Қазақстан Республикасында салықтардың пайда болуы мен дамуы

Салық қызметі органдарының міндеттері:

- салықтың және бюджетке  төленетін басқа да міндетті  төлемдердің түсу толықтығы мен  уақтылығын қамтамасыз ету;

- міндетті зейнетақы жарналарын (бұдан әрі – міндетті зейнетақы  жарналары) есептеудің, ұстаудың  және жинақтаушы зейнетақы қорларына  аударудың және әлеуметтік аударымдарды (бұдан әрі – әлеуметтік аударымдар) есептеудің және Мемлекеттік  әлеуметтік сақтандыру қорына  төлеудің толықтығы мен уақтылылығын  қамтамасыз ету;

- Қазақстан Республикасының  салық саясатын іске асыруға  қатысу;

- өз құзыреті шегінде  Қазақстан Республикасының экономикалық  қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

- Қазақстан Республикасы  салық заңнамасының сақталуын  қамтамасыз ету болып табылады;

- салық төлеушінің құқықтарын  сақтау;

- Мемлекет мүддесін қорғау;

- Салық тексерулерін нұсқама  бойынша жүргізу;

- салық құпиясын сақтау;

- салық заңнамасын бұзған  салық төлеушілерге әкімшілік  шаралар қолдану;

- мемлекет меншігіне айналған  мүліктерді есепке алу, сақтау, бағалау, өткізу және оны өткізуден  түскен түсімнің бюджетке толық  әрі уақытылы түсуін бақылау  және т.б.

Салық салу ісін ұйымдастыруда  және іске асыруда негізгі жұмысты  аудан бойынша салық комитеттері  жүргізеді десек артық болмайды.

Аудан бойынша салық комитеті мынадай бөлімдерден құрылған:

- салық төлеушілермен  жұмыс істеу бөлімі;

- салық аудиті бөлімі;

- мәжбүрлеп өндіру бөлімі;

- құқықтық қамтамасыз  ету бөлімі;

- ұйымдастыру – бақылау  бөлімі;

- Ақпаратпен қамтамасыз  ету және есеп бөлімі.

Енді әрбір бөлімнің негізгі  қызметтерін қысқаша көрсетсек, ол төмендегідей:

Салық төлеушілермен жұмыс  істеу бөлімінің негізгі қызметі:

- салық төлеушілердің  есебін жүргізу;

- салық төлеушілерге тіркеу  номерін беру;

- салық төлеушілерге салық  заңнамасын түсіндіру;

- есеп құжаттарын, декларацияларды  қабылдау, олардың дұрыс жасалғанын  камералдық тексеру;

- патент беру, және т.б.

Салық аудит бөлімінің  негізгі қызметі:

- құжаттық тексерулер  жүргізу;

- кәсіпорындардың жабылуына  байланысты тексеру жүргізу;

- салық комитетіне түскен  арыздарды, өтініштерді тексеру;

- хронометраждық зерттеу  арқылы патент құнының дұрыстығын  тексеру және т.б.

Салықтарды мәжбүрлеп  өндіру бөлімінің негізгі қызметі:

- салық төлеушілердің  бюджетке төленбеген қарыздарын  анықтау, талдау;

- салық төлеушінің есеп  шотынан салықты өндіріп алу  туралы үкім шығару;

- салықтан қарызы бар  салық төлеушілердің банктегі  шоттарын тексеру;

- салық төлеушілердің  мүліктерін тәркілеу;

- аукцион ұйымдастырып, тәркіленген  мүлікті сатып, бюджетке салықты  түсіру;

Жекелеген салық төлеушілерден  фискалдық жады бар бақылау-касса  машиналардың бар- жоғын, дұрыс жұмыс  жасауын тексеру және т.б.

Құқықтық қамтамасыз ету  бөлімінің негізгі қызметі:

- салық комитетін Заңдармен,  нұсқаулықтармен, басқа да заңнамалық  кесімдермен қамтамасыз ету;

- соттарда, құқықтық органдарда  салық комитетінің мүддесін қорғау  және т.б.

Ұйымдастыру-бақылау қызметінің бөлімінің негізгі қызметі:

- салық қызметінің іс  жоспарын жасау және оны іске  асыру;

- 2-Н есебін жинақтап, жасау;

- жоғарғы органдарға мәліметтер  беру;

- мәліметтер алмасу және  т.б.

Ақпаратпен қамтамасыз ету  және есеп бөлімінің негізгі қызметі:

- бюджетке түскен салықтардың  есебін жүргізу;

- 1-Н есебін жинақтап, жасау;

- болжама мәліметтердің  орындалу есебін тұрақты жүргізу  және т.б

 

 

1.2 Қазақстан Республикасында  меншікке салынатын салықтар

 

Мемлекет бюджеті әр-түрлі көздерден  қалыптасады:

біріншісі, ішкі және сыртқы көздер –  қаражат иесінің қарыз алушыға  қаржыны ерікті түрде беруі; екіншісі, салықтар – бұнда қаражат керісінше  мәжбүрлеп алынады.

Барлық салықтар экономикалық механизм қызметіне байланысты байланысқан  және байланыспаған болып бөлінеді. Байланысқан салықтарға қосылған құн  салығы жатады. Экономикалық механизм негізінде салық төлеушілерден  байланысқан салықтарды алу барысында  бұл салықтардың байланыстылығын  байқаймыз. Бұл байланыстың болмауы  ҚР салық жүйесінде күрделі қиындықтарға әкелер еді. Әсіресе салық төлеушілер тарабынан заң немесе салық төлеу  тәртібінің бұзылғандығы байқалар еді. Сонымен байланысқан салықтар горизонтальді  механизммен алынады, белгіленген  азаматтық-құқықтық мәміле бойынша  салық салуды білдіреді.

Ал байланыссыз салықтарға салық  салу механизмінде байланыс байқалынбайтын салықтар жатады. Бұл байланыссыз  салықтарға мүлік, жер, көлік салықтарын жатқызамыз. Екі салықтардың арасындағы айырмашылығы – байланысты салық  салуда мәмілеге отыру барысында 1 тұлғаның салық міндеттемелерінің төмендеуіне, ал екінші тұлғаның міндеттемелерінің  артуына әкеледі. Ал байланыссыз  салықтарда мәміле немесе шарт жасасу негізінде екі тұлғаның міндеттемелері бір-біріне тәуелсіз болып табылады. Енді жер салығына толығырақ тоқталып кетейік.

ХVIII-XIX ғасырларда дамушы саяси  экономия өкілдері жер меншігі табыс  әкелуші және байлықтың негізі болатындықтан  мемлекеттің қазынасын толтыратын бірден бір көз бола алатынын тұжырымдаған болатын. Бұл салық белгілі бір жер алаңын қолдануды есепке ала отырып табысқа негізделген. Салыққа байланысты сауал тудыратын мәселелер өте көп, оларды өткен ғасырда Г. Джордж, С. Корд, Н. Тидеман, ал кейінгі кездерде М.Л. Бронштейн, А.А. Калныньш, А.Э. Сагайдак, Б.И. Пошкус, Н. Суханов талдаған болатын. Салық мәселесін қарастыра келе олар 2 жағдайды талдайды: біріншіден, қандай тәсілдермен жер рентасын салық түрінде алуға болады, және екіншіден, қандай тәсілдермен жер рентасын әлеуметтік қажеттіліктерге аударуға болады.

Жер салығын енгізудің  мақсаттары алғашында жер мен  басқа ресурстарды тиімді пайдалану  мен шығындарды қысқартатын механизмді табу арқылы ауыл шаруашылық өндірістің тиімділігін арттыру болды. Сухановтың айтуынша жекелеген топтардың монополиялық билігін қысқартатын және ауыл шаруашылық тұлғаларының құқықтарын теңдестіретін  бірден бір құрал – осы жерлерге салық салу деген. Н.Зенец елдің  әлеуметтік-экономикалық жағдайын есепке ала отырып жерге салық салудың  толық келесі элементтерін ұсынады:

• жер салығының қызметтері;
• төленетін салықтық пайда болу көзі;
• салықтың көлемін анықтау;
• салық салу объектілері;
• салық ставкаларын анықтайтын база;
• салық алушы (республикалық, жергілікті бюджет);
• басқа салықтармен байланыс;
• жер салығын төлеушілердің категориясы (акционерлік қоғам)

Жер салығы меншікке салынатын  салықтар қатарына жатқызылатындықтан оның негізіне алынған қаражат басқарудың қандай деңгейінде аккумуляциялануы керек  деген әдістемелік маңыздылығы  бар сауал туады: егер мемлекеттік  бюджетке тура түсетін болса, онда бұл  салықтың басты мақсаты – ауыл шаруашылық өндірісінің өркендеуіне  қайшылық тудырады, сондықтан меншікке деген салымның басты қағидасы  -  алынатын төлемнің көп бөлігінің  сол жерде қалуы, яғни жергілікті бюджетте. Оның себебі – меншікке салынатын  салықтар жергілікті бюджеттің тұрақтануына әкеледі, жекелеген аймақтардың  өзіндік басқаруын дамыту үшін қаржылық негіз құра алады, жиналған қаражаттар арқылы аймақтар өзін-өзі қаржыландыра алады, яғни ол мемлекеттік бюджетке аударылып талан-таражға түспейді. Осындай өзін-өзі қаржыландыру механизмі  жүретіндіктен аймақтар қаржылық қажеттіліктерін  бірден біледі, сондықтан кейбір жағдайларда  өз бюджетін толықтыру мақсатында салық  ставкаларын көтере алады немесе профициті орын алса оны 20-50%-ға шейін  төмендете алады. Меншік  салығы неге аумақтық бюджеттің иелегінде  деген сауалға тағы бір жауап  – меншікке деген төлемді барлық халық бірдей деңгейде төлеу керек.

Қазақстан Республикасында  жер салығы 1992 жылы енгізілді. Жер  салығын ензізу мынадай мақсаттарды  көздейді;

• экономикалық әдістермен жерді ұтымды  пайдалану;
• тұлғаларды жерге орналастыру;
• жердің құнарлығын арттыру;
• жерді қорғау жөніндегі шаралдарды енгізу үшін төлемдер төлеу;
• аумақтық әлеуметтік-дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру.

Жер салығы жер ресурстарын  басқару жөніндегі уәкілетті  орган әр жылдың 1-қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік  сандық және сапалық есебінің деректері  негізінде меншік құқығын, тұрақты  жер пайдалану құқығын, өтеусіз  уақытша пайдалану құқығын куәләндыратын құжаттарға сәйкес есептеледі.

Барлық жерлер салық салу мақсатында барлық жерлер олардың нысаналы мақсатына және  мынадай санаттарға:

1) ауыл шаруашылығы мақсатындағы  жерлерге;

2) елді мекендер жерлеріне;

3)өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл  шаруашылығы емес мақсаттағы  жерлерге (бұдан әрі - өнеркәсіп  жерлері);

4)ерекше қорғалатын табиғи  аумақтар жерлеріне, сауықтыру,  рекреациялық және тарихи-мәдени  мақсаттағы жерлерге (бұдан әрі  - ерекше қорғалатын табиғи аумақтар  жерлері);

5) орман қорының жерлеріне;

6) су қорының жерлеріне;

7) босалқы жерлерге тиесілігіне  қарай қарастырылады.

Жердің қандай да болсын санатқа тиесілігі Қазақстан  Республикасының жер заңнамасында белгіленеді. Елді мекендер жерлері  салық салу мақсаты үшін мынадай  екі топқа бөлінген:

1) тұрғын үй қоры, соның  ішінде олардың жанындағы құрылыстар  мен ғимараттар орналасқан жерлерді  қоспағанда, елді мекендер жерлері;

2) тұрғын үй қоры, соның  ішінде олардың жанындағы құрылыстар  мен ғимараттар орналасқан жерлер.

Жердің мынадай санаттары:

1) ерекше қорғалатын табиғи  аумақтардың жерлері;

2) орман қорының жерлері;

3) су қорының жерлері;

4) босалқы жерлер салық  салуға жатпайды.

Аталған жерлер (босалқы  жерлерді қоспағанда) тұрақты жер  пайдалануға немесе бастапқы өтеусіз  уақытша жер пайдалануға берілген жағдайда, олар Салық Кодексінде белгіленген тәртіппен базалық ставкалар бойынша салық салуға жатады. Жер салығының мөлшері жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың шаруашылық қызметінің нәтижелеріне байланысты болмайды. Жер салығы:

1) меншік құқығын, тұрақты  жер пайдалану құқығын, өтеусіз  уақытша жер пайдалану құқығын  куәландыратын құжаттар;

2) жер ресурстарын басқару  жөніндегі уәкілетті мемлекеттік  орган әр жылдың 1 қаңтарындағы  жағдай бойынша берген жерлердің  мемлекеттік сандық және сапалық  есебінің деректері негізінде  есептеледі.

Мынадай:

1) жеке меншік құқығындағы;

2) тұрақты жер пайдалану  құқығындағы;

3) бастапқы өтеусіз уақытша  жер пайдалану құқығындағы салық  салу объектілері бар жеке  және заңды тұлғалар жер салығын  төлеушілер болып табылады. Заңды  тұлғаның шешімі бойынша оның  құрылымдық бөлімшелері жер салығын  төлеушілер (бұдан әрі - заңды  тұлғалар) ретінде қарастырылады.

Салық Кодексіне көрсетілгендей мыналар:

1) шаруа немесе фермер  қожалықтары  үшін арнаулы  салық режимі қолданылатын қызметте  пайдаланылатын жер учаскелері  бойынша бірыңғай жер салығын  төлеушілер;

2) мемлекеттік мекемелер;

3) уәкілетті мемлекеттік  органның қылмыстық жазаларды  атқару саласындағы түзеу мекемелерінің  мемлекеттік кәсіпорындары;

4) Ұлы Отан соғысына  қатысушылар және соларға теңестірілген  адамдар, Ұлы Отан соғысы жылдарында  тылдағы жанқиярлық еңбегі мен  мінсіз әскери қызметі үшін  бұрынғы КСР Одағы ордендерімен  және медальдарымен наградталған  адамдар, 1941 жылғы 22 маусым - 1945 жылғы  9 мамыр аралығында кемін¬де алты  ай жұмыс істеген (қызмет өткерген) және Ұлы Отан соғысы жылдарында  тылдағы жанқиярлық еңбегі мен  мінсіз әскери қызметі үшін  бұрынғы КСР Одағы ордендерімен  және медальдарымен наградталмаған  адамдар, мүгедектер, сондай-ақ бала  жасынан мүгедектің ата-анасының  біpeyі:

тұрғын-үй қоры, соның ішінде, оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жер учаскелері;

үй маңындағы жер учаскелері;

өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын жүргізу, бағбандық үшін берілген және құрылыс алып жатқан жерлерді қоса алғанда, саяжай құрылысына арналған жер  учаскелері;

гаражға арналған жер учаскелері бойынша;

5) тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жер учаскелері және үй маңындағы жер учаскелері бойынша – «Ардақты ана» атағына ие болған, «Алтын алқа» алқасымен наградталған көп балалы аналар;

6) тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жер учаскелері бойынша - жеке тұратын зейнеткерлер;