Қаржылық менеджменттің мәні, мазмұны мен құрылымы

Кіріспе

 

Елімізде нарықтық қатынастардың  дамуы, еліміздің экономикасының халықаралық  экономикалық жүйеге дендеп енуі кәсіпорын  қаржыларының маңызы мен міндетін арттыра  түсті. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының  жағдайы , оынң қызметінің нәтижелерін  анықтайтын фактор болып табылады. Кәсіпорын жағдайының сандық және сапалық  параметрлері оның нарықтағы орны мен  экономикалық кеңістікте өзіне тиімді қызмет ету мүмкіндігін анықтайды. Осы мәселелердің барлығы экономиканы  басқаруда қаржылық басқаруға деген  басымдықты арттыра түсті. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі және төлем  қабілеттілігі ең алдымен қаржылардың  оңай ұйымдастырылуымен анықталады да ақша қатынастарының жүйесі болып  табылады және де ақшалай қорлардың  айналым процесінде олардың қалыптасуын  және пайдалануын көрсетеді. Ал кәсіпорынның негізгі міндеті оның иелерінің  әл-ауқатының максималды көбеюі болып  табылады.

Қаржыны басқаруда оңтайлы  нәтижеге жету үшін , бизнестің жалпы  құралымындағы қаржылық менеджмент маңызды орын алады.

Қаржылық менеджмент- кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру, пайдалану және байланысты, ақша айналымы мен қаржыларды басқару мен байланысты үрдіс және кәсіпорынның қаржылық ресурстарын  басқаруда қолданылатын әдіс-тәсілдер және формалар жүйесі.

Жалпы қаржылық менеджмент тікелей кәсіпорынның менеджменті  болып та шығады, өйткені кәсіпорынның барлық жүргізетін іс шаралары мен  өндірісі барысында қолданылатын қажеттіліктер  мен капиталдардың бәрі де нарықта  қандай да бір бағаға, құнға ие және кәсіпорын қаржысы осы үрдістің үзіліп қалмауын қамтамасыз етуге де жұмсалады. Көп жағдайларда сол  кәсіпорынды басқарып отырған басшылардан  және олардың ұстанған қаржылық саясатынан кәсіпорынның тағдыры тікелей өзгеріп отырады. Егер кәсіпорын басшылығы қаржыны талдау, басқару маңызыдылығы тиімділіктерін басшылыққа алмаса және үздіксіз бақылау жасау механизмін орната алмаса онда сол кәсіпорын үшін автоматты түрде қаржылық дефольт орын алады, қаржының жетіспеушілігі  мен дұрыс бөлінбеуі, нәтижесінде кәсіпорынның қызметі тоқтап қалуы мүмкін.

Заманауи қоғамда дамыған  кәсіпкерлік, бәсекелестікке қабілетті  компаниялардың болуы сол елдің  экономикалық қуатын өсіретін, еселейтін  бірден бір фактор. Сол себепті  әр елде болсын компаниялардың қаржылық жағдайы әрдайым жоғары дәрежедегі үкіметтік деңгейде бақыланып отыр.

 

 

1 Қаржылық менеджменттің мәні, мазмұны мен құрылымы

 

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі  жыне төлем қабілеттілігі ең алдымен  қаржылардың оңай ұйымдастырылуымен  анықталады, ақша қатынастарының жүйесі болып табылады және ақшалай қорлардың  айналым процесінде олардың қалыптасуы мен пайдалануын көрсетеді. Кәссіпорынның  негізгі міндеті оның иелерінің  әл ауқатының максималды көбеюуі  болып табылады, яғни пайданың , кәсіпорынның  нарықтық бағасы.

Қаржыларды басқарудың екінші жағы –қорларды сатып алу болып  табылады. Олардың қайнар көзі әр түрлі  болып табылуы мүмкін және әрқайсысының өзіне тән мінездемесі бар, олар капиталмен жабдықтаушылармен анықталады: баға, төлемнің мерзімі, белгілі бір уақытта қолда бар болуы, мүмкін болатын қайшылықтар және тағы басқа шарттар. Осы факторлар негізінде қаржылық менеджер кәсіпорынды қаржыландыру көздерінің оңтайлы шешімдерін қабылдап отыруы керек.

Қаржылық менеджмент –  бұл кәсіпорынның қаржылық ресурстарының  құрылуымен, бөлініуімен, оларды қолданумен және кәсіпорнынның ақшалай жүйе айналымының ұйымдастырушылармен  байланысты болатын басқару нәтижелерінің  әзірленуі және жеткізуінің принциптері  мен әдіс-тәсілдерінің жүйе болып  табылады.

Қаржылық менеджмент фирманың қаржысымен жұмыс атқарады, яғни фирманың өндірістік әрекетіне жұмсалған  фирманың өз капиталы және қарыз капиталымен  жұмыс атқарады (бөлінбеген пайда, амортизациялық қорлар, банк несиелері, құнды қағаздар эмиссиясы және т.б ).

Қаржылық менеджмент акция  иелерінің хал-ахуалын немесе меншік кірістерін барынша көбейту барысында  өткізіліп отырған, басқарудағы  нарық жағдайында фирманың қаржы-қаражатының  оңтайлы құрылымын құрып, оны  сақтаумен байланысты қабылданған  шешімдер жйынтығымен байланысты. Сонымен  қатар қаржылық менеджмент  басқа  да экономикалық ғылымдармен тығыз  байланысты теориялық ғылым болып  табылады.

Қаржылық менеджмент келесі бөлімдерден тұрады:

• қаржылық талдау және шешім қабылдау жүйесі;
• Қысқа мерзімді қаржы ресурстарын қолдануды жоспарлау: (комермерциялық несие) қамсыздандырылмаған қысқа мерзімді қаржыландыру, қамтамасыз етілмеген қысқа мерзімді қаржыландыру, қысқа мерзімді жалды қаржыландыру;
• ұзақ мерзімді қаржы ресурстарын қолдануды жоспарлау:

Капиталды бюджеттендіру, лизинг немесе ұзақ мерзімді несие, қарапайым және артықшылығы бар акциялар шығару, инвестициялық жобаларды бағалау және инвестициялық қоржынды басқару, алдағы кезеңдегі кірістерді ескере отырып , ақшаның құнын бағалау (дисконттау);

• мүмкін болатын тәуекелді талдап, бағалау;
• шешімнің нұсқамасы және орындалуы;
• шешімнің орындалуын бақылау;
• шешімнің жүзеге асырылуы барысын  талдау және оның орындалуы туралы есеп беру.

Қаржы менеджментінеің басты  мақсаты-қазіргі кезде және болашақта  кәсіпорын иелерінің әл-ауқатын  барынша көтеру. Бұл мақсатта кәсіпорынның нарықтық құнын барынша көбейтуді  қамтамасыз ету барысында көрінеді, бұл өз кезегінде кәсіпорын иелерінің  қаржы мүдделерін жүзеге асырады.

Қаржылық менеджменттің  басты міндеті-бұл фирма кірісінің  қалыпты деңгейін сақтай отырып, қарапайым  акция бойынша, мүмкін болатын дивиденд бойынша көбеюін қадағалау, яғни фирманың оңтайлы қызмет тәртібін анықтау.  

Қаржылық  менеджменттің  нарықтық экономикадағы жалпыға  бірдей қабылданған жоғарыда атап өткен  мақсаты туралы еткенде, бізідің  көпшілігімізде қалыптасқан , кәсіпорынның қаржы әрекетінің басты мақсаты  пайданы барынша көбейту деген  ойымызға қарама-қайшы келетінін  атап өткен жөн.

Кәсіпорынның нарықтық құнын  барынша көбейту үрдісі оның пайдасын барынша көбейту арқылы жүзеге асырылады. Сөйтіп дәрежесі және жиынтығы жағынан  жоғары пайда ағымдағы тұтыну мақсаттарына жұмсалуы мүмкін, соның нәтижесінде кәсіпорын ары қарай дамуға қажетті , өзінің қаржы ресурстарын құратын негізгі көзден айрылады (ал дамымайтын кәсіпорын өзінің нарықтағы конкуренттік (бәсекелік) қабілетін жоғалтады, ішкі көздер есебінен өзінің қаржы ресурстарын құру әлуетін азайтады, осының барлығы нәтижесінде кәсіпорынның нарықтық құнының төмендеуіне әкеліп соғады).

Сонымен қатар жоғары дәрежедегі пайда қаржы-қаражаттық тәуекелдің және болашақта банкроттықа түсу қаупі есебінен болуы мүмкін, бұл  жағдай да  кәсіпорынның нарықтық құнының  төмендеуіне әкеледі. Сондықтан, нарықтық жағдайда пайданы барынша көбейту  қаржы менеджментінің басты міндеті  болғанымен, оның ең басты мақсаты  емес.

Қаржылық менеджмент өзінің басты мақсатын жүзеге асыру үрдісіне төмендегі негізгі тапсырмаларды  шешуге бағытталады (1-кесте).

 

 

 

1-кесте. Қаржылық менеджменттің  негізгі тапсырмалар жүйесі

Қаржылық менеджменттің  басты мақсаты

Қаржылық менеджменттің  өзінің басты мақсатын жүзеге асыруға  бағытталған негізгі тапсырмалары.

Қазіргі кезде және болашақта  кәсіпорын иелерінің әл-ауқатын  барынша көбейтуді қамтамасыз ету.

-алдағы уақытта кәсіпорынның  даму тапсырмаларына сәйкес қаржы  ресурстарының жеткілікті көлемін  құрауды қамтамасыз ету; - кәсіпорынның негізгі  бағыт аясында қаржы ресурстарының  құрылған көлемін тиімді пайдалануды  қамтамасыз ету; -кәсіпорынның негізгі  бағыт аясында қаржы ресурстарының  құрылған көлемін тиімді пайдалануды  қамтамасыз ету; -көзделген пайда дәрежесінде  қаржы тәуекелі дәрежесін барынша  азайту; - кәсіпорынның даму барысында,  оның қаржы тепе-теңдігін үнемі  қамтамасыз ету.

 

Алдағы уақытта кәсіпорынынң даму тапсырмаларына сәйкес қаржы ресурстарының  жеткілікті көлемін құрауды қамтамсыз  ету. Бұл тапсырма кәсіпорынның алдағы уақытта қажетті жалпы қаржы ресурстарын анықтау, ішкі көздер есебінен өзінің қаржы ресурстар көлемін  барынша көбейту,  сыртқы көздер есебінен өзінің қаржы ресурстарын құрудың мақсатқа лайықтылығын анықтау, ресурстық қаржы потенциалын құру және құралдар мен көздерді оңтайландырумен жүзеге асырылады.

Негізгі бағыт аясында  қаржылық ресурстарының тиімді пайдалануын  қаматамсыз ету. қаржылық ресурстарының  құрылған көлемін бөлуді оңтайландыру, олардың кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік даму мақсатына қажетті  пропорциясын анықтайды.

Қаржы айналымын оңтайландыру. Бұл тапсырма кәсіпорынның ақша айналымы үрдісіне ақша ағымын тиімді басқару, жеке кезеңдер бойынша ақша қаражатының  түсуін және шығындалуын қамтамасыз ету, айналым активтерінің қажетті  өтімділігін қодау жолымен шешіледі. Осындай оңтайландыру нәтижесінде  бос ақша активтерінің орташа қалдығы  азаяды, бұл өз негізінде тиімсіз  қолдануын және инфлияциядан болатын  шығынды азайтуды қамтамасыз етеді.

Көзделген қаржы тәуекелі негізінде кәсіпорынның пайдасын көбейтуді  қамтамасыз ету. Пайданы барынша  көбейту, кәсіпорын активтерін тиімді басқару , қарыз қаржы-қаражатын  шаруашылық айналымға енгізу, операциялық  және қаржы әрекетінің тиімді бағыттарын таңдау арқылы жүзеге асырылады.

Көзделген пайда дәрежесінде  қаржы тәуекелін барынша азайту. Егер кәсіпорынның пайда дәрежесі алдын-ала  жоспарланған немесе тапсырылған болса, ең басты тапсырма қаржы тәуекелін  азайту болып табылады.

Кәсіпорынның дамуы барысында , оның қаржы тиімділігін үнемі  қамтамсыз ету. Бұл тиімділік  қаржы тұрақтылығының жоғарғы дәрежесіне және кәсіпорынның барлық даму кезеңіндегі  төлем қабілеттілігімен сипатталады, әртүрлі көздер есебінен қаржы ресурстарын  құру көлемінде тиімді пропорциясымен инвестициялық қажеттілікті өзін-өзі  қаржыландырудың жеткілікті дәрежесімен  сипатталады.

Жоғарыда қарастырылған  қаржы менеджментінің барлық тапсырмалары әр түрлі бағытта сипат алғанмен, бір-бірімен өте тығыз байланысты. (мысалы: қаржы тәуекелі дәрежесін барынша азайту барысында пайда жиынтығын барынша көбейтуді қамтамасыз ету; кәсіпорынынң даму үрдісіне , оның үнемі қаржы тепе –теңдігін және қаржы ресурстарының жеткілікті көлемін құруды қамтамасыз ету және т.б). Сондықтан қаржы менеджменті үрдісінде жеке тапсырмалар өзара оңтайландарылуы қажет, бұл оның  басты мақсатын тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Қаржылық менеджмент кәсіпорынның жалпы кірісі, акция кірісі  ( дивиденд ) және акция сценариімен жұмыс  атқарады, сонымен қатар нақты  нарық жағдаятының күтіп отырған  нәтижесіне сәйкес келмегендіктен болатын  шығын тәуекелімен де жұмыс атқарады. Пайданы барынша көбейту мақсатын басшылыққа ала отырып, компания пайданың барлық түрін алуға болатын баламаны таңдауға тиіс. Акция курсын көбейтуге  немесе төленетін дивиденттің көбеюіне әкелетін шешімдерді қабылдау керек. Бірақ, тәжірибеде мұндай әрекеттер капиталдың бір бөлігін жоғалтумен , меншік иелері алдағы кірістерінен айрылуымен, іскерлік имидждің төмендеуімен және кейде фирманың құруымен байланысты болады. Сонымен қатар фирма өз тарапынан ешқандай да әсері жоқ факторлар бар (ішкі немесе экзоиндік факторлар), осы факторлар фирманың пайдасын азайтады, олар: технологиялық, ресурстық, қаржылық, эколгиялық және саяси шектеулер.

Акцияға тәуекел мен пайда  қарама-қарсы әсер етеді. Өте жоғары пайда дивиденттің өсуіне, яғни қор  биржасында компанияның акцияларына  сұраныс өседі, ал тәуекелдің артуы, акция бағасының төмендеуіне , яғни қор биржасында акцияның қажеттілігінің төмендеуне әкеліп соғады, осының нәтижесінде  фирманың қаржы жағдайы төмендейді.

Қаржылық менеджменттің  ең негізгі екі буыны – пайда  және тәуекел және олардың арақатынасы, әрбір нақыт бір кезеңде корпорацияның  қаржы менеджерінің нақты шешімін  анықтайды. Осыған байланысты қаржылық менеджмент құрамына қаржы әрекетінің екі түрі енеді: біріншіден- пайданы көбейту, екіншіден- компанияның нақты өтімділік деңгейін қамтамасыз ету.

Қаржылық менеджмент қаржыны  басқару мақсатын өндіру процесінен және соларға ықпал тигізетін  әдістер мен тәсілдерден және қаржылық механизм тұтқасынан тұрады. (1-сурет).

Әрбір басқарушы сияқты қаржы  менеджменті белгілі бір басқару  обьектісі бар екенін ұйғарады. Осындай  басқару обьектісі болып, кәсіпорын  қаржысы мен оның қаржы іс-әрекеті  табылады.

1-сурет.  Қаржылық менеджменттің  құрылымы

 

Әрбір басқарушы сияқты қаржы  менеджменті белгілі бір басқару  обьектісі бар екенін ұйғарады. Осындай басқару обьектісі болып, кәсіпорын қаржысы мен оның қаржы іс-әрекеті табылады.

Капитал мен қаржы ресурстарының  құрылуының ерекшелігі; осы қаржы  ресурстарды бөлудің формалары  мен әдісі, ақша ағымының көлемі мен  интенсивтілігі және басқа да қаржы  әрекеттің шарттары жеке кәсіпорында  өзгешеленеді. Сондықтан, қаржылық менеджментті іске асыру ерекшеліктерінен қаржы  менеджментінің обьектісі ретінде  класификациялау қажеттілігі туындайды. Жеке класификациялау белгі бойынша: