Топырақтардың бонитет балын есептеу

 

 

 

 

Жоспары

Кіріспе……………………………………………………………………..

Негізгі бөлім………………………………………………………………

1. Топырақтарды агроөндірістік топтастыру туралы жалпы түсінік........
2. Топырақтарды бонитеттеу туралы жалпы түсінік..................................
3. Шаруашылық топырақтарына сипаттама................................................
4. Топырақтардың бонитет балын есептеу..................................................

Қорытынды................................................................................................

Қолданылған әдебиеттер..........................................................................

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Еліміздің топырақ қоры –  халық байлығы. Оны дұрыс пайдалану, санды-сапалы ғылыми негізде жүргізу  санақсыз мүмкін емес. Бұған жер  кадастрын жасау мен жүргізуге  арналған жұмыстар жатады. Кадастр  француз тілінде – регистрация, тіркеу деген ұғымды білдіреді. Жер  кадастры – жердің табиғаттық, шаруашылық және құқықтық жағдайлары туралы нақтылы  және керек мәліметтер жинағы. Мемлекеттік  жер кадастрының деректері - жерді  тиімді пайдалануға және оны қорғауға, халық шаруашылығын жоспарлауға, ауылшаруашылық өндірісін орналастыру мен мамандандыруға, жерді мелиорациялауға және ауылшаруашылығын химияландыруға, тағы басқа халық  шаруашылық шараларын іске асыруға  керек.

Ең бірінші топырақ  санағы біздің дәуірден 300 жыл бұрын  Египетте жүргізілген. XVIII-XIX ғасырларда жер кадастры Франция, Италия, Германия және Еуропаның басқа елдерінде жасалған. Ресейде топырақтардың санды және сапалы санағы XV ғасырда бағынышты елдерден салық жинау үшін жасалған. Топырақтану ғылымы дамуына орай санақ әдістері де жаңғырып отырған. XIX ғасырда В.Докучаев Нижегород губерниясының топырақ жамылғысын зерттеп келе, алғашқы топырақты сапалы санақ жүргізу әдісінің негізін салған. 1917 жылға дейін Ресейде, басқа Еуропа мемлекеттеріндегідей жер санағын жүргізудің ең басты мақсаты салық салуға және топырақ сапасына қарай жердің өлшемдік бөлігінен алынатын таза пайданы шығаруға арналған. Топырақтар санағының негізгі түрін көрсететін құжат-ірі масштабты топырақ картасы, картограммасы және оларды сипаттайтын қолжазбалар мен химиялық мәліметтер.

Топырақтарды сапалы бағалаудағы  ең басты жұмыстарға - топырақтарды агроөндірістік топтастыру және оларды бонитеттеу жатады. Қазіргі нарықтық экономика жағдайында топырақтарды санды-сапалы санау ауылшаруашылығына  жеке шаруашылықтардан бастап бригадаларға дейін өте қажетті материал болып  табылады.

 

 

 

 

1. Топырақтарды агроөндірістік топтастыру туралы жалпы түсінік.

Агроөндірістік  топтастыру деп – топырақтарды бірыңғай агрономиялық қасиеттері мен экологиялық жағдайлары жақын, құнарлық деңгейі мен сапалық ерекшеліктері ұқсас, сонымен қатар бір типті өңдеуге қажет агротехникалық және мелиорациялық шаралары жақын топырақ түрлері мен түршелерін агроөндірістік топтарға біріктіруді айтады. Бұл жұмыс материалдары әдеттегіде топырақ қорын санауға және жерді бағалауға пайдаланылады; ауылшаруашылық дақылдарды дұрыс орналастыру мен ауыспалы егістерді мамандандыруға, агротехникалық және мелиоративтік шараларды белгілеуге қажет. Агроөндірістік топтастыру картограмма (сызықша кесте) күйінде топырақ очеркіне (сипаттамалық қолжазба) кіреді де, шаруашылықтарға тапсырылады.

Агроөнеркәсіптік топтастыру агрономдарға жердің сапасын бағалауға, ауылшаруашылық дақылдарын орналастыру  мен ауыспалы егістердің мамандануына және тиімді агротехникалық, мелиоративтік  шаралырды жүзеге асыруға қажетті  болады.

Агроөндірістік  біріктіруде мына белгілері мен  қасиеттері ескеріледі:

1. Топырақ кескінінің, әсіресе оның жоғарғы қабатының құрылымы;
2. Қара шірінді қабатының гумустілігі (қара шіріктілігі) және қалыңдығы;
3. Механикалық құрамы;
4. Қоректі элементтердің түрлері мен мөлшері;
5. Ылғалдану реті мен деңгейі;
6. Жер бедеріне қарай топырақ түрлерінің орналасу жағдайы;
7. Аналық жыныстар мен төсеніш жыныстардың жағдайы;
8. Топырақтың мәдениленген (жақсарған) сатысы;
9. Топырақ алаңдарының біркелкі жайласуы және олардың көлемі (конфигурациясы) жамылғы әлпеті (орналасудағы өзгешелігі);
10. Топырақ құнарлығын арттырудағы агротехникалық шаралар біркелкілігі.

Топырақты тиімді пайдалану  үшін агроөндірістік топтастыру мен  қатар жерді класстарға бөлу жұмыстарын жүргізеді. Жерге белгілі территорияның  топырағы мен табиғи жағдайлар кешені жатады.

Жерлерді  жіктеу деп – оларды ауылшаруашылығына жарамдылығы тұрғысынан бөлуді айтады.  Ол үшін жерлерді кешенді зерттеу, яғни, жер бедерін, топырақ құраушы жыныстарды, топырақ құрамы мен ылғалдану жағдайын білу керек. Жиналған мәліметтерге сүйеніп, жерлерді категориялар мен кластарға бөледі. Жер класына табиғи және шаруашылық қасиеттері бір-біріне жақын, біркелкі өңдеуді тілейтін және топырақты бұзылудан қорғау талабы бірдей жерлер (алаң, танап) тобы жатады.

Жалпы жерлер төмендегі сипатталған 7 категория  мен 37 класқа бөлінеді.

I категория - егістікке жарамды, 14 класқа бөлінген жерлер:

1. топырағы мәдениленген жерлер;
2. дренделген-су (ағынды) айрықтармен сәл бүлінген жерлер (2⁰ градусқа дейін), карбонатсыз құмбалшық және жеңіл құмбалшық топырақты;
3. дренделген-су (ағынды) айрықтар мен сәл айқындалған беткейлер, топырағы құмбалшықты және жеңіл құмбалшықты карбонатты;
4. дренделген су айрық пен сәл ылдыйлау беткейлер (2⁰ градусқа дейін), топырағы құмды және құмайтты;
5. дренді су аймақтар мен сәл ылдыйлау беткейлер, топырағы балшықты және тұтасқан;
6. дренді су айрықтар мен айқындалған беткейлердің қатты жыныстары мен қойтасты, малта тасты салындылары бар, құмбалшық топырағы;
7. сәл дренді, қысқа мезгіл мол ылғалданатын балшықты, құмбалшықты карбонатсыз топырақты жерлер;
8. сәл дренді, қысқа мезгіл мол ылғалданатын балшықты, құмбалшықты карбонатты топырақтар;
9. сәл дренді, қысқа мезгіл мол ылғалданатын балшықтар мен құмбалшықты, құмайтты және құмды топырақты;
10. эрозиялық қауіпті ылдыйлы (2-5⁰) беткейлердің қопсынды жыныстарында қалыптасқан балшықты және құмбалшықты, аздап шайылған топырағы;
11. сәл эрозиялық қауіпті ылдыйлы (2-5⁰) беткейлердің қопсынды жыныстарында қалыптасқан балшықты және құмбалшықты, аздап шайылған, құмдақ түрше топырағы;
12. эрозиялық қауіпті ылдый (5-10⁰) беткейлердің балшықты, құмбалшықты, қопсынды жыныстарда қалыптасып шайылған топырақты;
13. эрозиялық қауіпті ылдый (5-10⁰) беткейлердің балшықты, құмбалшықты, қопсынды жыныстарда қалыптасып шайылған құмайт түршелі топырағы;
14. эрозиялық көтеріңкі қауіпті, тік ылдый (2-10⁰) беткейлерде, қатты жыныстарда қалыптасып шайылған топырақты.

II категория - басым шабындыққа жарамды жерлер 4 класқа бөлінген:

1. жайылмалық шабынды-балшықты және құмбалшықты топырақты;
2. жайылмалық шабынды-балшықты, құм және құмайт топырақты;
3. жайылмадан тыс шабынды-балшықты және құмбалшықты топырақты;
4. жайылмадан тыс шабынды құм және құмайт топырақтар.

III категория - жайылымдық, бірақ жақсарту арқылы басқа ауылшаруашылық қоныстарға пайдалануға болатын жерлер 7 класқа бөлінген:

1. батпақтанған, мол ылғалданған топырақты;
2. кебір және тұтасқан автоморфты топырақты, оның жамылғысы-орташа және тым алаланған;
3. кебір және жартылай тұтасқан гидроморфты топырағы бар, оның жамылғысы-орташа және көп алаланған;
4. кебір және гидроморфты топырағы бар, жамылғысы орташа және көп алаланған;
5. эрозиялық аса қауіпті тік беткейде (10⁰) орналасқан, топырағы шайылған;
6. жұқа қабатты топырағы бар, тым тасты және қиыршықтасты;
7. шымданған құмдар.

IV категория - ауылшаруашылығына күрделі жақсартудан кейін жарамды жерлер 6 класқа бөлінген:

1. ойпаңды және өтпелі шымтезекті батпақтар;
2. ойпаңды және өтпелі минералдық батпақтар;
3. күшті және тым сортаңданған жерлер;
4. тақырлар;
5. сай-жыралы алаланған жерлер;
6. жылжымалы (өсімдіксіз) құмдар.

V категория - ауылшаруашылығына шамалы жарамды қоныстағы жерлер 2 класқа бөлінген:

1. жоғары (верховое) батпақтар;
2. малта тасты, шашыранды, қырлы тасты жерлер.

VI категория - ауылшаруашылығына жарамсыз тік жарлы, тас жынысты жерлер.

VII категория - бұзылған жерлер 2 класқа бөлінген:

1. шымтезекті (торф) және тау-кен өндірісі дамыған жерлер;
2. терриконды (сатылы төбелі) жерлер.

Сонымен, жерлерді жіктеу нақтылы  табиғи ауылшаруашылықтық аудандастыру болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Топырақтарды бонитеттеу туралы жалпы түсінік.

Топырақ бонитеті (латынша "bonitos" - сапалылығы, яғни сапалы баға) деп топырақ құнарлығының  үйлесімді агротехникалық деңгейі мен қарқынды егіншіліктегі салыстырмалы бағасын айтамыз.

Бонитеттеудің негізгі принциптерін В.В.Докучаев қалаған. Мұнда әр уақытта  және топырақтың кейбір жан-жақты қасиеттері мен көпжылдық өнімі немесе биологиялық  өнімділігі алынады, олар бір-бірімен  коррелятивті байланысты болуы керек. Топырақ бонитировкасында 2 паралелльді  бонитеттеу шекарасын балл бойынша  салыстыру керек, яғни топырақ қасиеті (негізгі шкала) және ауылшаруашылық дақылдарының салыстырмалы өнімі, одан кейін жалпы шкала анықталған баллдарымен тексеріліп келтіріледі.

КСРО-да бірнеше  бонитеттеу әдісі бар:

1. В.Докучаев атындағы Топырақтану институты әдісі, бұл әдістің негізіне топырақтардың табиғи қасиеттері (құнарлығы) белгілі дақылдар өнімімен сәйкестендіріледі.
2. Топырақтың агроөндірістік топтарына қарап, дақылдардың өніміне сәйкестендіріп баға беру әдісі.

Топырақ бонитетінің өлшемді  бағасы болады, оны баллмен көрсетеді. Топырақтар 1-100 балл, не болмаса топтарға бөлінеді (нашар, орташа, өте жақсы). Бонитеттік өлшеу бойынша шкаласы  әрі жергілікті топырақ-климат жағдайына  сәйкес облыс, аудан, шаруашылық көлеміндегі  жерге баға беріледі. Мысалы, Қазақстанда 5 топырақ аймақтары бар:

1. Солтүстік Қазақстандағы шалғынды дала аймағы;
2. Солтүстік Қазақстандағы далалық аймақ;
3. Орталық Қазақстандағы құрғақ далалы аймақ;
4. Каспий-Балқаш аралығындағы шөл аймақ;
5. Оңтүстік Қазақстанның тау етегіндегі аймақ.

Міне, осындай  аймақтардың топырақ аты әр түрлі  белгілі қасиеттерімен өзгеріп  отырады, мұнда бағалау белгілері  ескеріледі:

1. Топырақтың басты тобы (тип), кіші тобы (типше);
2. Гранулометриялық құрамы;зиялық сатысы
3. Аналық жыныстары (лөсстілігі, қиыршық тастылығы);
4. А+Β қабатының қалыңдығы және жыртылатын қабатының қалыңдығы;
5. Қарашірік (гумус) молшылығы, қоры (т/га);
6. Эрозиялық сатысы;
7. Топырақ өнімділігінің сатысы (мәденилігі);
8. Тұздар қоры, шоғырлануы, тереңдігі, зияндылығы (0-50 см, 50-100 см қабаттарда);
9. Жер асты суларының құрамы, ағын тереңдігі, концентрациясы, қоры;
10. Сілтілік сатысы және НСl қышқылынан "көпіршу" тереңдігі;
11. Тұзды ерітіндінің ортасы (рН);
12. Р.К. қоры (жалпы, тиімді), кг т/га;
13. Сіңірілген натрий мөлшері;
14. Топырақтың жалпы физикалық және су-физикалық қасиеттері;
15. Ауа-райы көрсеткіштері (10ºC жоғары температура, аязсыз күндердің саны, т.б.);
16. Негізгі өсірілетін дақылдардың көпжылдық өнім мөлшері, ц/га.