Салықтық құқықтық бұзушылық: ұғымы, топтастырылуы

Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім министрлігі 

 

 

 

 

 

Тақырыбы: Салықтық құқықтық бұзушылық: ұғымы, топтастырылуы

Тексерген:

Орындаған:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоспар

1. Салықтық құқықтық бұзушылық: ұғымы

2. Салықтық құқық бұзушылы үшін қаржылық құқықтық жауапкершілік

3. Салық төлеушілердің бұндай заңға қарсы іс-әрекеттері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          Салықтар - бұл мемлекетке заңды түрде белгілі бір мөлшерде және белгілі бір мерзімде төленетін міндетті төлем болып табылады.

      Салықтың мәжбүрлі төленұі екі жағдайда байқалады. Бірін-шіден, салық мәжбүрлі түрде, яғни, міндетті төлем  салық төлеу-шінің еркіне қарсы енгізіледі. Екіншіден, егер салық төлеуші өз міндеттемесін өз еркімен орындамаса, онда мемлекет одан ақшаны күшпен тартып алады. Осы салықты өндіріп алудың мәжбүрлі сипаты мемлекетке берілетін әр түрлі қайырымдылық жасаулардан ерекшелендіреді. Жалпы, салықты өндіріпалу мемлекеттік қазына-шылықтың шығындарын көбейтпес үшін, халыққа арзан түсуі тиіс.

Салық халықтың қалтасынан оған ауырпалық тигізбейтіндей алыну керек. Едәуір жоғары салық мемлекеттегі өнеркәсіптің да-муын бәсеңдетеді, көпшілікті саудамен еңбектің түрлі салаларынан ажыратады. Осылайша, ауыр салық халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін табыстың кейбір көздерін азайтады, тіпті жойып жібереді. Ауыр салық салық төлеушінің салықтан жалтаруға сеп-тігін тигізеді. Ауыр салықты бекітетін заңның өзі салық төлеуші-лерді салықтан жалтаруыға итермелейді, ал одан кейін оған баруға мәжбүр болған салық төлеушілерді жазалайды.

Батыс ғалымдары осыған байланысты мынандай қорытындыға келді: “Мемлект ауыр салық салудан гөрі, салық ауыртпалығын төмендетуден гөрі, салық ауыртпалығын төмендетуден көбірек ұтады; босатылған қаражаттар қосымша табыс табуға мүмкіндік береді, ал одан қазынаға салық түседі. Бұл кезде төлеушілер еш ауыртпалықсыз, өз еріктерімен бұл төлемдерді жасайды, ол сәйкесінше мемлекетті жазалаумен, еріксіз өндіріп алумен байланысты салықтарды жинауға кететін қосымша шығындардан босатады”. Салықтарды 40-50 %-дан жоғары өндіріп алу кәсіпкерліктің іскерлік белсенділігін төмендетеді және салық базасының төмендетуіне апаратын салықтан жаппай қашуға жағдай жасайды.

Соныменен, салықтық қатынастар міндетті қарым-қатынас болып келсді. Бұл міндеттемесінің мәні салықты төлеуінде жатыр: «Әрбір салық төлеуші заңмен бекітілген салықтармен алымдарды төлеуге міндетті.

Салық төлеушінің салық  заңдарына сәйкес мемлекет алдында  туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші:

1) салық міндеттемелерін дер  кезінде және толық көлемінде орындауға;

2) салық қызметі органдарының  анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды  жою туралы заңды талаптарын  орындауға, соңдай-ақ қызметтік  міндеттерін атқаруы кезіндегі  заңды қызметіне кедергі жасамауға;

3) нұсқама негізінде салық қызметі  органдары лауазымды адамдарының салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беруге;

4) салық есептілігі мен құжаттарды заңда көзделген тәртіппен табыс етуге;

5) заңға сәйкес қолма-қол ақшамен,  төлемдік банк карточкаларымен, чектермен сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жадысы бар бақылау-касса машиналарьш міндетті түрде пайдалана отырып және тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізуге міндетті.

Осы салық міндеттемелері ішіндегі ең негізгі мақсаты - ол салықты  толығымен және уақтылы төлеу  болып саналады.

Салықтық міндеттемені орындамауы - салық заңын бұзуы деген сөз.

«Салықтық құқық бұзушылық  - бұл мемлекетпен бекітілген салықтар, алымдар мен міндетті төлемдерді төлеуден салық төлеушінің бас тартуы болып табылады.

«Салық төлеуден жалтару  - мемлекеттің кірісіне ақшалай қаражаттарды төлеу бойынша міндеттемесін  ол соманы төлеуге мүмкіндігі бола тұрып, әдейілеп орындамауы.

Америка экономисі А.Лаффер бұл жайында былай деген: «Салық ставкаларының неғұрлым жоғары болуы, экономикаға соғұрлым кері әсер етеді. Ал бұл өз кезегінде салық төлеушілерге тиімсіз болады. Яғни, салық ауыртпалығы жоғары болған сайын, салық төлеушілер салықты төлеудің емес, салықтан қалай жалтарудың жолын іздестіреді. Бұның басты себебі - өте жоғары салық ставкасы кәсіпкерліктің дамуын тежейді, адамдардың жұмыс істеу ьштасын жойып жібередің.

Салықтан жалтару түсінігі - салық  төлеуге байланысты салық төлеушінің заңсыз іс-әрекеті болып табылады.Салықтан жалтарудың салық декдарациясын бермеу, салықтық тексеруяерге кедергі жасау, тиісті құжаттарды бермеу сиякты көптеген нысаңдары бар. Жалпы салықтан жалтару көбінесе мынадай жағдайларда көп туындайды. Салық төлеушінің салықтық сауаты аздығынан, салық заңын дұрыс білмегендіктен немесе өте жоғары салық ставкаларының болуынан, тиімді салық механизмдері жұмыс істемегендіктен және т.б. жағдайлардан туындайды.

Салық салудан жалтару кез-келген қоғамға едәуір қауіп төндоретіні туралы айтып кеткен жөн. Ол төмендегі жағдайларда бейнеленеді:

1. егер мемлекетке тиісті бюджеттік қаражаттар түспесе, онда мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру қысқарады;

2. салықтарды төлемеушілер заңды  орындайтын, тәртіпті төлеушілерге қарағанда ұтымды жағдайда болады, ал олардың іс-әрекеттері басқа субъектілерді қызықтырады;

3. салық қылмыстарының көбеюі, таралуы  бюджеттің кіріс жағының тапшылығына  әкеледі, ал үкімет қаражаттардың  жетіспеушілігін жаңа саяық түрін  енгізу және салықтардың ставкасын  жоғарлату арқылы толтыруға мәжбүр болады.

Сондықтан да, үкімет пен сәйкесінше министрліктер салықтардың толығыменен және уақтылы төленуіне бақылау жүргізу керек. Салық әкімшілігін жүргізу - бұл салық қатынастарын мемлекеттік басқару жүйесі. Салық бақылауы салық әкімшілігін жүргізудің қажетті шарты болып табылады.

Салық бақылауы - салық қызметі  органдарының салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылау. Салық бақылауы тек салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылау ғана емес, сонымен қатар, салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдердің дұрыс есептелуі мен уактылы төленуін тексеріп, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылмауын қадағалайды. Салық бақылауының мақсаты мен міндеті әртүрлі. Басты міндеті - салықтан жалтаруға тосқауыл жасау, мемлекеттің табыс бөлігіне түсетін кірістерді қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылуын жою.

Салықтық бақылау:

- салық төлеушілерді тіркеу  есебі;

- салық салу объектілері мен  салық салуға байланысты объектілерді  есепке алу;

- бюджетке түсімдерді есепке  алу;

- қосылған құн салығын төлеушілерді  есепке алу;

- салық тексерістері;

- камералдық бақылау;

- салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық  қызметі мониторингі;

- фискалдық жады бар бақылау-касса  машиналарын қолдану ережелері;

- акцизделетін  тауарлардың кейбір түрлерін  таңбалау және акциздік постыларды  белгілеу;

- мемлекет  меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру;

- уәкілетті  органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады.

Салық бақылауының негізгі мақсаттарының  бірі - салықтан жалтаруға жол бермеу. Бұл құбылыс бұрынғы уақыттан бері салық салумен бірге дамып келе жатыр және тұрақты зандылық қалпына ие болды. Тәжірибеден дәлелденгендей, салық салудан жалтару қаржы нарығындағы операцияларды жүзеге асырғанда өте жиі кездеседі.

Салық теориясы мен тәжірибесінде  салықтан жалтарудың төрт түрлі себептері көрсетіледі:

- моралді;

- саяси;

- экономикалық;

- техникалық.

1. Көптеген азаматтар қазынадан  ұрлауды ұрлау деп санамайды.  Кез келген мемлекетте жоғарғы  билік органдарында жемқорлықтың  бар екені және олардың мемлекеттік  қаражаттарды жеке қажеттіліктеріне пайдаланатыны туралы бәрімізге белгілі. Сондықтан да салық төлеушілер салықтан жалтаруға ешбір моралді жауапкершілікті сезбейді. Көптеген салық төлеушілер өздерін қазыналық алымдарына олардың тым ауыртпалығына қарай қарсы тұруына құқылы деп есептейді. Мемлекет өзінің қаржы ресурстарының көп бөлігін салықтар мен алымдарды жинау арқылы қамтамасыз етуі - салық төлеушілерді салықтан жалтаруға итермелейді.

2. Сонымен қатар, салық төлеушілерді  салықтан жалтаруға итермелейтін саяси себептері де бар. Егер де мемлекет экономикалық саясатын жүргізу барысында жеке топ мүдделерін ешбір себепсіз басқа топтардың мүдделерінен жоғары етіп қарастырса, онда өздерін ұтылған деп санайтын салық төлеушілер салықтық төлемдерін төмендетудің әртүрлі жолдарын іздестіреді, тіпті салық салынатын табыстары мен объектілерін жасыруға дейін барады.

3. Салықтан жалтаруға өте жиі  әсер ететін жағдайларголар салық  төлеушінің экономикалық жағдайы  және жалпы экономикалық конъюнктура.  Салық ставкалары жоғары болған  сайын, салықтан жалтаруды көбірек ынталандырады. Төлеушінің қаржылық жағдайы тұрақсыз болтан сайын, салықтан кщцу ойы күшейе береді. Экономикалық құлдырау кезінде үкіметтің нарықты реттеуі салықтан жалтарудың көбеюіне апарады. Осындай регламенттелген нарықтың пайда болуына әкеледі.

4. Капиталдардың халықаралық  қозғалысыньщ бақылаусыз, еркін болуы - салықтан жалтаруға жағдай жасайды. Көптеген жағдайда салықтық бақылау ұлттық аумақ шеңберінде ғана шектеледі, ол өсіресе дағдарыстар және экономикалық бағамның өзгеруі кезінде байқалады. Ол трансұлттық компаниялардың, біріккен кәсіпорындардың алдында әлсіз болып қалады. Бұл салықтан техникалық жалтаруға жақсы жағдай жасайды. Салықтан жалтарудың тағы бір маңызды техникалық жағдайы - ол ұлттық заңдардың карама-кайшылығыменен күрделілігі болып табылады. Салық салудың техникалық күрделілігі салық төлеушіге салық төлемінен заңды бұзбан кашуға мүмкндік береді. Бұл әрине салықтық бақылаудың тәжірибесін қнындатады.

Осыған байланысты салық  бұзушылығының ұлғаюына жағдай жасайтын қазіргі кездегі ең манызды мәселелердің бірі - салық заңының толығыменен жетілмеуі, тұрақсыз болуы. Бұл жерде Т.Джефферсонның пікірін айтып кеткен жөн. Ол былай деген: «Заңдар қарапайым адамдарға арналып жазылады, сондықтан олар салауатты мәндегі қарапайым ережелерге негізделуі қажет.

Ал біздің казіргі  салық заңымыз өзінің едәуір артық  көлемімен және күрделілітімен еркшеленеді. Жиі-жиі енгізіліп отыратын өзгертулермен  толықтырулар жаңа қныншылықтар тудырып отыр. Қазақстанда бүгінгі күні салық заңының нормаларын сақтау 60% шамасында болып отыр. Яғни, дұрыс есептелінген, бюджетке толығыменен және уақытында түсетін салық сомаларының 60 %-ы ғана қазнаға түсіп отыр. Алдыңғы қатардағы елдерінде бұл көрсеткіш 90-100 % мөлшерінде. Қазақстанның салықтар жинау бойынша қабілеттілігі “Үлкен Жетілік” елдерінің көрсеткіпттері-нен ғана емес, сонымен бірге Африка, Оңтүстік-Шығыс Азия және Латын Америка елдерінің көрсеткіштерінен де едәуір төмен болып отыр.

Осыдан: “Неліктен Қазақстанда  салық заңын сақтау денгейі өте  төмен болып отыр ?” деген сұрақ туындайды. Оның ең басты себептері - ол салық кодексінің мемлекеттің өнеркәсіптік саясатының талаптарына сай келмеуі, салық салу ставкаларының өте жоғары болуы және олардың елдегі өндірістің мүмкіндіктерін, өнеркәсіптің экономикалық-әлеуметтік жағдайын ескермеуі болып табылады.

Жалпы, салықтан жалтару заңды және заңсыз болуы мүмкін. Егер де тұтынушы оның тұтынатын тауарына акциз енпзгеннен кейін немесе акцизді көтергеннен  кейін сол тауарды сатып алуды  тоқтатса немесе оны аз мөлшерде сатып алатын болса, онда мұндай жағдайды заңды салықтан жалтаруға жатқызуға болады. Ал егерде салық төлеуші салық салынуға тиісті объеюісін жасыратын болса, мысалы, кеден бажын төлемеу мақсатында шекарадан жасырын түрде тауар өткізсе, аз табыс салығын төлеу мақсатында нақты табысын төмендетіп көрсететін болса, онда заңсыз салық төлеуден жалтаруға жатады. Заңды салықтан жалтарумен мемлекет тек қаржылық әдістерін пайдалана отырып күресу мүмкін, яғни, салық салынатын тауарды тұтыну қысқарған кезде акцизді төмендету, акциздік өндірістің техникасы ұлғайған кезде - дайын өнімге салық салуды енгізу керек. Заңсыз жалтарумен тек қаржы аішаратын жетілдіру арқылы күресу керек, яғни, қаржы аппараты төлеушілердің салық бұзупшлықтарын көбірек ашып, оларды тиісті жазалауға қабілетті болу керек.

Қазіргі кезде салықтан жалтарудың көптеген жолдары бар. Олар мына төмендегі  нысандарда кездеседі:

- заңдар мен нормативті-құқыктық  актілердің келіспеушілігі, салық  заңы нормаларын дұрыс емес  түсіндірілуіне әкелетін накты  аныктамалардың жоктығы, экономикалық және салықтық өзара қарым-қатынастар тәжірибесіне сүйене отырып жасалынатын заңдардың жоктыгы. Бұл жағдайда салық төлеуші уақытында салық декларацияларын тапсырып, салық органдарының талаптарын орындайды, бірақ та нормативтік-құқықтық актілеріндегі кемшіліктерге байланысты табыстарын жасырады;