Шпаргалка по "Социологии"

- Сауалнамада нақты терминологияны, күнделікті тілді, түсінікті,  терминдерді пайдаланып, жаргондарды  қолданбаған жөн.

- Респондент тәжірибесінен  тысқары жайт туралы сауалдарды  қоймаған жөн. Ол хабардар болған  сұрақтарды қойған лазым.  Негізгіні  қоймас  бұрын  сұрақтарды  ой  сүзгісінен өткізіп  алған  пайдалы.  Мысалы,  темекі  нарығын  зерттеп тұрып, шылым тартпайтын жанға сұрақ қоя алмайсыз.

-Сұрақты қисындастырып  мазмұндау респонденті зерттеушінің  көңілі қалайтын жауапқа жетелеп,  көндіруге тиісті емес.

- Сұрақтар екі мағыналы  сипатта болмауы керек. Мысалы, «кейде», «жиі», «анда-санда» деген  сөздер көп мағыналы болғандықтан, олардың орнына нақты сөздер  қолданылуы керек. «Сіз» деген  сөз кейде ұжымдық сипатта  болуы мүмкін, сондықтан сұрақты  құрастыру кезінде оның орнына  «Сіз өзіңіз» деген сөз нақтылау  болады.

2.   Сұрақтарды: қарапайымнан – күрделіге, жалпыдан – арнайыларға    (тар    ауқымдағы),    міндеттемейтіндерден    — сыпайыларына көше отырып қою керек дегендей қағидаларды сақтау қажет.

3.   Сұрақтардың қисынын келтірудің бірізділігі: алдымен кіріспе, таныстырма сауалдар немесе респонденттің зерттелетін мәселе бойынша хабардарлығын анықтауға жәрдемдесетін сұрақтар қойылады. Мысалы, ашытқы нарығы туралы зерттеу жүргізу керек болса, респондент ашытқыны қолдана ма, жоқ па, соны анықтау қажет. Содан соң зерттеуге тікелей қатысты сұрақтар және бақылау сұрақтар болуы мүмкін, ең соңында жеке сипатты сұрақтар қойылады.

4.   Сұрақтар саны  сұрақты сауалнамаға  кіргізбей  тұрып, оның қажеттілігін анықтау керек. Зерттеуге қажет емес артық сұрақтар қойылмауы керек. Зерттеу мәселесіне қатысты емес сұрақтар   сауалнаманы   тым   созады.   Сұрақтар   аз   болған сайын, оларға жауап алудың мүмкіндігі мол.

5.   Сауалнама құрылымы. Кіріспе, деректеме және негізгі сияқты үш бөліктен тұрады.

Кіріспеде респонденттің  пікір сұрауға қатысуын өтініп, оның мақсаты көрсетіліп, респонденттің  жауаптарының қандай пайда әкелетіндігі туралы айтылады. Сауалнаманың негізгі  бөлігінде зерттеу мақсаттарын  айқындайтын сұрақтар қойылады, ал деректеме бөлігінде – респонденттердің жасы, жынысы, отбасылық жағдайы  сияқты сұрақтар қойылады. Сауалнама  жүргізушінің аты-жөні, пікір сұрау  жүргізген орны және күні міндетті түрде көрсетілуі қажет.

6. Сұрақтардың стандартталу  типтері бойынша сауалнама ашық  және жабық түрде болуы мүмкін. Жабық түрдегі сауалнамада мүмкін  жауаптар түрі, шкаласы, сондай-ақ  «иә» немесе «жоқ» сияқты жауаптар  болады. Олардың артықшылығы –  жауаптарды жылдам өңдеуге және  бастапқы мәліметтерді кестеге  енгізуге мүмкіндік береді. Өте  жақсы стандартталған сауалнама  – ол қойылатын сұрақтары мен  жауаптары бұрыннан анықталған  сауалнама. Ашық сұрақтарға жауаптар  дәл осы мәселе жөнінде, өз  ойын білдіретін ерікті түрде  болуды көздейді. Ашық сұрақтарды  тұтынушылар тауардың сапасы, дизайны,  бағасы туралы не ойлайтынын  белгілеу қажет болғанда, зерттеудің  ізденіс кезеңінде қолдану пайдалы.  Жауаптардың сан алуандығы оларды  өңдеуді қиындатады.

Маркетингтік зерттеулерде стандартты ашық сұрақтар жиі пайдаланылады, мұндағы сұрақтар да, жауаптар да стандартты және көп нұсқалы болып келеді. Олардың басты артықшылығы –  сауалнамадағы жауаптар кестеге  қатысты бастапқы ақпараттарға онша қажет емес, бірақ адамдардың талғамы, демографиялық және әлеуметтік-экономикалық сипаттамалары жөніндегі мәліметтерді жинау үшін пайдаланылуы мүмкін.

Стандартты жабық сауалнамалар бірыңғайландырылған әдіспен алынған  жауаптарды рәсімдеу мен айқындау және жасырын себептерді (мотивтерді) табу артықшылықтарын біріктіреді. Стандартты емес ашық сауалнамалар зерттеу мақсаты  айқын болған кезде қолданылады, алайда сұрақтарға жауап ашық түрде  қалады. Ашық жауабы бар сұрақ нысанды  емес тереңдетілген сұхбатқа әкеледі. Терең сұхбат – бұл респондентпен  жеке әңгімелесу, мұнда ол ойы мен  жауаптарын өз еркінше білдіреді. Стандартты емес жабық сауалнамалар кезінде  респондеттер ашып айтпайтын мотивацияны  зерттеуде пайдаланылады. Мұнда  жобалық әңгіме, яғни әңгіме құрастыру   және   сөйлемді   аяқтау   әдістері   қолданылады.

Әңгімені құру – респонденттердің ой-қиялына негізделген карикатуралар, суреттер, фотографиялардағы бейнелер негізінде әңгіме құрастыруға сүйенетін  әдіс.

Мәліметтерді жинау әдісі, негізінен, сауалнаманың ашықтығы және стандарттылығының деңгейі туралы шешімдермен белгіленеді. Егер, бағалау  шкаласын қолдансаңыз, респонденттер  телефондық пікір сұраудан бас тартуы мүмкін. Мұндай мәліметтерді жеке кездесуде  жинаған жөн. Еркін түрде жауап  берілетін сұрақтар пошталық пікір  сұрауға сай келмейді.

7.   Жауап  түрін анықтау.   Әрбір   сұрақтың   мазмұнын анықтаған соң, респондент өз еркімен жауап беруге тиіс пе, әлде оның екі не одан да көп нұсқаны (вариантты) қолдануы керек пе немесе белгілі бір шкаланы пайдалана ма, алдымен соны шешіп алу керек. Жауаптардың көп нұсқалы тәсілі ұсынылатын болса, респондент оның ішінен тек біреуін ғана таңдап   көрсетуі   қажет.   Сондықтан   мұндай   сауалнамада жауаптар мәселені толық қамтуы және оған «білмеймін», «ойым жоқ», «ойым басқаша», деген жауаптар да кіруі керек. Дихотомшалық сұрақ қарапайым және ыңғайлы, оны кестеге енгізу оңай,  өйткені ол «Иә» немесе «Жоқ» деген қысқа жауаптардан тұрады. Басқаша қойылатын сауал түрлері бар сауалнамада    «ешқашан»,    «кейде»,    «жиі»,    «сирек»,    деген сөздерден тұратын шкала пайдаланылады.

8.    Жазбаша   пікір   сұрауда,   сауалнамаға   жауап   алу респонденттерді ынталандыруға байланысты болады (мысалы, респондентке арналған хат пен конверттің болуы). Кейбір респонденттер уақыты жоқтығынан немесе пікір сұраудың мағынасын   ұнатпауынан   оған   жауап   белгілері   келмеуі мүмкін. Сондықтан қайткенде де жауап алудың жолдарын іздестіріп,  ынталандыру әдістерін кеңінен қолдану қажет. Уақыттарын бөлгені үшін, респонденттерге кішігірім сыйлық немесе ақша беруге тура келеді.

Қазіргі кезде бастапқы мәліметтерді жинаудың әр түрлі механикалық және электрондық құрылғылары қолданылып жүр. Адамның белгілі бір жарнамалық хабарландыруға арналған назарын және сезімін анықтау үшін гальванометр қолданылады, ол жарнаманың әсерін адамның  эмоциялық сезімі кезінде бөлінетін  тер арқылы көрсетеді. Осы мақсатта фото, кино, бейнекамералары, магнитофондар  т.б. пайдаланылады.

Сауалнамаға жауап беру уақыты: далада – 3 минуттан кем болмауы, үйде сыйақысыз – 5 минуттан көп емес, үйде сыйақымен – 15 минуттан көп  емес болуы керек. Респонденттерге  алдын ала хат дайындалып, онда пікір сұрау өткізу мақсаты және оларды таңдау себептері түсіндіріледі.

Пікір сұрау анонимді және құпиялы сипатта жүргізілуі керек. Бірінші жағдайда респондент өзінің аты-жөні және басқа да деректемелері  құпия болуын қалайды, екінші жағдайда ол өзі туралы тек зерттеушінің ғана білуін сұрайды.

Телефонмен және сұхбаттасушымен  пікір сұрау жүргізгенде, ол –  құпиялы сипатта болады.

Пікір сұрау жүргізгенде  ақпарат мынадай жолдармен алынады: Сұхбат жүргізуші сұрақ қойып, жауапты  сауалнамаға жазып отырады немесе респонденттер сауалнаманы өздері толтырады.

Зерттеуші қажет болған жағдайда сауалнамадағы сұрақтарға қосымша  көп сауал қойып, әңгімелескен кезде  өз ойын қоса алады. Респонденттерге  сұрақтар қойған кезде оларды сауалнамада  жазылған күйінде өзгеріссіз қою  керек, жауаптарды талаптарға сәйкес тіркеу қажет. Сұхбат алушы сауалнаманы  жасаудан бұрын зерттелетін мәселені, нарықтарды, тұтынушыларды тереңірек  қарастырып білуі қажет. Пікір сұрау  алдында респонденттерге зерттеу  мақсаты туралы бірер сөз және жауаптардың құпиялы болатынын  айтып өту керек. Сауалнаманы  жауап берушінің табысы туралы және оның жеке басына қатысты сұрақтардан  бастауға болмайды.

44.. ЗЕРТТЕУДІҢ САПАЛЫҚ ЖӘНЕ САНДЫҚ ӘДІСТЕРІН ӨЗАРА САЛЫСТЫРЫҢЫЗ

Сапалық зерттеулер өзіне, алғашқы деректерден жиналған мәліметтерді жинау мен талдауды қамтиды. Сапалық зерттеудің кең тараған әдістеріне фокус-тобы мен тереңдік сұхбат әдістері жатады. Олар адамдар мінез-құлқының сандық емес, сапалық сипаттамасын анықтауға бағытталған.Егер сандық зерттеу түрі «қанша?» деген сұраққа жауап берсе, сапалық зерттеуді қолданған кезде, біз «неге?» деген сұраққа жауап алу мүмкіндігіміз болады. Сапалық зерттеу бірінші кезекте зерттеліп жатқан праблемадғы бар, әр түрлілік пікірлерді жинауға мүмкіндік береді.

Соншалықты сирек болып  көрінбесе де, зерттеушілерге бар  пікірлердің бүкіл спекторын  жинақтап алса ғана сапалық зерттеу  берік және толық болып саналады. Сапалық зерттеуде қандай жағдайда да болмасын респонденттердің қаншасы осындай немесе өзге пікірлерді таңдағанын санауға болмайды.  
Сапалық зерттеулер нарық пен нақты тауар туралы әртүрлілі мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Олар мынандай мәліметтер алу керек кезде тиімді болады:Белгілі-бір өнімнің таңбаларын білу мен пайдалану, оларға қарым-қатынасын білу.Нарықтағы өнімді актуалды және ықтималды жерге орнықтыру.Тұжырымдамалар мен орауштарды бағалау.Жаранаманы бағалау мен алдын ала сынақтау.Ақпарат беретін мәліметтерді алдын ала сынақтау.Таңбаның бейнесін өзгерту тәсілдері, оны орнықтыру, жарнамалау стратегиясы.Сатып алудың мотивтерін анықтау, өнімді артық көру (сандық зерттеуде тұтынушы оларды іштей сезінбеуі де мүмкін, стандартталған сұхбатта білдіру қинға түсер немесе олар туралы атқың да келмейді).Тұтынушының жаңа тауарды, қызмет көрсетуді, ораманы немесе жарнаманы түсінуі туралы егжей-тегжейлі көрініс алу.Үлкен сандық зерттеу өткізер алдында, нарықтағы белгілі бір тауарды немесе концептті алдын ала зерттеп алу. Мұндай алдын ала өткізілген зерттеу келесі сандық зерттеуді максималды эффективті өтуіне мүмкіндік береді – ол, сұраудың құрылымын оптимизациялау және зерттеудің міндеттеріне сайма-сай келетін сұрақтар мен жауаптар алтернативаларын іріктеу арқылы жүзеге асырылады.Жаңа нарықты немесе нарықтың  аз зерттелген саласын зерттеу.Өткізілген сандық зерттеулердің айқын нәтижелері болмағанына қатысты, сол нарықтың аспектілері бойынша ең толық түсінік алуға болады.

45 ТҰЛҒАНЫҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ, КЕРІ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ ЖӘНЕ ҚАЙТА ӘЛЕУМЕТТЕНУІ ТҮСІНІКТЕРІНЕ СӘЙКЕС КЕЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК СИПАТТАМА БЕРІП, МЫСАЛ КЕЛТІРІҢІЗ

Әлеуметтену - бұл  белгілі әлеуметтік шарттармен үйлескен тұлғаның белсенді түрде өзін-өзі  қалыптастыруы. Әлеуметтенуден тұлға  қоғамның толыққанды мүшесі ретінде  танылады.

Адамның сән көрінісі, талғам, қажетсіну бағдары ауыспалы болса, ал дүниетанымдық көзқарастары, жалпыадамзаттың мәдени құндылықтары тұрақтылау келеді. Әр әулет өкілінің өмірге араласуы өз проблемаларын пайда  етеді. Әлеуметтену - бұл жаңа әулетті  өткен салт-дәстүрлер мен құндылықтарға  бағындыру емес. Егер бұлай болса, тарихи үдеріс өз да- муынан қалады, әке  мен баланың айырмашылығы жоғалады. Әлеуметтену

-   әрбір ұрпақтың өз дәуіріне сай жасай білуі, өз қоғамына орай әлеуметтік

-    психологиялық ұстанымдарды түсініп, тіршілік қызметін орындауы.

Әміршіл-әкімшіл  қоғамдағы әлеуметтену - жас әулеттің ересек- тер ұстанымын бұлжытпай  қайталап, орындауы. Ал өркениетті де- мократияшыл қоғамдағы әулеттер арасындағы қатынастар теңдік пен қызметтестік негізінде болып, жаңа әулеттің жалпыадамзаттық  құндылықтар шеңберінде дамуына  жол ашуы басты шарт.

Тек өкілінің әлеуметтік мұраға ортақтасуы - оның қоғам мәдениетін қабылдауы.

Мәдениет - бұл рухани және материалды құндылықтарда, әлеуметтік және тұлғааралық қатынастарда көрініс  берген адам- зат табысы. Адамдардың әрқилы өмір саласындағы (еңбек, тұрмыс, қоғамдық және саяси тіршілік, т.б.) қажетті әрекет-қылық, қалып, талаптарының бәрі - мәдениетте көрінеді. Тек өкілінің әлеуметтену нәтижесі оның әлеуметтік құнды деп танылған ерекшеліктерінде: ақыл, мінез, іс-қимыл әрекеттерінде, тәрбиелілігі мен оқымыстылығында, қоғамдық бейімдесе білуінде байқалады.

Тек өкілінің әрқилы жас даму кезеңдеріндегі психикасы  белгілі сапалардың дамуына бейім  келеді. Әлеуметтену үдерісінде тұлғаның өмірлік ұстанымдары мен мінез  бітістері, жалпыланған әрекет-қылық  әдістері мен принциптері қалыптасады.

Сонымен, әлеуметтену - бұл әлеуметтік мекемелердің арнайы бағытталған жағдайларында немесе тұлғаға болған әртүрлі өмірлік  шарттардың кездейсоқ ықпалынан  туындайтын әлеуметтік құндылықтар  мен әлеуметке бейімдескен әрекет-қылық  әдістері жүйесін игеру үдерісі (сонымен бірге - нәтижесі).

Әлеуметтену сапасы мен сипаты көп жағдайда нақты  қоғамның әлеуметтік құрылысымен анықталады.

Әлеуметтенген тұлғаның психикалық қалып шеңберінде көрініс  беретін бірнеше ерекшеліктерін атауға болады.

Тұлға өз дамуында әлеуметтік бейімділікпен бір қатар  тұлғалық дербестік, өз даралығын тұрақтандыру қажеттігіне ие. Сындар- лы жағдайларда  мұндай тұлға өз өмірлік бағытын  қорғай алады, өз ұстанымдары мен  құндылықты көзқарастарын сақтап қалу күшіне ие. Қатерлі жағдайларда қандай да ауытқулардың алдын алып, психикалық қорғаныс табуға тырысады.

Тиянақты кемелденген  тұлға үшін қалыпты шарттар: үздіксіз даму жағдайында болып, өзін-өзі жетілдіріп бару және өз мүмкіндіктерін іске асыра  білу; өзі үшін жаңа табыс шектерін белгілей отырып, «ертеңгі күн қуанышын»  көре білу; өз қабілеті мүмкіндіктерін ашып, пайдала- ну; ал қиыншылық басқа  түскенде - ымырашылдыққа келіп, жағдайға бейімдесумен әрекет жасай білу. Психикалық ұстамды тек өкілі басқа адамдармен тілектестік қарым-қатынаста болып, олардың мүдделері мен қажеттеріне  сезімтал келеді.

Өз өмірлік жоспарын түзуде психикалық тұрақтанған тұлға  шынайы мүмкіндіктерінен аспай, күші келмейтін  талаптарға ұрынбай, орын- сыз әрекеттерден сақтана біледі. Дамыған тұлға  жоғары дәрежелі әділдік, ар-намыс және абырой сезімдеріне бай келеді. Ол алдына қойған шындыққа сай да мәнді  өз мақсаттарын орындауда табандыглык, көрсетіп, көздегеніне жетпей, тынбайды. Қиындау талаптар кезіксе, бұл тұлға  психикалық күйзеліс ауытқуына түспей, тактикалық жол-жосық табуда шеберлік таныта алады. Өз табыстары мен ұтылыстарының  себебін басқадан көрмей, өз мойнына  ала біледі. Күрделі өмір жағдайларында  жауапкершілік көтеруге әрі орынды тәуекелдікке бел буып, қалаған істі бастай алады. Көңіл-күй тұрақтылығынан жетілген тұлға әсемдік пен қастерлі рухани дүниеге сезімталдығымен  ерекшеленеді. Өз сый-қадірін құрметтей  білумен бірге, ол өзіне сырттай  көз жіберіп, бағалауға бейім, сонымен  қатар, әңгіме-сұхбатта орынды әзіл пайдаланып, фәлсафалық сын, күмән айтуда шеберлік танытады.

Әлеуметтенудің  келесідей кезеңдерін ажырата көрсетуге  болады:

1. Бейімделу кезеңі (туғаннан жасөспірімдік шаққа  дейін бала әлеуметтік тәжірибені  ойланбастан қабылдайды, соған бейімдеседі,  икемделеді, еліктейді).

2. Даралану кезеңі (басқалар арасынан өзін бөле көрсету ниеті пайда болады, цоғамдыщ әрекет-қылық қалыптарын сындарлы ой қалыбына сала, қабылдайды).

3. Бірігу (интеграция) кезеңі (қоғамдағы өз орнын табу ниеті пайда болып, қоршаған ортамен үйлесім табуға ұмтылыс жасайды).

4.   Еңбеккерлік кезеңі (адам тек әлеуметтік тәжірибені меңгеріп қана қоймастан, өз еңбек әрекетімен қоршаған дүниеге ықпал жасап, сол тәжірибені қайта жасайды, өңдеп жаңа өнімге айналдырады).