Қазақстан Республикасында салықтардың пайда болуы мен дамуы

Салықтың ынталандырушы  функциясы, экономиканың жеке субъектілеріне салық салудың ерекше тәртібін (жеңілдетілген  және қарапайымдатылған) қолдануымен  байланысты. Жалпыға бірдей қойылған салық ставкасын төмендету, салық  салынатын базаны ығыстыруды, салық  төлемдерінің мерзімін ұзартуды (қысқартуды) енгізуді, бюджетті салықтық несиені  ұсынуды, салықтың бірнеше түрін  бірыңғай міндетті жарнаға шоғырландыруды, және басқа да ұқсас шараларды  пайдалану арқылы, мемлекеттің салық  салуды басқару органдарының, нақты  кәсіпорындар мен азаматтардың иелігіне қосымша ақшалай қорын ұсынады. Бұл ресурстар, шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалардың өндірісті  ұйымдастырудағы қаржы мүмкіншілігін  және игіліктері тұтынуын арттырады. Салық  салудың жеңілдіктері мен қарапайымдылығы, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік артывқшылықтарыд қолдау әдісі болып  табылады.

Осыдан жүздеген жылдан астам  бұрынғы ғалым экономистердің айтуы  бойынша, мемлекеттің салық саясатының фискалдық, реттеуші, ынталандырушы  функцияларымен қатар, тұрақтандырғыш функциясы да қолданыла бастады, яғни салық ұлттық нарықтың тұрақты  қызмет етуінің материалдық негізі және әрекет етуші қоғамдық саяси  құрылымның қолдаушысы ретінде қарастырылған. Мәселен, АҚШ та соғыстан кейінгі жылдары, салықтарға, экономикалық циклді тұрақтандырғыш ролі ұсынылды. Елдің экономикалық жағдайына байланыты, басқару құрылымдары, салықты төмендете отырып, мемлекет сұранысын ынталандыруға, экономикалық өсу қарқынын артыруға, кәсіпкерлерді инвестицияға қарай итермелеуге, ал салықты арттыра отырып инфляцияны әлсіретуге, экономикалық циклді тұрақтандыруға тырысты. Мұның бәрі кәсіпкерлерді, өндірістің анағұрлым жетілдірілген түріне қарай немесе шаруашылық ұйымдарын өндіргіш нысандарына бағыттау үшін, қаржы ғалымдары, мемлекеттен, белгілі облыстардағы жетістіктерге қол жеткізген тұлғалар мен фирмалар үшін салық жеңілдіктерін беруін өтінуді іске асырды.

Осылайша арада біраз  уақыт өткеннен соң, салық салудың  тұрақтандырғыш функциясы, салық жүйесінің  халықтың әл ауқаты нашар дамыған  топтар ыүшін, оларды әлеуметтік қорғайтын  кепілдік ролін, яғни қоғамның әлеуметтік тқрақтылығын қамтамасыз ететін жаңа қызмет атқара бастады.

Қоғамның әлеуметтік жағдайы  төмен топтары үшін жеңілдік жиынтығын  ұсынумен қатар, әлеуметтік қорғау функциясын және азаматтардың табысына салық салудың  үдемелі әдісін пайдалануға байланысты салықтың әлеуметтік теңестіру функциясының қызмет етуі қажет.

Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар. Әлеуметтік қолдау дегеніміз қоғамның табысы аз мүшелеріне, қаржылай көмек ретінде көрсетілетін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссыздық  бойынша жәрдем ақы, қарттар мен  мүгедектерге берілетін зейнетақы  және әл-ауқаты нашар отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен  әлеуметтік сақтандырудың басқа  да түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға  мемлекеттің тегін медициналық  қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз отбасыларына әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік қорғау бағдарламасының  мәні, қоғамдағы табысты қайта  бөлумен іске асады. Осылардың негізінде  біреулерден салық өндіріліп  алынып, екінші біреулеріне жәрдем ақы ретінде беріледі.и қазіргі  қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ететін салық құралдарының негізгісі  болып: жұмысты ұсынушылар мен жалданып жұмыс істеушілердің әлеуметтік салығы және жеке тұлғалардың табыс  салығы бойынша жеңілдігінің жүйесі жатады.

Салықты қайта бөлу функциясының мәні, шаруашылықтың әртүрлі субъектілерінің  табыс бөлігін мемлекет пайдасына  қайта бөлуінде. Бұл функцияның әрекет ету көлемі ЖІӨ -дегі салықтардың  көлемімен анықталады.

ХХ ғасырдың аяғында мемлекеттің  нарықтық экономиканы реттеу механизмі, салықтардың теориялық зерттеулерде бұрын соңды болмаған сапалық  жаңа функциясын тапты. Салық салудың  реттеуші функциясының бір бағытының  көрінісі, дәлірек айтқанда сыртқы сауданы және сыртқы экономикалық қатынастарды реттеуі салық салудың жаңа, интеграциялық  фунциясына түрленді. Оның пайда болуы  дүние жүзілік шаруашылықты дамытудың, яғни ұлттық экономика мен шаруашылық өмірді жан-жақты интернационализациялау арасындағы өзара байланысты нығайту процесінің ерекшелігімен сиаптталды. Салық мемлекет үшін өңірлік, шаруашылық және саяси көз- қарастармен байланысқан, біртұтас экономикалық кеңістікті қалыптастыру құралдарының бірі болып табылады.

Мемлекеттің шаруашылық өмірінің өзара байланысының өсуі мен интернационализациялау процесінің ең жарқын көрінісі болып  Еуропа Одағының (бұдан әрі ЕО) ішіндегі экономикалық интеграция, яғни экономика  мен саясаттың еуропалық өңірлер  үшін де, жалпы дүние жүзі үшін де маңызды факторы болып саналды. ЕО-тың мүшелес елдерінің ұлттық салық жүйелерін сәйкестендіру  мен үйлестіру саясаты, ЕО-тың  ішкі интеграциялық процесін қамтамасыз етудің ең күшті құралы болды.

Салық салудың интеграциялық  функциясы ұлттық салық саясатын өңдеу кезіндегі басқа елдердің салық климатының жағдайы, көршілес мемлекеттермен қолданылатын салық  ставкалары, шет мемлекеттерде салық  реформаларын жүргізудің болашақтағы  бағыты мен тәжірибесі сияқты факторларды  ескеруді қажет етеді.

Салық, сондай-ақ экономиканың жағдайын тексеретін бақылау функциясын да атқарады. Бюджетке салықтардың  түспеуі (уақытында түспеген ақшалай  төлемдер мен олардың жиналмаған сомасының есеп айырысу көлеміне қарсылығы) өндірісті ұйымдастыру  мен басқаруға, тауар айналымының  қалыптасуына, ақша-несие жүйесіне, әсіресе әлеуметтік саясатты жүргізуге  күрделі кедергісін тигізеді. өндірістің шағын көлемі мен рентабельсіздігі, өніммен жабдықтау қыиншылығы, кәсіпорындар арасында ақшалай есеп айырысудың бұзылуы, жұмыспен қамту мен инвестицияның  құлдырауы, төмен дәрежелі жалақы мен  әлеуметтік жәрдемақылар – міне осындай  экономикалық факторлар, бюджетке келіп  түсетін салық көлемін төмендетеді. Мұның нәтижесі белгілі – мемлекеттің  салықты жинауының тұрақтылығы  мен артуы, ең алдымен іскерлік белсенділікті  дамытумен, өндіріс тиімділігін  арттыруымен және халықтың әл-ауқатын  көтерумен тікелей байланысты. Қазынаның  салықтық көздерін, салық төлеушілердің  мүлкіне, табысына (пайдасына), шаруашылық айналымына салық талаптарын қатаңдату  жолы арқылы емес, керісінше, бұларды  дамыту үшін жағдайлар туғызу негізінде  нығайтуы қажет.

Салық салудың бақылау  функциясының арқысында салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының  қозғалысын бақылау қамтамасыз етіледі, салық жүйесі мен бюджеттік саясатқа өзгерістер енгізу қажеттілігі анықталады. Бюджетті-салықтық, яғни фискалдық  қатынастардың бақылау функциясы  тек бөлу функциясының әрекет ету  жағдайында ғана көрінеді. Осылайша, бұл  екі функция шектелген бірлікте фискалдық қатынастар мен бюджеттік  саясаттың тиімділігін анықтайды.

Салықтың құндық категориясы  ретінде қаржы категориясының жиынтығынан  ерекшеленетін, өзіндіік айрықша белгілері  мен қозғалысының өзіндік түлері бар.

Салықтың өзіндік ерекшелігі болып, олардың монополиялық сипаты есептеледі. Салық салу жағынан мемлекеттің  бәсекелесі жоқ және болуы да мүмкін емес.

Салық жүйесін анағұрлым  тиімді пайдалану үшін салықтың мәнін, орнын және ролін дұрыс түсіну қажеттілігінің мәні зор. Өткен уақыттағы  ғалымдардың қаржы жайлы еңбектерін зерттей отырып, олардың салықтарға деген көзқарастарының қаншалықты зиялы және орынды екеніне көзіміз  жетеді. Осыған байланысты АҚШ-тың әйгілі саяси қызметкері Б.Франклин (1706-1790) былай деп айтып кеткен болатын: «әрбір адам өлуге және салық төлеуге  міндетті».

Нарықтық экономиканың қалыптасу  кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты – салық жүйесін  құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік  беретін салық механизмін іске асыру.

Салық салудың әдістері мен  жолдары, салық салудың негізгі  қағидалары, салық салуды ұйымдастыру  салық механизміне жатады. Қандайда бір механизмінің құрамында бірнеше  тетіктер мен элементтер болады. Сол  сияқты салық механизмі де белгілі  бір салық элементтерінен тұрады.

Салық салу элементтері мыналар:

• Субъект;
• Объект;
• Салық көзі;
• Салық ставкасы;
• Салық өлшем бірлігі;
• Салық оклады;
• Салық жеңілдіктері;
• Салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
• Салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері;
• Салық төлеуін бақылау;
• Салықтық жазалау шаралары.

Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:

Салық төлеуші (субъект) салықты  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі  заңды міндеті бар тұлға.

Қазақстанда салық төлеушілер:

- резидент және резидент  емес заңды тұлғалар;

-Қазақстан Республикасының  азаматтары, шетел азаматтары және  азаматтығы жоқ адамдар болып  табылады.

Салық объектісі – заң  жүзіндегі негізделген салық  салуға негіз болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар  және т.б. көптеген тауарлық-материалдық  игіліктер.

Салық көзі салық салынатын  табыс. Салық салынатын табыс  жылдық жиынтық табыс мен шегерімдердің  айырмасы ретінде анықталады.

Салық ставкасы – бір  өлшем бірлігінен алынатын салық  мөлшері. Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.

Пайыздық салық ставкасы прогрессивті, регрессивті және пропорционалдық  болып бөлінеді.

Прорессивті ставкалар салық  салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып  отырады.

Пропорционалдық ставкалар  керісінше, салық салынатын табыстың мөлшері байланыссыз тұрақты  пайызбен тағайындалады.

Регрессивті салық ставкасы- салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне қарай салық ставкасының  төмендеуі.

Тұрақты салық ставкасы салық  объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай сома түрінде белгіленеді.

Салық өлшем бірлігі –  есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем бірлігі.

Салық оклады – салық  төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері – заңға  сәйкес салық төлеушіні жартылай немесе салық төлеуден толығымен  босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық босатылатын, салық салынбайтын  минимум. Шегерістер, салық ставкасын  төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, т.б. жатады.

Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары  болған кезде жүргізеді. Салықты  төлеу мерзімі – салықтар мен  басқа да міндетті төлемдердің бюджетке төлену уақыты.

Салық төлеу тәртібі белгіленген  мерзімде салықты төлеген кезде  алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу  кезіндегі белгілі бір дәйектілікті белгілейді. Салық төлеушінің құқығы:

• Қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі органдарынан ақпарат алу;
• Салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны өзі, не өкілі арқылы білдіру;
• Салық бақылауы нәтижелерін алу;
• Салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі органдарына түсіндірме табыс ету;
• Жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
• Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасау;
• Салық құпиясының талап ету;
• Салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарда табыс етпеу.

Салық төлеушілердің міндеттері:

• салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
• салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
• нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беру;
• салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
• сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізу.

Салық төлеуді бақылау  – салық заңдырының орындалуын, мемлекетке түсетін слықтар мен  басқа да міндетті төлемдерді есептеу  дұрыстығы және олардың уақтылы  төлену мәселелері бойынша заңды  және жеке тұлғаларды тексеру. Салықты  төлеуді басқаруды тек қана салық  қызметі органдары жүзеге асырады.

Салық қағидалары:

Салық механизмінің қызметі  белгілі қағидаларға сүйеніп  іске асырылады. Қазақстан Республикасының  Салық Кодексі салық ісін мынадай  қағидаларға негізделіп жүргізілуін  талап етеді:

• міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық және белгіленген мерзімде орындауы тиіс;
• нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс;
• әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түдегі жеңілдік жасауға рұқсат етілмейді;
• біртұтасттылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады;
• жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді.

Салық ісін тиімді ұйымдастыру  мақсатында салықтарды белгілі топтарға бөліп жіктейміз.

Салықтарды мынадай ерекшелік  белгілері бойынша жіктейміз:

1. салық салу объектісіне байланысты;
2. қолдануына қарай;
3. салық салу органына байланысты;
4. экономикалық ерекшелігіне байлнысты;
5. салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты.