Алименттік қатынастар және оның түрлері

 

Алимент өндіріп алу  бүгінгі күні қоғамның ең түйткілді  проблемасына айналды. Аллаға шүкір, елімізде бала туу жыл санап көбейіп  келе жатыр, бірақ, ажырасу көрсеткіші де одан қалысар емес.

 

Айырылысудың соңы алиментке әкеп тіреледі. Елімізде ажырасу көп болғандықтан, "көкек әкелердің" де қатары жыл  санап артып келеді.

 Статистикалық мәліметтерге  қарағанда, алимент өндіру жөніндегі  шыққан әрбір төртінші сот  шешімі орындалмайды.

 Туған баласынан безген безбүйрек  әкелердің балаларын жастай "тірі  жетім" атандырып, өз қанынан  жаралған ұрпағына қатыгездік  жасауы көңілге қаяу салмай  қоймайды.

 Ажырасып, бір-біріне көңілі  суыған ата-аналар әдетте, алиментті  төлемеудің әр қилы айласына  барады екен. Бірі жұмыс орынын  жасырса, енді бірі бухгалтериядағы  жалақысын бірнеше есе кемітіп,  бала несібесін аузынан жыруға  бар. Осындай қоғамдық ауыр  мәселеден елімізде кәмелетке  толмаған балалар зардап шегіп  отыр.

 Ал алиментін ала алмаған  мыңдаған аналар сот орындаушылардың  есігін жағалап, ақша өндіру  үшін жылап-еңіреп жүргендерін  көргенде, жаның қиналады.

 Туған баласының несібесін  аузынан жырып, қара басының  қамын күйттеген мұндай әкелер  ар алдында да, Алланың алдында  да жауапты екенін ұқпайтын  болғаны да.

 Сот шешімдерінің мүлтіксіз  орындалуы елімізде заңдылықтың  қатаң сақталатындығын көрсетеді.  Мемлекетіміз жеке отау тігіп,  тәуелсіздік алған кезден бері  атқарушылық іс жүргізу саласы  қоғам дамуының бағытына ыңғайластырыла  бірнеше рет реформаланды. Сот  шешімдерінің орындалуын түпкілікті  жақсарту қажеттілігі туралы  Елбасы Н.Назарбаев биылғы Жолдауында  да нақты тапсырмалар арқылы  жүктеді. Осы орайда толғандырған  сұрақтарымызға жауап алу мақсатымен  Мақат ауданы прокурорының көмекшісі  Асылан Нұрғалиевпен тілдескен  едік.

-Мақат аумақтық сот орындаушылар  бөлімінде 2010 жылы алимент өндіру  туралы барлығы 73 атқарушылық  өндіріс болып, оның 46-сы аяқталып, оның ішінде 41-і кері қайтарылып, 5-уі қысқартылып, 27 орындау үстінде  қалған.

 Ал, 2011 жылы Мақат аумақтық  сот орындаушылар бөлімінде 2011 жылы алимент өндіру туралы  барлығы 195 атқарушылық өндіріс  болып, оның 14-і аяқталып, оның  ішінде 2-і кері қайтарылып, 10-ы  қысқартылып, 181-і орындау үстінде  қалған.

 Мақат аудандық сот орындаушылар  бөлімшесіндегі орындалу үстінде  қалған 181 атқарушылық өндірістің 106 атқарушылық өндіріс бойынша  борышкерлер жұмыссыз,-дейді А.Нұрғалиев.

 Сөйтіп, Мақат аумақтық сот  орындаушылар бөліміне жүргізілген  тексеріс нәтижесі алимент өндіру  туралы сот актілерінің орындалысы  өте төмен екендігін көрсеткен.

 Сот шешімдерінің орындалмауы  - атқарушылық іс жүргізу органдарының  өзекті проблемаларының бірі. Сот  шешімі шыққанмен, ол орындалмайынша  азаматтың немесе заңды тұлғаның  құқықтары қалпына келтірілді, әділдік  орнатылды деп тағы айта алмаймыз.

 Сондай-ақ, Мақат аумақтық сот  орындаушылар бөлімшесімен боыршкерлердің  жалақысы мен басқа табыстарынан  ұстап қалу мен ұсталған сомаларды  өндіріп алушыға жіберудің дұрыстығы  мен уақтылы жүргізілуін жүйелі  түрде тоқсанына бір рет бақылау  жүргізілмеген.

 Тіпті бірнеше мәрте сот  орындаушыларының алдына келіп,  олардан алимент өндіруді сұраған  жесірлер қоғамнан аз да болса  жылылық күтіп, заңды тұрғыдан  көмек беруге тиіс сот орындаушысынан  өзіне адамгершілікпен қарап,  өз міндетіне салдыр-салақ қараған  ажырасқан күйеуін жөнге салуды  талап етеді. Ал, сол кезде сот  орындаушылары өз қызметіне олақ  қараса, аналардың күйі не болмақ?

 Қалтасы қалың, баласын асырауға  ақшасы болса бір сәрі, көбінесе, қаражаты жетпеген жаны жаралы  жалғызбасты аналар алимент өндіру  үшін бастарын тауға да, тасқа  да соғады. Себебі, көп жағдайда, яғни сот процестерінің 99 пайызында  ажырасқан жұптардың балалары  шешелерімен бірге кетеді.

 Сондықтан, бұл мәселенің  мемлекеттік маңызы бар мәселе  екенін естен шығармай, ертеңгі  болашақ ұрпақтың жайын ойлап,  елімізде "Балаңды есіңе ал - алимент  төле" акциясы 18 қаңтар мен  18 ақпан аралығында өткізіліп  жатыр.

-Акцияның негізгі мақсаты -жасөспірімдердің  пайдасына борышкерлерден уақтылы  төленбеген алиментті өндіру.

 Акция кезінде уәкілетті  органдар қызметкерлерін және  сот орындаушыларынан құрылған  мобильдік топтар рейдке шығып,  борышкерлердің мекен-жайын, алиментті  саналы түрде орындағылары келмейтін  борышкерлерді іздестіру, олардың  мекен-жайын, мүлкін анықтау және  т.б. заңда көзделген барлық  шаралар алынуы тиіс,-дейді прокурор  көмекшісі А.Нұрғалиев.

 Жалпы, алимент төлетудің  астарында әлеуметтік салмағы  ауыр мәселе жатыр. Көзіміз  көріп жүргеніндей, әлеуметтік  жағдай төмен отбасылардың санын  толық емес жанұялар құрап  отыр. Аудандық атқарушы орындар  есігін де осы жалғызбасты  аналар жағалап жүргені, олар  не алар алименті жоқ, не  кірер табысы жоқ, баланы бағатын,  ішіп-жейтінін де табатын бір  өзі болып қала береді де. Сөйтіп, әлжуаз балалар өсіп шығады. Мәселен,  соңғы жылдары елімізде әскерге  шақырылған жастардың тең жартысының  денсаулығы жарамсыз болған. Сарапшылар  тексеру жүргізе келе, олардың  көбісі толық емес отбасында  өсіп жетілгенін анықтады. Уақтылы  нәрлі ас ішпеген, дұрыс киім  кимеген өреннен басқа не күтуге  болады. Ал, әлін білмей әке болған  сабаздарың өзінен өрген ұрпағын  еш қыңбастан тастап жүре бергені  өз алдына, олардың кәмелет жасқа  жеткеніне дейін бағып-қағу үшін  жұмсалар қаражат тауып беруге  де қиналмай, тіпті, қашып-пысып  жүре береді.

 Сол қашқындардың осы акция  кезінде біразына тосқауыл қойылары  сөзсіз. Ал, түгелімен оларды жауаптылықтан  жалтартпау үшін қандай шаралар  жүзеге асады?

 Сөйтсек, алдағы уақытта аудан  территориясында тұратындар үшін  аудандық газеттерде жұмыс орындарының  арнайы тақталарында және қоғамдық  орындарда алиментті саналы түрде  орындағылары келмейтін борышкерлердің  тізімі жарияланбақшы екен, масқара!  Сол кезде:

"Бетті бастым, қатты састым. Тұра қаштым жалма-жан" деген  Абай өлеңінің жанды көрінісі  көз алдымызға еріксіз келеді.

 Сол кезде бос қашпай, азамат  деген атты жамылған сабаздар  заңды түрде өзінен жаралған  ұрпағының қамымен қимылдағаны  жөн болар еді.

 

Немересі үшін алиментті  ата-әжесінен өндірген дұрыс па?

Елімізде өзгертулер мен  толықтырулар енгізілгеннен кейін, жаңадан қабылданған «Неке және отбасы туралы» кодексте немерелерін  асырап-бағу үшін баланың атасы мен  әжесінен алимент өндірілетіні туралы айтылған. Бұл төңіректегі пікір  екіге жарылып тұрғандай.

– «Неке (зайыптылық) және отбасы туралы»  Қазақстан Республикасының кодексі

2012 жылдың 18 қаңтарынан бастап қолданысқа  енгізіліп, жұмыс 

жасап келеді. Онда ата-аналар өздерiнiң  кәмелетке толмаған балаларын асырап-бағуға мiндеттi екендігі нақты айтылған. Отбасын  құрған кез келген ата-ана өмірге әкелген балалары үшін үлкен жауапкершілікте  болатыны анық. Сондықтан, бала тағдыры, жауапкершілігі оларды бейжай қалдырмауы тиіс.

«Үйлену оңай, үй болу қиын» демекші, кейбіреулердің әртүрлі себептерге байланысты құрған шаңырақтары ортасына түсіп,  ажырасып жатады. Ажырасқан  ата-ананың артында баласы қалады. Ондай  жағдайда қолданыстағы заң бойынша  баланың әкесінен алимент өндіріледі. Міне, осы жерде мәселе туындайды. Баланың әкесі жұмыссыз, жұмыс  жасауға қабілеті жоқ мүгедек, мемлекеттің  қамқорлығында болған  дегендей. Бүгінгі таңда ондайлар аз ба? Жұмыс  істеуге мүмкіндігі бар немесе жұмыс  жасап жүрген әкенің өзі баласына алимент төлеуден қашады? Осылайша бала нәпақасынан қағылады.

Ал, жаңадан қабылданған Неке және отбасы туралы кодексте оны шешудің  жолы қарастырылған. Атап айтқанда, «Отбасының басқа мүшелерiнiң алименттiк мiндеттемелерi»  атты 21-тарауға,  «Алимент төлеу туралы келiсiм» атты  22-тарауға және  «Алименттi сот тәртiбiмен төлеттiру және өндiрiп алу тәртiбiн» белгілейтін 23-тарауға өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, соған сәйкес,  егер кәмелетке  толмаған бала өз ата-аналарынан күтіп-бағу қаражатын алуға мүмкіндігі болмаса, алимент төлеуге қажеттi қаражаты бар, еңбекке жарамды, кәмелетке  толған бiрге туған ағалары мен  апаларынан сот тәртiбiмен алимент  алуға құқығы бар. Ал, ата-аналарынан да, бірге туған еңбекке жарамды  кәмелетке толған бауырларынан да алимент  алуға мүмкіндігі болмаған жағдайда қаражаты жететін ата-әжесінен сот  тәртібімен алимент алуға құқылы. Сол сияқты, өзінің еңбекке жарамды  балаларынан не бұрынғы жұбайынан  күтіп-бағу қаражатын алуға мүмкін болмаған жағдайда, көмекке мұқтаж атасы мен әжесі кәмелетке  толған еңбекке жарамды немерелерінен  сот тәртібімен алимент талап  ете алады. Заң қабылданды, енді ол орындалуымен құнды. Сондықтан, ата-әжесінің немересіне алимент төлеуі заңда  қарастырылғандықтан кәмелеттік жасқа  жетпеген баланы бағып-қағу міндеттілігінен  қашпаған жөн. Себебі, ол бала сол ата-әженің ұрпақ жалғастығы емес пе?

Ал, баласына алимент төлегісі, бала жауапкершілігін мойнына алғысы келмейтін, тіпті, әке болудан бас  тартқан азаматты құқық қорғау органдары  заң бойынша әкелік құқығынан  айырады. 

 

Соңғы қабылданған «Неке және отбасы туралы» кодексте немерелерін асырап-бағу жөніндегі атасы мен әжесінің міндеттері туралы айтылғанынан хабардармын. Бала болашағымыз. Сондықтан, олардың  тәрбиесі мен асырап-бағу міндеті  ата-ананың мойнына жүктелген. Тағдыр дейміз бе, дәм-тұзы жараспай ажырасып кететіндер соңғы уақытта бұрынғыға  қарағанда көбейіп бара жатқандай. Ал, осы отбасының отын сөндіргендер баланың болашағын бір сәтке  көз алдыларына елестетіп көрсе  қайтер еді. Ішінен шыққан сәбиін жетімсіретіп, жылатқаннан не ұтатынын ойланса  ғой, шіркіндер. Ажырасқаннан кейін  балаға алимент төлеу мәселесі туындап, ата-анасы сотқа жүгінеді. Сот  әкесінен алимент өндіруге шешім  шығарады. Сол шешім жылдар бойы орындалмай, алимент төлеуші түрлі  сылтаулар айтып, баласын нәпақасынан  айырады. Өз баласына алимент төлеуден қашып жүрген талай әкені  көріп  жүрміз. Ал, егер баланың әкесі төлей  алмаған жағдайда, енді, заң бойынша  ата-әжесі төлейтін болыпты. Бұл  дегеніңіз, жас шағында бейнетін, қартайғанда зейнетін көремін-ау деген  қарттарға оңайға соқпасы айдай  ақиқат. Аяқ-қолы балғадай азаматтар  тапқан табысын жасырып құпия  сақтап, алимент төлеуден жалтарып жатқанда, ата-әжеге алимент төлеттіру  ұят-ақ. Зейнетақысы күнкөрістен  аспай отырған қарттарға алимент  төлету миға симайтын жайт деп ойлаймын. Рас, немере ата-әженің ұрпағы, солардың тұқымы. Десек те, төрінен көрі жақын  қалған шағында зейнеткерлік демалысының  жемісін көрудің орнына, алатын мардымсыз  зейнетақысынан жырып, алимент төлесін  дегенге таңғаламын. Белі бүгілген қарт ата-әженің немересі кәмелеттік жасқа  жеткенше алимент төлеуге қауқары  жете қояр ма екен?

Немерелерін өз балаларынан да артық  сүйетін қамкөңіл қарттар олармен  араласып, жағдайларын біліп тұрғанына  қарсы емеспін, алайда, алимент арқылы олардың бар тапқанын сыпырып  алып отыру дұрыс па? 

Керісінше, кәрі әке-шешесін бағудан  бас тартқан баладан алимент  өндірсе сол құба-құп болар  еді. Жалпы, кім болса да, қолымен  істегенді мойнымен көтергені дұрыс. Қарт ата-әжеге алақан жайдырмай, алиментті  әкесінің төлегенін құптаймын. Ал, жұмыс істеуге қабілеті жоқ, мүгедек жандар үшін заңмен басқаша қарастырылу керек шығар.

 

 Алименттің «айқайы»  басылар емес тығырықтан шығар  жол қайсы?

Жасыратыны жоқ, қазір алимент  төлеуден жалтаратындар саны көбейіп  барады. Ресми мәліметке сүйенсек, елімізде алимент өндіру жөнінде  шыққан әрбір төртінші сот шешімі орындалмай жатыр. Борышкерлер алимент  төлемеудің әр қилы айласына барады екен. Бірі жұмыс орнын жасырса, енді бірі бухгалтериядағы жалақысын бірнеше  есе кемітіп көрсетеді. Статистика бойынша ажырасқан отбасылардың 99 пайызында «тірі жетімек» шешесінің  жетегінде кетеді… 

Мемлекеттік алимент қоры қашан құрылады?..

Бүгінде елімізде алимент алуға  мәжбүр болып отырған 100 мыңнан астам  бала, сот орындаушыларының есігін жағалап жүрген мыңдаған ана бар. Ресми мәлімет бойынша, 87 мың әке-шеше ар алдында әрі заң алдында  жауапты. Борышкерлердің де тізімі қалыңдай түскен.  Осыдан үш жыл бұрын республика бойынша «Алимент төлеу айлығы»  ұйымдастырылған болатын. Бұл кезде  сот орындаушылары бірнеше топқа  бөлініп, қаланың әр түкпірін таңнан бастап аралады. Ақтөбеде сот орындаушылары  борышкерлердің үйін тінтіп, әбігерге түссе, Астанада алимент төлеушілердің  көлігін қамауға алып жатты. Жол  полициясы арқылы ақпарат жинап, тіркеудегі жүргізушілердің тізіміне сараптама жасалды. Сол тұста  құқық қорғаушылар алимент өндірудің  халықаралық үлгісіне жүгініп, бой  тасалаған әкеден, перзентінен безген кейбір безбүйрек шешеден ақша өндірудің  тың тәсілдерін қолдануға кеңес  берген болатын. Осылайша Үкіметке «Мемлекеттік алимент қорын» құру туралы ұсыныс түсті. Мақсат — қашқын әкелердің  жиналған қарызын өндіремін дегенше, қордағы қаражат жалғызбасты  аналардың баласының күтіміне жұмсай тұру. Бұл ұсыныс Үкіметке жолданғанмен, кері қайтпады…

Әлемде…

«Мемлекеттік алимент қоры»  Еуропаның бірқатар елдерінде, Балтық жағалауындағы мемлекеттерде тиімді жұмыс істеп келеді. Механизмі  қарапайым. Үкімет есебінен балаға алимент  төленеді де, қашқын әкенің ізіне мемлекет «өзі түседі». Санаулы күнде қорғау органдары арқылы борышкерді тауып алып, еріксіз түрде қоғамдық жұмыс істеуге мәжбүрлейді. Баланың алименті өтелмей, ата-ана бекітілген жұмыстан бас тарта алмайды.

Шетелде алиментті өндірудің түрлі  жолдары қарастырылған. Мәселен, алимент  төлемеген әкенің есепшотын жауып, шетелге шығу сапарын шектеп, тіпті  ұялы телефонына ақша аудартпай қояды.

 

— Бүгінгі күні облыс бойынша 7514 алимент өндіру туралы іс тіркелді. Мұның 40 пайызын борышкерлер тұрақты  орындамайды. Яғни, бұл 3000-нан астам  балаға тұрақты түрде алимент  төленбейді деген сөз.

 

Өткен жылдың желтоқсан айынан бастап мемлекетте арнайы электронды ақпараттық бағдарлама іске қосылды. Бұл бағдарлама арқылы біз алимент төлеушілердің  жұмыс орындарын, тұрақты мекен-жайын  анықтаймыз. Бұрын мұндай мүмкіндік  бізде болған жоқ. Борышкердің жеке сәйкестендіру нөмерін енгізу арқылы соңғы әлеуметтік жарналары түскен мекемені, бухгалтерлік байланыстарды  анықтауға мүмкіндік бар. Қазір  департаментте  электронды ақпараттық бағдарлама арқылы аптасына орташа есеппен 50-70 борышкердің мекенжайын, жұмыс  орындары анықталуда.

 

Алимент екі жолмен өндіріледі. Бірі — ерлі-зайыптылардың өзара келісімімен, ал екіншісі сот арқылы жүзеге асыралады. Сот шешім шығарғаннан соң  іс сот актілерін орындау жөніндегі  департаментке жолданады. Алиментті  өндіру ісі департамент мамандарының міндетіне жатады.