Қазақстан Республикасының макроэкономикалық саясаты және экономикалық өсу

 

 

 

 

 

 

 

1.3.Макроэкономиканың зерттеу әдісі, мақсаттары және талдау құралдары

Макроэкономикалық талдаудың жалпы әдістері мен принциптеріне мыналар жатады:

• абстракциялау (экономикалық құбылыстар мен үрдістерді зерттеу және түсіндіру үшін үлгілерді қолдану);
• индукция мен дедукция әдістерінің үйлесімділігі;
• нормативтік және позитивтік талдаудың үйлесімділігі;
• «әртүрлі тең жағдайларда» принципін қолдану;
• экономикалық агенттердің ұтымды шешім қабылдаулары туралы болжамдар және т.б..

Макроэкономикалық талдаудың басты ерекшелігі – ол  агрегаттау болып табылады.

Экономикалық агенттердің мінез – құлықтарының және тәртіптерінің аса маңызды жақтарын айқындауға негізделген макроэкономикалық агрегаттау әдісі мынадай төрт негізгі макроэкономикалық агентті бөліп көрсетуге мүмкіндік береді, олар:

1. үй шаруашылықтары немесе тұтынушылар,
2. фирмалар немесе өндірушілер,
3. мемлекет немесе үкімет,
4. шетелдік сектор немесе сыртқы орта.

 

Рыноктарды агрегаттау мынадай негізгі төрт макроэкономикалық рынокты бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:

1. игіліктер немесе тауарлар мен қызметтер рыногы (нақты рынок),
2. қаржы рыногы (қаржылық активтер рыногы),
3. экономикалық ресурстар рыногы,
4. валюталық рынок.

 

Макроэкономикалық үлгілер макроэкономикалық шамалар арасындағы өзара тәуелділіктерді түсіндіруге және экономикалық құбылыстар арасындағы себеп – салдарлық байланыстарды танып білуге мүмкіндік беретін функциялардан, графиктерден, формулалардан, сызбалардан және кестелерден құралады. Ал макроэкономикалық үлгілерді құру үшін экзогендік және эндогендік айнымалылар қолданылады.

Макроэкономикада күнi бүгiнге дейiн шешiмi табылмай келе жатқан үш мәселе бар. Бiрiншiсi – тұрақты жұмыссыздықтың мерзiмдерiн қалай түсiндiруге болады. Мысалы, 1930 жылдары  жұмыссыздық бiрнеше жылға созылып, 20 проценттен астам болды, ал соғыс жылдарынан кейiн әр түрлi жағдайларға байланысты оның мөлшерi өсе түстi. Америка Құрама Штаттарында 1982 жылғы жұмыссыздық 10,6%-ке өстi, ал 1982 жылдың 1984 жылға дейiн 9% мөлшерiнде болса, 1989 жылдың басында ол 5%-ке дейiн төмендедi. Кейбiр Еуропа елдерiнiң, дәлiрек айтқанда, Ұлыбритания мен Францияны экономикасы 80-жылдары кеңiнен етек алған жұмыссыздықты бастан кешiрдi.

Макроэкономикалық зерттеулер тұрақты жұмыссыздықтың өзектi мәселе екенiне назар аударады.

Екiншi өзектi мәселе: жұмыссыздықты тежеу барысында қандай шараларды қолдану тиiмдiлiгi жөнiнде кейбiр экономистердiң пiкiрiнше, жұмыссыздық мәселесiн мемлекет тарапынан жұмыссыз қалғандарға компенсация жүйесiн дұрыс жолға қою арқылы немесе салықты қысқарту жолымен шешуге болады. Бұл тұрғыдағы пайымдау экономиканы жетiк бiлетiн Роберт Лукас секiлдi мамандарға әдеттегiден өзгеше болып көрiндi.

Бұдан басқа да пайымдаулар жұмыссыздық өскен кезде мемлекет өз тарапынан қаржы саясатын жүйелi түрде, яғни салықты төмендету немесе мемлекет шығынын өсiру арқылы жүзеге асыруы тиiс дегенге саяды.

Келесi ауқымды зерттеуге лайық мәселе – инфляцияны түсiндiру: Нелiктен АҚШ-та баға 1979-1980 жылдары 10%-ке өсiп, 1986 жылы 2%-ке төмендеп кеттi? Мұндай тоқтаусыз инфляцияның себебi неде? Баға өсуi әр жыл сайын 1,000%-тен асса, 1985 жылы Боливияда баға 11,000%-ке өстi. Мұндағы саясат – инфляцияны өсiрмеу, егер ол өсетiн болса, жұмыссыздықты көтермей оны қалайда қысқарту.

Үшiншi үлкен мәселе – өнiмнiң өсу мөлшерiн не анықтайтын жөнiнде. Не себептен әр жан басына шаққандағы өнiм мөлшерi АҚШ-та жыл сайын 1,7%-тен келiп, бұл әрбiр 40 жылда екi есе өседi? Нелiктен өнiм өндiру АҚШ-қа қарағанда Жапонияда соңғы жылдары жедел арта түсуде? АҚШ-пен салыстырғанда Жапония экономикасы, егер табыс мөлшерi жан басына шаққанда, АҚШ деңгейiне жетсе де, өсе бермек пе? Осы секiлдi жұмыссыздық мәселесi зерттелуде деген сұрақ макроэкономикада ұзақ уақыттар бойы шешiмiн таппай отыр. Бұл сұрақ төңiрегiнде әр ұрпақ өкiлi өз ойларын өткен жағдайларды, әсiресе 1930 жылдарғы депрессияны талдай отырып дамытуы тиiс. Расында инфляция туралы экономистердiң ой-пiкiрлерi әр алуан. Бiреулерi инфляцияны тоқтау үшiн ақшаның өсуiн тежеу қажет дейдi. Әйтсе де инфляция өсуiнiң себебiн анықтау мәселесi әлi де тиiстi шешiмiн тапқан жоқ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II.Макроэкономика – экономиканың негізгі бөлiгi.

2.1.Макроэкономикалық теорияларының пайда болуы.

Кез келген адам өз қажеттiлiктерiн әрқашанда барынша толық қанағаттандыруға тырысады. Бұл қажеттiлiктердiң негiзi ақша мен байлықта емес, адамдардың өздерiнде. Сондықтан экономика – адамдар өз қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн шектеулi ресурстарды пайдаланғанда туындайтын таңдауларды зерттейтiн қоғамдық ғылым. Барлық ресурс бүкiл адамзаттың қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға жете бермейдi. Бұндай жағдайда сиректiлiк пайда болады. Сиректiлiк – кез келген адамның қажеттiлiгiн қанағаттандыруға ресурс көлемi жетпейтiн жағдай. Сондықтан да экономиканы терең зерттеу керек. Осы зерттеудегi алғашқы қадам – қандай тауарларды, қаншалықты мөлшерде өндiру керек деген сұрақтарға жауап беру. Бұл сұрақтарға жауап қазiргi экономиканың өзектi мәселелерi тиiстi жолмен шешуге зор әсерiн тигiзедi. Әдетте тиiмдiлiкке жету үшiн өндiрiстiк ресурстарды үш топқа бөлiп қарастырады. Олар: еңбек, капитал, табиғи ресурстар. Бұл үшеуiн бiрiктiрiп өндiрiс факторлары деп атайды. Өндiрiс факторлары – тауарды немесе қызметтi өндiруде пайдаланылатын еңбектiң, капиталдың және табиғи ресурстардың негiзгi салымдары. Өз кезегiнде еңбек – адам өндiрiс үрдiсiнде жұмсайтын барлық дене және ой шығындарының жиынтығы. Капитал – өнеркәсiптiк құрал-сайман, жабдықтар мен инфрақұрылымды қоса алғанда адамның жасаған барлық өндiрiстiк құралдары. Табиғи ресурстар – өндiрiсте өңдеусiз табиғи түрде қолданылатын барлық заттар, мысалы, құнарлы жер, құрылысқа арналған бос орындар, тоғайлар, минералдар және т.б.

Жалпы экономика ғылымы екi басты бөлiмнен тұрады: макроэкономика және микроэкономика. Микроэкономика – фирмалар, үй шаруашылықтары, үкiметтiк агенттiктер сияқты шағын бiрлiктер жасайтын таңдауларды зерттейтiн экономиканың бөлiгі. Макроэкономика – экономиканың инфляция, жұмыссыздық, экономикалық өсу секiлдi iрi масштабты экономикалық құбылыстарын зерттейтiн бөлiгi.

Макроэкономика экономиканы бiр үлкен бүтiн құбылыс ретiнде қарастыратын ғылым. Ол экономикадағы iс-әрекеттердi бiрiктiрiп жалпылай қарастырады. Белгiлi бiр уақыт аралығында кейбiр фирмалар өндiрген өнiмдерiне бағаны өсiредi, кейде төмендетедi. Бағаның жиынтық өзгерiс талдау кезiнде зерттеушiлер көптеген баға өзгерiстерiнiң iшiнен орташасын алады. Бағаның экономикадағы жиынтық динамикасын өлшеу үшiн баға индексi қолданылады. Макроэкономиканың негiзгi мақсаты жеке фирмалар мен жұмысшылардың дамуын қарастыру емес, экономиканың жиынтық беталысын талдаудан тұрады. Макроэкономикадағы жалпы ұлттық өнiм, қор жинағының нормасы, тұтыну баға индексi, инфляция деңгейi, жұмыссыздық деңгей және өндiрiс көлемiнiң өзгеру қарқындылығы секiлдi көрсеткiштер экономиканың бiр бөлек элементiн ғана қарастырмайды, олар экономиканың дамуының беталысын зерттеуге мүмкiндiк бередi.

Макроэкономика ғаламдық мәселелердi де зерттейдi белгiлi бiр уақыт аралығында ұлттық экономиканың байлығы өстi ме, әлде кемiдi ме? Қарастырып отырған мемлекеттегi халықтың қор жинағының мөлшерi қандай? Неге кейбiр мемлекеттерде инфляция бар, ал тағы бiреулерiнде ол жоқ? Мiне, осындай және тағы басқа да сұрақтарға макроэкономика жауап бередi.

Экономикалық өсу халық санының артуы және техникалық прогресс сияқты салыстырмалы тұрақты факторлар әсерiнiң нәтижесi болып табылады. Осы факторлардың ұзақ мерзiмдегi динамикасы әлуеттi өндiрiс көлемiнiң динамикасын анықтайды. Ал қысқа мерзiмде экономика осы негiзгi траекториядан ауытқып отырады. Сол себептi тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз ету үшiн осы циклдiк толқуларды басқарып отыру қажет.

Ресурстардың толық пайдаланылуы және экономиканың инфляциясыз өсуi мақсатында экономикалық циклдердi басқару макроэкономикалық саясат арқылы жүзеге асырылады. Макроэкономикалық саясат бюджет-салық немесе қазыналық және ашқа-несие немесе монетарлық саясаттан тұрады. Бюджет-салық саясаты сыртқы саудада, тек қана үкiмет арқылы, ал ақша-несие саясаты Орталық банк арқылы жүзеге асырылады. Осы қазыналық, монетарлық саясаттардың көмегiмен мемлекет iшкi және сыртқы макроэкономикалық тұрақтылық орнатуға және оны ұстап тұруға тырысады. Кез келген мемлекет экономикасы үшiн макроэкономикалық саясатын қатесiз анықтау, оны таңдалған бағытта дұрыс жүргiзу ең өзектi де басты мәселе болып табылады.

Макротеорияны зерттеушi ұлы макроэкономистер Джон Мейнард Кейнс, Нобель сыйлығының иегерi Милтон Фридмен, Массачусетс технологиялық  институтынан Франко Модильяни және Роберт Солаз, Иель университетiнен Джеймс Тобин, одан кейiнгi жас буындар Харвард университетiнен Роберт Барро, Мартин Фелдстейн, Чикаго университетiнен Томас Сарджент, Джон Тейлор бiрлесе отырып мемлекеттiң баға жөнiндегi саясатына талдау жасайды.

Макроэкономикалық теорияның дамуы бүгiнгi таңдағы экономикалық проблемаларға тiкелей қатысты. Кейнс экономикасы 1930 жылдарғы тоқырау тұсында дамып, сол тоқыраудан қалай шығу жолдарын көрсеттi. Ал монетаризм теориясы инфляция проблемасын шешу мақсатында 1960 жылдары кеңiнен өрiс алды, кейiн, 1980 жылдары пайда болған ұсынымды жақтайтын экономика бұл саладағы ретсiздiктi салықтарды қысқарту жолымен шешуге тырысты, бiрақ бұдан ешқандай нәтиже шыға қоймады. Роберт Лукас жетекшiлiк ететiн ойлау мектебi өте ықпалды.

Макроэкономикада күнi бүгiнге дейiн шешiмi табылмай келе жатқан үш мәселе бар. Бiрiншiсi – тұрақты жұмыссыздықтың мерзiмдерiн қалай түсiндiруге болады. Мысалы, 1930 жылдары  жұмыссыздық бiрнеше жылға созылып, 20 проценттен астам болды, ал соғыс жылдарынан кейiн әр түрлi жағдайларға байланысты оның мөлшерi өсе түстi. Америка Құрама Штаттарында 1982 жылғы жұмыссыздық 10,6%-ке өстi, ал 1982 жылдың 1984 жылға дейiн 9% мөлшерiнде болса, 1989 жылдың басында ол 5%-ке дейiн төмендедi. Кейбiр Еуропа елдерiнiң, дәлiрек айтқанда, Ұлыбритания мен Францияны экономикасы 80-жылдары кеңiнен етек алған жұмыссыздықты бастан кешiрдi.

Макроэкономикалық зерттеулер тұрақты жұмыссыздықтың өзектi мәселе екенiне назар аударады.

Екiншi өзектi мәселе: жұмыссыздықты тежеу барысында қандай шараларды қолдану тиiмдiлiгi жөнiнде кейбiр экономистердiң пiкiрiнше, жұмыссыздық мәселесiн мемлекет тарапынан жұмыссыз қалғандарға компенсация жүйесiн дұрыс жолға қою арқылы немесе салықты қысқарту жолымен шешуге болады. Бұл тұрғыдағы пайымдау экономиканы жетiк бiлетiн Роберт Лукас секiлдi мамандарға әдеттегiден өзгеше болып көрiндi.

Бұдан басқа да пайымдаулар жұмыссыздық өскен кезде мемлекет өз тарапынан қаржы саясатын жүйелi түрде, яғни салықты төмендету немесе мемлекет шығынын өсiру арқылы жүзеге асыруы тиiс дегенге саяды.

Келесi ауқымды зерттеуге лайық мәселе – инфляцияны түсiндiру: Нелiктен АҚШ-та баға 1979-1980 жылдары 10%-ке өсiп, 1986 жылы 2%-ке төмендеп кеттi? Мұндай тоқтаусыз инфляцияның себебi неде? Баға өсуi әр жыл сайын 1,000%-тен асса, 1985 жылы Боливияда баға 11,000%-ке өстi. Мұндағы саясат – инфляцияны өсiрмеу, егер ол өсетiн болса, жұмыссыздықты көтермей оны қалайда қысқарту.

Үшiншi үлкен мәселе – өнiмнiң өсу мөлшерiн не анықтайтын жөнiнде. Не себептен әр жан басына шаққандағы өнiм мөлшерi АҚШ-та жыл сайын 1,7%-тен келiп, бұл әрбiр 40 жылда екi есе өседi? Нелiктен өнiм өндiру АҚШ-қа қарағанда Жапонияда соңғы жылдары жедел арта түсуде? АҚШ-пен салыстырғанда Жапония экономикасы, егер табыс мөлшерi жан басына шаққанда, АҚШ деңгейiне жетсе де, өсе бермек пе? Осы секiлдi жұмыссыздық мәселесi зерттелуде деген сұрақ макроэкономикада ұзақ уақыттар бойы шешiмiн таппай отыр. Бұл сұрақ төңiрегiнде әр ұрпақ өкiлi өз ойларын өткен жағдайларды, әсiресе 1930 жылдарғы депрессияны талдай отырып дамытуы тиiс. Расында инфляция туралы экономистердiң ой-пiкiрлерi әр алуан. Бiреулерi инфляцияны тоқтау үшiн ақшаның өсуiн тежеу қажет дейдi. Әйтсе де инфляция өсуiнiң себебiн анықтау мәселесi әлi де тиiстi шешiмiн тапқан жоқ.

Тағы бiр маңызды мәселе – халықаралық макроэкономиканың аумағына, әлемдiк экономиканың тұтастануына, Нью-Йорктегi қор биржасының сәтсіздiкке душар болуы себептi оның шұғыл түрде Лондонға, Токиоға, Франкфуртқа, Сиднейге, Гонгконгқа, Мехико қаласына, басқа қор биржасына таралуына қатысты болып отыр. Сол секiлдi өмiрлiк маңызы бар сұрақтың бiрi – еңбекақы не себептi тек бiр орынға “жапсырылып” қалған. Неге өзгеруi баяу, осы сұрақтардың жауабын iздеу – жұмыссыздықтың шығу төркiнiн түсiнуге мүмкiндiк бередi.

Макроэкономикада екi негiзгi бағыт бар. Ойлау мектебiнiң пайымдауынша, мұның бiрiншiсi – нарықты өз еркiне жiберу, екiншi бағыт – бұл салаға мемлекет араласқан жағдайда экономика жақсарады-мыс дегенге сүйенедi. Сөйтiп 1970 жылға дейiн созылған осынау пiкiр таластар жаңа бiр топтың, яғни жаңа классикалық макроэкономистердiң пайда болуына жол ашты.

1970 жылдары дамыған жаңа классикалық макроэкономика 1980 жылдары да ықпалды болды. Бұл бағыттың жетекшiлерi Роберт Лукас, Томас Сарджзент, Роберт Барро, Едвард Прескот және Миннесота университетiнен Нейл Уолис өз ойларын Фридменмен бөлiседi. Егер жеке адам өзiн қамтамасыз ететiндей қызмет жасаса, жағдай өзгередi. Ал мемлекеттiң араласуынан өзгеретiн мәселе шамалы.

Жаңа классикалық мектептiң негiзгi үш болжамы бар:

- Экономикалық агенттiктiң өрiсi кеңейе түседi. Ауыл шаруашылықтары  және фирмалар оптимальды (оңтайлы) шешiмдер қабылдайды. Бұны былай  түсiнуге болады: белгiлi бiр шешiмге келу үшiн олар қолда бар ақпараттарды пайдаланады, ал осы шешiмдер өздерi тап болған әр түрлi жағдайларда өте қажет.

- Шешiмдер ұтымды ақпараттарды пайдалана отырып, болашақта жақсы болжаулар жасау көзделедi. Шындығында, жаңа классикалық мектептi кейбiр жағдайларда “ұтымды” күтулер мектебi деп суреттейдi. Бұл жерде халық мемлекет қолданып отырған саясатты түсiнетiнi, оларды ұзақ уақыт бойы ешкiм алдай алмағаны сөзсiз.

- Нарық тазалығы. Фермерлер мен  жұмысшылар үшiн өздерiн байыта  түсетiн еңбекақыларын реттеудiң негiзi жоқ. Өйткенi баға мен жалақы сұраным мен ұсынымды теңестiру үшiн реттеледi, яғни нарық тазаланады.

Қазiргi кезде оның маңызы зор. Жұмыссыз қалған әрбiр адам, егер ол шындығында жұмыс iстегiсi келсе, басқа жалдаушының назарын өзiне аудару үшiн аз жалақымен де жұмыс iстеуге келiсiм бередi. Осылайша артық тауары бар адам, тауарын тез өткiзу үшiн бағасын төмендетедi. Икемдi реттелген баға мен жалақы үшiн жұмыскер тиiстi жұмыс атқарады, фирмалар өзiне қажеттi керек тауарларын шығарады.

Ұтымды күтудiң мәнi – нарық әрдайым тепе-теңдiкте деген болжамға саяды. Iс жүзiнде жаңа классикалық макроэкономистердiң ұмтылыстары әлi де жеткiлiктi дәрежеде емес немесе олар жеке адамдар сауда жасау арқылы тұрмысын, жақсарта алады дегеннiң шешiмiн табла алмайды Мұны Лукас былай баяндайды: тротуарда 50 доллар жатпайды, яғни жеке адам өзiнiң материалдық жағдайын жақсартатын кез келген мүмкiндiктi қалт жiбермеуi тиiс.