Ата-аналық рөлді түсінудің этнопсихологиялық ерекшеліктері

Балалар өмір сүру барысында отбасы мен некеге деген қатынас нормаларын айналысындағы ересек адамдардан үйренеді. Оларда адами қадір–қасиет, достық, жолдастық және шынайылық қасиеттері балалық шақтан бастап дамиды. Бұл  қасиеттер адамдағы ең жоғары сезімдердің  бірі махаббатты елестетуге және неке мен отбасылық қарым–қатынасты  қалыптастыруға жол көрсетеді. Дегенмен, өмір талабының өзгеруіне байланысты бұл өте бағалы механизм білім  беруде жеткіліксіз болып табылады. Яғни, болашақта отбасын  құрған кезде ата–ананың міндеттері қандай? Баланы қалай тәрбиелеу керек?  Осы сұрақтар төңірегінде әрдайым ой қозғап, ол туралы сауатты мәлімет беру басты міндеттердің бірі болуы тиіс.

Біріншіден, әлеуметтік ерекшеліктер - отбасында ата–аналар мен ерлі–зайыптылардың рөлдерін, бағалауларын, белгілерін неке мен отбасындағы қарым–қатынастың қоғамдық маңызын ашады;

Екіншіден, адамгершілік–эстетикалық ерекшеліктер - жауапкершілік,                                                                    

шынайылық, ұстамдылық, мейірімділік, инабаттылық  қасиеттерді бойға сіңіре отырып, кіші және үлкенді, ана мен әкені  сыйлауға, адамдармен достық қарым–қатынаста  болуға тәрбиелейді;

Үшіншіден, заңи ерекшеліктер - заңды  түрде неке мен отбасының негізгі  заңдылықтарына сүйенеді. Отбасының  жалпы заңына сай ерлі–зайыптылар  қоғам мен балаларына, бір-біріне деген міндеттерді білуі керек;

Төртіншіден, психологиялық ерекшеліктер -  неке мен отбасылық өмірдің  психологиялық негізі. Ерлі–зайыптылар  отбасылық өмірде бір–бірінің психологиясын  түсінумен қатар, сезімдерін дамытып, қарым-қатынас дағдыларын игеру  қажет;

 Бесіншіден, педагогикалық ерекшеліктер - отбасында баланы тәрбиелеуде маңызы зор. Ата–ананың педагогикалық сауаттылығы мен мәдениетінің жоғарлауы отбасылық тәрбиелеуді қалыптастырумен байланысты;

І.2 Этнопсихологияда ата-ана  мәселесін зерттеу.

Этнопсихологиясындағы отбасы тәрбиесі туралы педагогикалық-психологиялық  көкейкесті мәселелерді шешуде алдымен  тарихи зерттеулерге талдау жасап көрелік.

Этнопсихология мәселесі зерттеу  жұмысының тақырыбына байланысты, яғни этностық құндылықтар негізінде  отбасылық өмірге ата-ананы дайындау туралы болып отырғандығында екендігін  ескерсек, алдымен тарихи мағлұматтарға  тоқталып соңынан салт-дәстүр, әсіресе  діни дәстүрлер мен ұйғарымдардың  ықпалдастық дәрежесін қарастыруға  болады.

Этностық құндылықтар болып  саналатын халықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан кез-келген ұлттың өзiне тән сипатын  айқындай түсетiн асыл қасиеттер  болып табылады. Этнопсихология әрбір  ұлттың психологиялық ерекшеліктерін және өмір жағдайларының психологиялық  негіздемелерін ұсынады.

Бүгінгі күннің ағымы қоғамдағы  отбасының рөлi мен оның жай-күйiн  елеулi өзгерiстерге ұшыратып қоймай, сонымен  қатар, олардың қызмет аясына, сипатына және мазмұнына едәуiр ықпал етiп  отырады. Бұларға төмендегi жайларды жатқызуға болады:

- әлеуметтiк институттар (бiлiм  беру мекемелерiнен өзге) негiзiнен  тәрбие процесстерінен алшақтаған  жағдайда ата-аналардың қызмет  аясы отбасылық шаруашылықты  жүргiзумен ғана шектелiп қалмайды, жауапкершiлiктiң едәуiр ауқымы  ата-аналарға түседi;

- коммуникация құралдары арқылы  аса кең көлемде жүргiзiлiп отырған  шетелдiк мәдениеттiң әсер-ықпалы  көп жағдайларда халқымыздың  ұлттық құндылықтарына және тәрбиесiндегi идеалдарға түбiрiмен қарама-қайшы  келедi;

- әрбiр халықтың мәдениетi мен  дәстүрлерiн өркендетуде ұлттық  құндылықтарды орнықтыра түсу  аса қажет. 

Отбасындағы ерлі-зайыптының бірлігі, ынтымақтастығы мен сүйіспеншілігі, татулығы мен өмірге деген жаңа және қызығушылық көзқараспен қарауы, бір-біріне жылы сезімі мен қамқорлығы, ата-анаға деген ізеттілігі, олардың өзара адамгершілік қарым-қатынастарын байытады.

Жоғарыда атап өткендей мұндай үйелмендік өмір балаларға өнеге көрсететін, қуаныш пен шаттықа бөлейтін ұстамды, берік, бірлікті, баянды, бақытты әлеуметтік отбасына айналуы тиіс. Қазіргі кезеңнің өзінде де балаларды болашақ үйелмендік өмірге яғни болашаққа нық сеніммен қарауға, өзіне деген болашағына деген сенімділікпен қарауға даярлау — ана мен әкенің тікелей борышы болып есептелінеді.

  Кез-келген отбасының өмір жағдайы материалдық және рухани құрылымдармен, тіпті құндылықтармен сипатталады. Оның табиғи-биологиялық және шаруашылық тұтыну қатынастары материалдық жағын білдірсе, ал, руханилықты құқықтық, адамгершілік және психологиялық қатынастар құрайды.

Ата-ана, отбасы мәселесі бойынша Қазақ ғалымдары Кабакова[33], Жарықбаев[34], Ж.Б. Қоянбаев[35], С.Қ.Бердібаева[36], Н.Садықова[37], Джакупов[38], Балғынбаева[39], С. Қоңырбаева[40], Д.Б. Оспанова[41], Қ.Ғ. Жүнісова-Елшібаева[42] секілді ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.

        Этнопсихологиядағы  ата-аналық психология мәселесі –ата-аналықты психологиялық құбылыс ретінде зерттеуге бағытталған психологияның саласы. Психологиялық тұрғыдан қарағанда, ата-аналық әке мен ана тұлғасының бөлігі ретінде қарастырылады. Өмір бойындағы ата-аналықтың дамуының ерекшеліктері (құндылық ретінде, мінез-құлық пен эмоционалды сфераға әсер ететін фактор ретінде және т.б.) және осы дамуға жағымды немесе жағымсыз әсер ете алатын жағдайлар зерттеледі. Ата-аналарға әр түрлі өмірлік кезеңдерде (ата-аналықтан кейінгі кезеңді қоса –ол кезде балалар ата-аналарының қарамағын енді керек етпейді) психологиялық көмек көрсету әдістері құрастырылады.

Психологиялық құбылыс ретіндегі ата-аналық жүйелік, комплексті және феноменологиялық тәсілдердің  тұрғысынан зерттеушілер қарастыратын қиын құрылым болып табылады.

Жүйелік тәсіл  бойынша, отбасынбір жалғыз тұтас, бірыңғай психологиялық және биологиялық  ағза ретінде және барлығына жалпы  отбасылық өзара байланыстарды  мойындау керек. Сондықтан, ата-аналық феноменін жүйелік тәсіл тұрғысынан қарастырғанда, зерттеушілер оны отбасылық  жүйемен тығыз байланыста сипаттайды.

Жүйелік тәсіл  ұстанымдарын этнопсихологиядағы ата-аналық феноменіне байланысты қолданғанда, келесі заттарды белгілеуге болады:

1. Ата-аналық феномені жүйелі түрде детерминацияланған, яғни салыстырмалы түрде дербес жүйе болып келеді.
2. Ата-аналық феномені жан жақты. Оны екі деңгейде қарастыруға болады: индивидтің құрамдас комплексті құрылымы және индивидуалдықтан жоғарғы тұтастық. Осы деңгейдің екеуі де ата-аналықтың қалыптасу кезеңдері болып табылады.
3. Ата-аналық феноменібір уақытта бірнеше жоспарларда көрінеді. Осы жоспарлардың әр жақтары оның ұйымдасуының құрамдас құрылымын ашып көрсетеді. Ата-аналықты сипаттау және талдау феномен презентациясының барлық жоспарларын қамту керек. Біріншіден, бұл әйелдің немесе еркектің ата-аналыққа әсер ететін индивидуалды-тұлғалық ерекшеліктерінің жоспары. Келесі жоспар екі ерлі-зайыптыларды олардың құндылық бағыттарының, ата-аналық позицияларының, сезімдерінің және т.б. бірлігінде қамтиды, яғни отбасылық жүйеге қатысты ата-аналық талданады. Үшінші жоспар ата-аналықты ата-аналық отбасылармен өзара байланыста бекітеді. Ал төртінші жоспар ата-аналықты қоғам жүйесіне деген қатынасында ашады.
4. Ата-аналықтың қалыптасуына әсер ететін факторлар иерархиялық түрде ұйымдасқан және бірнеше деңгейлерде көрсетілген: макродеңгей –қоғам деңгейі, мезодеңгей –ата-аналық отбасы деңгейі, микродеңгей – өз отбасының деңгейі және, ең соңында, жеке тұлға деңгейі. Біз алғашқы үш деңгейді қарастырамыз.
5. Ата-аналық феномені – даму және қалыптасу үрдісін қосатын динамикалық құбылыс.

Ата-аналықты ерекше психологиялық құбылыс ретінде түсіну үшін, зерттеушілер феноменологиялық тәсілді қолданады. Бұл тәсіл – құбылыс (зат) мәнінің дұрыс болып табылатын интуитивті ашуы. Психологиядағы феномен – танылатын және танылған, объективті немесе субъективті шындықтың заттары мен құбылыстарына жататын жалпы ұғым.

Отбасы бір жағынан  адамдардың өзінің ішкі өмірін, құпияларын, сырларын, қарсы тұрған сыртқы әсерлерден қызғанышпен қорғайтын тұйықталған  бірлестік. Егер отбасының ішкі өмірін әлеуметтік ортаға ашық етсе, онда ол бірден ыдырап, дағдарысқа ұшырауы мүмкін, ал екінші жағынан, отбасы адамдардың бірлескен өмірінде қоршаған ортаға, қоғамға ашық және айқын бірлестігі болып табылады. Мұндай отбасының ішкі жағдайлары қоғам мәселелерімен қатар қарастырылса, онда оның шешімін ыдыратпайды. Бұл жағдай керісінше, отбасының дамуына қауіпсіздік және сақтану сезімдерін қамтамасыз ететін мүмкіндік туғызады. 

Отбасының әрбір мүшесі бір-бірімен  тығыз байланыста, ерекше жанашырлық пен сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің жеке өміріне және тағдырына елеулі түрде ат салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше  ұрпақ отбасы болып іріктелінеді. Екі ұрпақты отбасының құрылымы мынадай: әйелі мен ерінің, әке мен шешенің, балалардың, ағалардың және қарындас, сіңілілердің рөлі негізделеді. Ал, үш ұрпақтық отбасыда ата мен әженің, ене мен атаның, күйеу бала мен келіннің, қайындар мен балдыздардың рөлі қосылады.

Көптеген еңбектерде ғалым-педагогтар мен психологтар балаға әке-шешесінің  қарым-қатынасы мен олардың берген тәрбиесіне жететін дүние жоқ  деп есептейді. Осы орайда, балалардың рухани үйлесімді тұлға ретінде  қалыптасуы олардың отбасындағы  сүйіспеншілік, кішіпейілділік, сыйластық, жауапкершілік, қайырымдылық, сезімталдық, т.б. адамгершілік қасиеттерінің даму негізіне байланысты болып табылады. 

Этнопсихологиядағы ата-аналық психология мәселесінің маңызды ерекшелігі оның профилактикалық бағытталуында болады: жасөспірімдер мен жастарды ата-аналыққа дайындау; ерлі-зайыпты жұбайларды бала біту, жүкті болу, туу мен баланы тәрбиелеуге дайындау; бала дамуының ең бірінші кезеңдерінен бастап репродуктивті жүйенің жұмысы мен дамуының бұзылуының себебі болатын психологиялық мәселелердің профилактикасы.

Ата-аналық психологиясы мен этнопсихологиялық ата-аналық психологиясы ерекшеліктерінің бірнеше теоретикалық сұрақтары әлі толық анықталған жоқ. Бұл жағдай жалпы ғылыми-психологиялық парадигмадағы кейбір тұрақсыздық пен қарқынды дамуынан қиындай түседі. Практикалық қолдану, қазіргі уақыттағы сұранысқа қарамастан, дамудың бастапқы кезеңдерінде орналасып жатыр: психологиялық мекемелердің келісушілігі және бірыңғайлығы жоқ; жұмыстың практикалық әдістерінің барлығы әлі теория тұрғысынан толығымен түсіндірілген жоқ.

І бөлім бойынша тұжырым.

Бұл бөлімде кеңес шетел және отандық отбасы психологиясындағы  ғылыми тұжырымдамаларға теориялық  талдау жасалды. Отбасының негізгі  функцияларына, отбасылық қарым-қатынас, рөлдік сипатына түсінік беріліп, салыстырмалы түрде жүйеленді. Отбасы, ата-ана  туралы ғылыми-зерттеулерге талдау жасап, этнопсихология саласындағы іргелі тұжырымдамаларға салыстырмалы талдау жасадық. Бірқатар зерттеулерде отбасына жағымды қатынас таныту балалық  шақтан қаланады деп тұжырымдалады. Балалық шақта адамгершілік қасиет ата-ананың балаға қатынасына, олардың  өз баласына деген қатынасына тәуелді.

Отбасында әке мен ананың қарым-қатынасы тұлғаның болашақтағы отбасы егесі  ретінде қалыптасуының негізі болып  табылады.

Әрбiр қоғамдық-экономикалық формацияның  даму кезеңiнде, тақырбымыздың өзегінде бар мәселе нарық жағдайында өзiндiк  салт-дәстүрлер жүйесi  болады. Бұл  өзiндiк салт-дәстүрлер жүйесі экономикалық қатынастардың сипатына сәйкес өскелең  ұрпақтың рухани жан-дүниесiн қалыптастырудың  маңызды құралы қызметiн атқаруы  тиіс. Ұжымдардың рулық-тайпалық қызметiн ұйымдастырудың қажеттi формасын қалыптастырып, әлеуметтiк тәжiрибенi жинақтап, оны өскелең ұрпаққа таратудың әдiс-тәсіліне айналып отырды.

Қазақстанның бүгінгі таңда өзгермелі, даму шаралары үстіндегі әлеуметтік жағдайында отбасының даму процесін бақылап отыру және жас ұрпақты отбасылық өмірге деген жағымды көзқарастарын туындатуды ескере отырып жүзеге асыру өте маңызды шарттардың бірі болып есептелінеді. Жастарға болашақтағы отбасының не екенін, оның қандай түрлері болатындығын, жас отбасының қандай әлеуметтік қызмет атқаратынын, сол қызмет тарихи процессте, қалыпты жағдайларда қалай өзгеріп отыратынын және отбасы мәселелерінің даму болашағы қандай екенін білу міндетті.

ІІ. Эксперименттік зерттеу. «Ата-аналық рөлді түсінудің этнопсихологиялық ерекшеліктерін» эксперименттік зерттеу.

ІІ.1 Зерттеу мақсаты  және зерттеу әдістемелері, сыналушыларға  сипаттама.

Қоғамда қандай да болмасын өмір жолының  алғашқы қадамынан басталатыны  сияқты, тұлғаның қалыптасуы да отбасынан  басталады. Осы орайда, отбасы –  бұл адамға өмірлік құндылықтар  жайында түсінік беретін алғашқы  әлеуметтік институт болып табылады. Жалпы алғанда тұлға қандай дәрежеге жетеді, биік тұлға бола ма немесе адамгершілік тұрғыдан кемтар болып қалыптаса  ма, мұның бәрі көбіне оның балалық  шағында қаншалықты дұрыс отбасылық  тәрбие алғанымен және оған деген  қатынасына байланысты екені сөзсіз.

Зерттеудің теориялық талдауында, этностық құндылықтармен отбасындағы ата-аналық рөлді, қарым-қатынасты ғылым бойынша негіздеп көрсеттік. Осы орайда, біз отбасындағы ата-ананың рөлін түсінуді және оның этнопсихологиялық ерекшеліктерін талдауды мақсат етіп қойдық.

Біз зерттеу жұмысымыздың сынлаушыларына орыс және қазақ этностарынан құралған отбасыларды таңдадық. Бұл топтарды таңдау себебіміз, әр ұлттың менталитетіне байланысты бала тәрбиесі әртүрлі сипатта болады. Бұл тек қана ата-ана рөлін түсіну ғана емес, оны ұлт ерекшеліктеріне қарап, айырмашылықтарына назар аудару. Екі ұлттың отбасылық өмірдегі міндеттері бір болса да, оны тәрбиелеу бағыттары сан түрлі.

Осы зерттеудің барысында біз әр түрлі жастағы орыс және қазақ  отбасыларына сауалнамалар жүргізу  барысында біз олардың ата-аналық рөлін қалай сезінуін анықтадық. Осы ата-аналық рөлді түсінудің  басты міндеті олардың өз балаларына деген көзқарастары мен өмір тәжірибесіне байланысты қарым-қатынасын анықтау. Қазақ отбасыларының менталитетіне  байланысты бала тәрбиелеу ісінде орыс ұлтына қарағанда көптеген айырмашылықтар байқалады. Айырмашылықтарын білу мақсатында біз этнопсихологиялық тұрғыдан ата-ана мен бала қатынасын және олардың рөлдерін өзекті мәселелердің бірі деп таңдадық. Бұл жерде тек отбасы мәселесі ғана емес, әр ұлт арасындағы едәуір түсінбеушіліктердің мәселесән шешуде осы екі ұлт арасындағы ұқсастықтарын да табуғы тырысамыз.