Қызметкерлердің өтініштерін, еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етілу мәселесіне қатысты, қараудың тәртібі және құқықтық негіздемелері

Конституцияның келесі баптарына негізделеді: 18-бабының 3-тармағына сәйкес-мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті; 20-баптың 2-тармағына сәйкес- әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар; 12-баптың 1-тармағына сәйкес – Қазақстан Республикасында, Конституцияға сәйкес, адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі; 12-баптың 4-тармағына сәйкес-Конституцияда, заңдарда және  халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады. Осы жоғарыда айқындалған тұжырымның дәлелдігі және әркімге тиесілі екендігі келесі негіздемеге байланысты айқындалады: Конституцияның II бөлімі «Адам және азамат» деп аталады, соған байланысты осы бөлімде жария етілген құқықтармен, бостандықтармен және игіліктермен тек қана Қазақстан Республикасының азаматтары ғана емес, сонымен қатар, заңды негізде республика аумағында болатын әр-бір адам өзіне тиесілі, құқықтық маңызы бар мәселелерге байланысты, қалаған органға, лауазымды тұлғаға өтініш беру құқығымен еркін пайдалануы тиіс. Еңбектік қатынастармен тығыз байланысты қатынастар құрамын – сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын құқық бұзушылықтардың алдын алу негізінде туындайтын қоғамдық қатынастар да құрайды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамаға сәйкес реттелуге тиісті қоғамдық қатынастардың субъектілік құрамына, пәніне және мазмұнына байланысты осы құқықтық қатынастардың еңбектік қатынастармен тығыз байланыстылы екендігі айқындалады. Біріншіден, субъектілік құрамына байланысты, аталған заңнаманың субъектісі болып – мемлекеттік қызметшілер және соларға теңістірілген тұлғалар танылады, екіншіден, пәндік ерекшелігіне байланысты, осы бағыттағы құқық бұзушылықтар мемлекеттік қызметшімен, сонымен қатар, мемлекеттік қызметшімен теңестірілген тұлғамен қызметтік өкілеттігін теріс пайдалану негізінде пайда болатын қатынастар тікелей еңбектік қатынастармен шектеседі. Өз кезегінде, мемлекеттік қызметшінің заңға қайшы келетін әрекетінен жапа шеккен тұлға, заңнамамен белгіленген тәртіпте, өзінің жекелік құқықтарын және (не) мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында уәкілетті мемлекеттік органға өтініш беру мүмкіндігімен иемденеді. Жеке тұлғалармен берілген өтініштерді қабылдамау, тіркемеу не өтініштерге байланысты көрінеу ақпарат беру сыбайлас жемқорлықпен жанасатын құқық бұзушылық болып саналады.

Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі № 267-I «Сыбайлас  жемқорлықпен күресу туралы» Заңының 12-бабының 1-тармақшасына және 7, 10, 12 тармақшаларына сәйкес өтініштерді тіркемеу, қарамау  себебіне байланысты құқық бұзушылық  әрекет не әрекетсіздік жемқорлық пен  байланысты жол берілген құқық бұзушылық  болып танылады. Осы Заңның 3-бабының 3-тармағына сәйкес, жемқорлық пен  байланысты құқық бұзушылықтар үшін, мемлекеттік ұйымдарда және жарғылық капиталында кем дегенде отыз бес пайыздық мемлекеттің ұстанымы бар ұйымдарда басқару функциясын атқаратын қызметкерлер осы Заңға  сәйкес жауапкершілікке тартылады. Жоғарыда көрсетілген баптарға және тұжырымдар негізінде өтініштерді белгіленген тәртіпте қарау міндеттілігі кәсіпкерлік қызметпен айналысатын ұйымдарға және жеке тұлғаларға да жүктелуі тиіс деп санаймын. Өйткені адамның және азаматтың конституциялық құқықтарының, бостандықтарының және игіліктерінің қорғалуы, мемлекет тарапынан қамтамасыз етілуі және олардың абсолютті деп танылуы барлық ұйымдарға, сонымен қатар, адамның белгілі бір қызметімен, жұмыс нәтижесімен пайдаланатын жеке тұлғаларға осы бағыттағы міндеттілікте жүктелуге тиіс. Конституцияның 18-бабының 3-тармағына сәйкес, басқа тұлғалармен қатар, өтініштерді қарау міндеттілігі лауазымды тұлғаларға жүктеледі. Осы мәселеге байланысты, құқықтық негіздеме ретінде, ұйым органының ұғымын анықтауда ҚР АК-нің 37-бабының 1-тармағы қолдануға тиіс деп санаймын: “заңды тұлға заң құжаттары мен құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы ғана азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне міндеттер қабылдайды”. Осы баптың 2-тармағына сәйкес “заңды тұлға органдарының түрлері, тағайындалу немесе сайлау тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар мен құрылтай құжаттарында белгіленеді”. Яғни, ұйымның органы ретінде, сол ұйымның мүддесін көздейтін, сол ұйымның атынан түрлі ағымдағы қатынастарға түсетін жеке тұлғалар танылады. Олар сол ұйымның қызметін жоспарлауды ұйлестіреді және еңбек ұжымын басқарумен байланысты бағытталған шешімдерді қабылдайды. Өтініштерді беру және оларды заңнамамен белгіленген тәртіпте қарау әркімнің әр-тарапты құқықтары мен бостандықтарының және заңмен қорғалатын мүдделерінің қамтамасыз етілу мүмкіндігінің тәсілі болып саналады. Осы мәселеде, кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын азаматқа жолданатын өтініштер ұйымдарға жолданатын өтініштермен қатар тең тәртіпте қаралуы тиіс. Осы мәселеге байланысты, яғни, кәсіпкерлікпен шұғылданатын жеке тұлғаларға коммерциялық қызметті реттейтін азаматтық құқық нормаларының таралатындығы азаматтық құқық нормаларымен белгіленген. ҚР АК-нің 19-бабының 3-тармағына сәйкес “азаматтардың заңды тұлға құрмай-ақ жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызметіне, егер заңдардан немесе құқықтық қатынастар мәнінен өзгеше нәрсе туындамайтын болса, тиісінше осы Кодекстің коммерциялық ұйымдар болып табылатын заңды тұлғалардың қызметін реттейтін ережелері қолданылады”. Азаматтық және еңбек заңнамасына сәйкес кәсіпкер-жеке тұлғалар, заңды тұлғалармен қатар, өндірістік-шаруашылық қызметін атқаруда, жалданбалы қызметкерлердің еңбегін уақытша не тұрақты пайдалануда тең құқықпен иемденеді және осы Кодекспен анықталған міндеттерді заңды тұлғалармен тең жағдайда жүзеге асырады.  Қандайда бір жағдайларға байланысты, егер тұлғаның өзі, өз әрекетімен  конституциялық өтініш жолдау құқығын жүзеге асыру мүмкіндігімен иемденуіне мүмкіндігі болмаған жағдайда, ҚР АК-нің және ҚР ЕК-нің ережелеріне, басқа да заңнама негізінде, өкілі арқылы өз құқығын және заңмен қорғалатын мүддесін қорғауға құқылы.

Пәндік ерекшелігіне байланысты өтініштер мемлекеттік органдармен  және басқа да мемлекеттік ұйым басшыларымен қабылданды және қаралады.

Өтініштерді тіркеу және қарау, сәйкесінше, қаралған өтініштерге қатысты  арнайы есеп жүргізу міндеті барлық орталық және салалық мемлекеттік  органдарға жүктелген. Осы мәселеде Қазақстан Республикасының Еңбек  және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне 2009, 2010 жылдары берілген өтініштерді  талдау барысында төменде көрсетілген  ақпараттық деректер айқындалды. Соңғы  есеп беру кезеңінде еңбекті, еңбек  заңнамасын қолдану мәселелеріне байланысты, яғни 2010 жылдың бірінші жарты жылдығында 5668 өтініш жеке тұлғалардан және 383 өтініш заңды тұлғалардан келіп  түскен. 2009 жылдық екінші жарты жылдық есеп беру кезеңімен салыстырғанда 2010 жылдың бірінші жартысында берілген өтініштер саны 6,9, %-ға кем. 2010 жылғы  өтініштерге 6413 жазбаша жауап берілген. 2010 жылғы өтініштердің 3081 бақылауға  алынған, олардың қатарында: Қазақстан  Республикасы Президенті Әкімшілігінен  – 692, Премьер-Министр Кеңсесінен – 183, Қазақстан Республикасы Парламентінен  – 382. ТМД және алыс шетел ұйымдарынан, азаматтарынан келіп түскен сұрау  нысанындағы өтініштер саны 1711 құраған. Берілген өтініштер санының басым  көпшілігі еңбек қызметін атқаруы  барысында қызметкерлердің өміріне, денсаулығына келтірілген зиянды өндіру, мүгедектікті куәландыру, қайта куәландыру және протез салу мәселелері жөнінде  берілген. Заңға қайшы еңбек шартын бұзу, жұмыспен қамту, уақытылы төленбеген жалақы және өндірісте орын берген жазатайым жағдайды тергеп-тексеру  мәселелері жөнінде берілген өтініштер  саны, пайыздық мөлшерде, барлық өтініштердің 4,7 % құраған. Шетел ұйымдарынан, азаматтарынан  келіп түскен өтініштер, көп жағдайда, жалақы мөлшерін, еңбек өтілін растайтын  мұрағаттық жазуларды сұрау мәселесіне байланысты берілген.