Старонкі біяграфіі Яўгеніі Янішчыц

І пакуль дыхае планета,

Не вынішчаецца датла

Душа народа і паэта

У шуме жытняга святла.

“У шуме жытняга святла”

 

Пік і болю, і мудрасці - апошні зборнік вершаў Яўгеніі Янішчыц “Каліна зімы”. Кніга быццам аберагае ад душэўнай слепаты і глухаты, робіць нас чысцейшымі.

Лірычная гераіня ніяк не можа змірыцца са стратаю каханага.

… Прымераю адзін пярсцёнак даўні -

І, нібы варам, палец апячэ.

“Пярсцёнак” [19, 39]

Ратуе паэзія, рашэнне сцвердзіць, рэалізаваць сябе ў слове. Паэтка адкрыта гаворыць пра свае нявер'е, безвыходнасць, то з аптымізмам глядзіць у будучыню:

Як вераломна - спрэс!- цвітуць сады,

Што і гаркоты больш не заўважаю…

Чакаю - скрозь! Чакаю - назаўжды

Таго, каго пазбыла. І кахаю!

“Куды ні гляну - гурбы маразоў” [19, 98]

Каліна ў фальклоры - сімвал няшчаснай жанчыны. Невыпадкова выкарыстала гэты вобраз Яўгенія Янішыц. Ён ёсць і ў вершы “Яшчэ не збыты ўспамін…”. Святлом каліны маўчыць гераіня. Ужо не просіць, не спадзяецца. Яна прадчувае блізкі свой адыход. Больш не стае сілы ісці адной па жыццёвай дарозе. Калі ж ён вернецца, то будзе ўсё па-ранейшаму. Толькі не будзе яе:

Ты зноў вяртаешся, але

Няма мяне, каханы!

 

У апошніх вершах паэткі лірычная гераіня нібы прадказвае хуткі фінал. Яна яшчэ змагаецца з сабою: “Парваліся, рассыпаліся струны? / Як Паганіні - на адной сыграй!” (“Не зараслі быллём галоў паляны…”). Але “дзіўны гном” ужо рыхтуе “ў пекле рай”.

І пішацца верш “На ўсякі выпадак…”. Ён поўны пяшчоты і жалю. Яна просіць сына быць у жыцці адказным, сумленным, верным у сяброўстве, умець пастаяць за сябе,

Бо можа так здарыцца,

Што заўтра -

Не выйду табе насустрэчу.

Мама.

У жаночай існасці Яўгеніі Янішчыц быў закладзены глыбінны гуманістычны пачатак: дабрыня, шкадаванне, чуласць, міласэрнасць, спагада… Непадробнай мацярынскай трывогай адгукнулася сэрца паэткі, калі тая пабачыла юнакоў-навабранцаў у цырульні. У Афганістане тады гінулі маладыя беларускія хлопцы… “Смех… безаглядка-малады” спарадзіў словы засцярогі-просьбы:

… Радзімыя, шчымлівыя жаўронкі,

Дай Бог сустрэць мне вас праз два гады!

Шчаслівае дарогі вам і пошты,

Хай вас цяпло радзімы саграе,

… Ад першай кулі гінуць. Ад апошняй.

Не па-мі-рай-це!.. хлопчыкі мае. [19, 198]

Пра “Верш, напісаны ў цырульні” крытык Д. Бугаёш піша” “Чытаючы такія радкі, дзівішся, як многа можа ўмясціць у сябе паэтычнае слова, калі яно выспела ў чулай і спагадлівай душы таленавітага майстра”. Сапраўды, у творах Я. Янішчыц уражвае перажытасць выказанага і глыбіня адчутага ў чалавечым жыцці.

Верш “Прага крыла” з кнігі “Каліна зімы” пра прыгнёт, які аказвае творчасць на творцу. Але без прыгнёту не было б і веры, і сілы палёту. Фарбы расстаўлены па полюсах: на адным полюсе - белы дзень, што “налятаўся да стомы”, на другім - чорная ноч, якая дзякуючы натхненню аўтаркі “ўзнялася да зорак”. Дзень дорыць надзеі ажно да аскомы, ноч - гарманізуе іх і даводзіць да ладу. Канцоўка верша “Прага крыла” - аднаго з найлепшых ў зборніку - нейкая загадкавая, падобная на рэбус. Паэтка сягае свядомасцю ў зорную ноч, у Космас. Яе нешта трывожыць, спыняе ад кроку з падаконніка - у вечнасць. Настрой неадназначны, складаны, супярэчлівы, акрэсліваецца трыма вобразамі-рэаліямі: тоўстыя каменныя лбы - сытыя галубы - падаконнік веры. Першы - сімвал сівой мінуўшчыны вечнасці, другі - спакою, дастатку, сытасці, трэці - апантанасці, летуценнасці, спадзявання на лепшае, кралатасці. Апошні радок верша - “Вас не люблю, а шкадую”, - відаць, адносіцца да сытых галубоў, абвяргае гэтую сытасць, задавальненне малым:

… Тоўстых каменняў ілбы

Палеазойскае эры;

Сытыя галубы

На падаконніку веры.

Вас не люблю, а шкадую. [19, 30]

Пазней творчая лабараторыя паэткі прыадчыняецца ў вершах “На голас ліры”, “Не прад'явіць віны пасля…”, “Паэт”, “Пра Галгофу”. Пастулаты, заяўленыя ў гэтых вершах, грунтуюцца на высокіх маральна-этычных прынцыпах і эстэтычных патрабаванях таленавітай асобы да ўласнай творчасці. Працягваецца думка аб поўнай самааддачы творчай энергіі, самазгаранні ў працэсе катаржнай працы. На першы погляд, натхненне прыходзіць без натугі, радкі кладуцца лёгка, узнёсла, святочна, захапляе радасць творчасці:

І кожны дзень - гарачы вырай.

Здзіўленняў, радасці, клапот.

Так я іду на голас ліры,

Дзе ўсё - фантазія, палёт.

Які зайздросны свет паэта -

З нябачных промняў вобраз ткаць,

І - заміраць нас схіле лета,

І ў вольным слове ўваскрасаць!

“На голас ліры” [19, 189]

На самай справе, не свята, а сапраўдныя пакуты, творчая Галгофа - вось што хаваецца за кожным вершам, кожным радком: “Ды на пісьмовы стол, як на Галгофу, // Кладу свае вучнёўскія радкі”. (“Пра Галгофу”).

Як і “Ягадны хутар”, “Зорная паэма”, змешчаная ў гэтым зборніку, - таксама сведчанне скіраванасці да вясковых праблем. Яна складаецца з дзвюх частак. У ёй гучыць пратэст супраць войнай, магчыма, самазабойства чалавецтва, што можа адбыцца пры адсутнасці ўселага кіравання тэхнічным прагрэсам. Змрочным сілам супрацьпастаўлена святло прыроды і светласць людскіх сэрцаў і душ.

Асноўнае ў “Зорнай паэме” - роздум над праблемамі часу. На жаль, па-ранейшаму не лепшыя часы перажывае вёска. Разбуральны працэс вясковага ўкладу жыцця пачынаўся ад рэвалюцыйных ператварэнняў 20-30-х гадоў, калі сялянства адвучвалі гаспадарыць на сваёй зямлі. Негатыўныя наступствы бачацца на кожным кроку. Гэта найперш безгаспадарлівасць, няма ніякага жадання працаваць на зямлі: “Прагне зямелька пляча абароннага, // Просіць за бульбу, за лён і траву”. Востра адчуваюцца праблема кадраў, абыякавасць, махлярства, кар'ерызм, п'янства і іншыя антыграмадскія праявы: “А ў канторы - // прыпіскі, адпіскі, - // Трэці бухгалтар змяніўся за год”. Асабліва пакутуюць ад абыякавага стаўлення адпаведных дзяржаўных інстанцый нямоглыя адзінокія старыя, якім няма каму нават выклікаць хуткую дапамогу, бо на ўсю вёску адзін тэлефон: “З гускамі век дажывае Харыта, // Ў дом састарэлых не хоча ісці”. З-за неразумнага ўмяшання ў прыроду розных “пераўтваральнікаў”, наступу меліяратараў на рэкі і балоты вяскоўцы задыхаюцца без вады: “Высах калодзеж, хоць жыта насып”. І яшчэ адно жахлівае сведчанне наступстваў безгаспадарлівасці:

Бусел - ці чулі? - палюе на зайца!

Скончыўся жабін канцэрт.

А то дажджы як з вядра. Недарод.

Засуха б'е па прагнозах зачаста,

Мала цяпер хадакоў у народ,

Болей цяпер хадуноў у начальства. [19, 68]

Так разважаюць вяскоўцы, пакутліва шукаючы адказы на набалелыя надзённыя пытанні. Іх спрабуе знайсці і аўтар паэмы, але адназначнага адказу не існуе.

“Пра лірыку Яўгеніі Янішчыц, - як справядліва заўважыла Любоў Гарэлік, - гаварыць цяжка, бо кожны верш і радок настолькі арганічна ўваходзіць у яе, што вылучыць нешта асноўнае, каб не парушыць цэласнасць паэтычнага ўспрымання амаль немагчыма”.

Яе пяшчотнае, трапяткое слова аздобіла не толькі беларускую літаратуру, яно разляцелася па ўсім свеце, далёка за межы нашай Бацькаўшчыны. Былі ўжо вялікія здабыткі, прэміі і ўзнагароды, прыйшла шырокая вядомасць, але…няўмольны лёс зрабіў сваё.

 

Цалуе мама твой партрэт

І да магілы прыпадае,

Ужо без слёз яна рыдае.

Навошта, Жэня, на той свет

Пайшла такая маладая?..

(В. Жуковіч)

5. Інтымная лірыка Яўгеніі Янішчыц

Інтымная лірыка паэтэсы ўспрымаецца як спакутаваная песня душы, перажытая глыбока і цяжка. Пачуцці гераіні ў каханні найбольш безабаронныя ў сваёй адкрытасці, бо за імі стаіць горкі ўласны вопыт. Крэда Янішчыц - “Адкрытая любоў / Закрытых слоў не любіць…”, адсюль звышшчырасць, даверлівасць у сардэчных выяўленнях, спавядальная манера выказвання. Янішчынская гераіня акунулася ў бездань кахання, у якога няма перспектыў на пабудову ўзаемнасці і якое пераўтвараецца ў бессэнсоўнасць існавання.

Лірыка кахання ў Яўгеніі Янішчыц надзвычай багатая, перадае самыя розныя адценні інтымных пачуццяў і ў гэтым сэнсе, думаецца, не мае сабе роўнай ва ўсёй беларускай літаратуры.

У “Снежных грамніцах” і ў паэтызацыі кахання пераважала ўзнёслая, мажорная танальнасць. Яна хораша падсвечвалася лёгкім дзявочым сумам па любым, уяўленым пакуль не вельмі акрэслена, толькі ў агульных, але абавязкова высакародных рысах, адцянялася марай аб вялікім, на ўсё жыццё пачуцці, якая змянялася паэтызацыяй безагляднай любоўнай страсці, характэрнай для выдатнага верша “Разлука ўпала на траву…”:

Журбу на лісце раскладу

(Хай з ветрам разлятаецца),

Пакуль ідзеш - і я іду,

І шлях мой не канчаецца.

І хай злятае на траву

Разлука пазалотаю.

Пакуль жывеш - і я жыву

Любоўю і пяшчотаю.

Але чым далей, тым больш выразна яўны мажор саступаў месца іншай танальнасці, матывам гаркоты, болю, расчаравання, кахання нераздзеленага ці драматычна абцяжаранага рознымі жыццёвымі перашкодамі.

Тэма кахання разгортваецца ў зборніку “Ясельда” у розных кірунках. То яно паўстае трагічным, то поўніцца спадзяваннем на светлае паразуменне, як у лаканічным васьмірадкоўі “Я дыханнем цябе абаўю…”:

Я дыханнем цябе абаўю,

Зберажы гэты промень і лета,

І жаноцкую рэўнасць маю,

За якой - чысціня на паўсвету.

Я не кінуся шчасця шукаць,

На самоце галубіць патоля.

Буду мудра і светла маўчаць,

Як бярозка між чыстага поля. [13, 111]

Учытаемся ў радкі выдатнага твора ўважліва - і перад намі адкрыецца душа Жанчыны, надзвычай чыстая і светлая нават у сваёй рэўнасці. Самотная, магчыма, ні ў чым не вінаватая, яна не жадае зла таму, хто яе пакінуў, сама сагравае, бароніць яго ад няўдач і нягод, далікатна і пяшчотна абдымае яго дыханнем і просіць толькі аднаго - каб колішні каханы збярог светлыя імгненні, промні былых радасных сустрэч.

У зборніку “На беразе пляча” паявілася паэма аб нераздзеленым каханні “Акно ў дождж” і цэлы шэраг шчымлівых вершаў (“У маладой журбе”, “Прыходзім з нагоды ці з суму”, “Сярод зімы сняжыстай”, “Гэта, мілы мой, лёсу насмешка” і іншыя)

У кнізе “Пара любові і жалю” інтымная лірыка прадстаўлена асабліва шчодра, прычым вершамі, напісанымі найчасцей з вялікім паэтычным майстэрствам. Вось як хораша сказана пра каханне шчымліва-балючае:

Хоць на дзень спыніцца - а не маеш!

Дык чаму ж заехаў да мяне?

Дык навошта ж слоўца мне шукаеш,

Ад якога - токам па спіне?!

“Не прасіла я ў цябе падмогі”

Бадай, яшчэ лепш пра каханне запозненае і таму таксама не зусім звыклае і ў нечым зноў жа балюча-зрушанае:

Баюся я нявыказаных слоў,

Яны - палын, яны дурман і мята.

Прыходзіць позна лепшая любоў,

Як за пакуты горкія адплата.

“ Баюся я нявыказаных слоў…” [15, 151]

Пра пераважны настрой інтымнай лірыкі ў “Каліне зімы” даюць пэўнае ўяўленне наступныя радкі з верша “Ты побач, тут”:

Я аціхаю, быццам не мая

Душа ўва мне, а спрэс адчай і мука.

Ты побач, тут. І ад таго ўдвая

Мне балючэй аклятая разлука.

 

У гэтай жа кнізе змешчана і невялікая лірычная паэма “Прызнанне вачамі” - пранізлівая споведзь пра каханне да старэйшага ўзростам мужчыны, у дадатак яшчэ і жанатага - яго скоўвае “сямейны звыклы круг, далёка не ганчарны”. Таму і гэтае каханне пры ўсёй яго высокай адухоўленасці і самаахвярнасці з боку жанчыны нясе ў сабе і “пал адчаю”, напружанасці і выкліку ўсталяванаму разуменню прыстойнасці. А такі выклік заўсёды нялёгка даецца чулым натурам.

“Рэха неспатольнае любові” выразна гучыцць і ў лірыцы самых апошніх гадоў, дзе ёсць такія магутныя ўсплёскі інтымнага пачуцця, якое жыве насуперак гвалтоўным спробам задушыць яго:

Перакрыю артэрыю болю

Жгучым жгутам бязбожнай зімы.

Ды не гасне святло за табою

Год каторы ці век на зямлі!

“Развіталіся. Досыць журыцца…”

Інтымная лірака Яўгеніі Янішчыц - выдатная з'ява ў беларускай літаратуры. Каханне і любоў складаюць галоўны эмацыянальна-сэнсавы цэнтр яе паэтычнага свету. Гэта і зразумела: жанчына заўсёды застаецца жанчынай, яна не можа жыць без кахання. Пра сябе паэтка сказала: “Ды ў кожнай смяшынцы і ў слёзцы любой // Перш-наперш я толькі жанчына” (“Сухі і маланкай апалены ствол…”). Маладая гераіня Я. Янішчыц была запалонена мроямі, усёй існасцю свайго жаночага сэрца яна прагнула пяшчоты, цеплыні, святла.

У творах паэткі адбіліся розныя душэўныя станы - ад пачуцця закаханасці, калі “голас…ад шчасця звонкі” (“У безназоўнай цішыні…”) да драмы адзінокага чалавека, якому было “так вусцішна і горасна…” (“Далёка - як! І праз нямую пространь…”). На змену маладой летуценнасці і радасці, прадчуванням трывогі прыйшло дачаснае расстанне і спароджаны ім шчымлівы боль, самота і душэўныя пакуты.

Пісьменніца А. Васілевіч так разважае пра асабістую драму Яўгеніі Янішчыц: “Жанчыне адной цяжка. А калі жанчына яшчэ і зусім маладая… Ёй цяжэй непараўнальна! І адзінае выратаванне ў яе (калі распятая яна лёсам на крыжы Паэзіі) - вершы. Вершы! Яны рэжуць душу па-жывому. Але ж і нясуць ёй лекі”.

Разышліся шляхі-дарогі Яўгеніі Янішчыц і Сяргея Панізніка, таксама паэта, неардынарнага чалавека. Горкі сум, адзіноцтва, непрыхаваны боль і туга прадвызначаюць танальнасць шматлікіх вершаваных строф паэткі.

Творы Яўгеніі Янішчыц пра нешчаслівае каханне - спавядальныя песні-жальбы, лірычныя вершы-драмы. Для паэткі ўласцівы тонкі самааналіз душэўных пачуццяў і перажыванняў, які раскрывае псіхалагічна складаны, драматычны свет жанчыны.

Заключэнне

Паэзія Яўгеніі Янішчыц знешне выглядае даволі традыцыйна. Яна моцная сваёй звыклай для нашых паэтаў меладычна-песеннай асновай, трывалай сувяззю з народным светаадчуваннем, з беларускім фальклорам і ўстойлівымі купалаўска-коласаўскімі і багдановічаўскімі літаратурнымі традыцыямі. Паэтэса ніколі не імкнулася здзівіць знарочыстай мудрагелістасцю і нейкім асаблівым, як правіла, вымучаным штукарствам. Увогуле, фармальнае наватарства само па сабе мала турбавала яе.

На пытанне крытыка Тамары Чабан пра адносіны да фармальных пошукаў яна ўжо на схіле свайго жыцця адказала: “Змест верша фарміруе душа, работы душы, характар творцы, а за ўсім гэтым і як бы сама па сабе ўжо вынікае гатовая форма. Упэўнена, што форма сама па сабе ніколі не рабіла эвалюцыі ў паэзіі.”

Яўгенія Янішчыц у сваіх творах была гранічна шчырай, давала волю пачуццям, якімі жыла яе душа. Таму яе слова, звычайна сатканае, калі гаварыць высокім стылем паэтэсы, “з дабрыні і праўды”, “адкрытае, як рана”, менш за ўсё грашыла на падробку і штучнасць.

На жорсткіх скразняках бесчалавечнай эпохі першымі гінуць летуценнікі з чулай душою і трапяткім сэрцам. Таму загінула і Яўгенія Янішчыц. Але яна пакінула нам сваю цудоўную паэзію, якой суджана доўгае жыццё - пакуль будуць беларусы, пакуль будзе жыць беларускае слова.

Усім нам нам Яўгенія Янішчыц пакінула шчырыя запаветы: “Жывіце і любіце, // Свой беражыце дом”; “…Пачынаецца ўсё з любові, // А інакш і жыць немагчыма”. Яе паэтычная філасофія быцця заснавана на спавяданні выратавальнай моцы любові і чалавечнасці.