Nemis klassik falsafasi vakillarining ijtimoiy qarashlari

NEMIS KLASSIK FALSAFASI VAKILLARINING IJTIMOIY QARASHLARI

   Iogann Gotfrid Gerder (1744-1803) fikricha,insoniyat o’z taraqqiyotida qonuniy ravishda gumanizmga keladi,ya’ni ular tabiat tomonidan ato etilgan kuchlarni o’zlarining tafakkur va axloqini mukammallashtirish,bir-birlariga ijobiy ta’sir ko’rsatish yo’lida sarflaydilar.Gerderning fikricha,insoniyat tarixi quyosh sistemasi tarixining bir qismidir.Tarixiy taraqqiyot,uning fikricha,uchun ilgari yuz bergan kosmologik taraqqiyot bilan bog’langan.Gerder inson va hayvonot olamining o’zaro bog’liqligini qat’iy ta’kidlagan.Insonning ustunligi uning tik yura olishidir.Hayvonlarda hid va ta’m sezgilari rivojlangan,odamda esa ko’rish sezgisi kuchliroq,uning qo’llari ozod bo’lgani sababli unda yaratuvchilik faoliyati, ayniqsa sa’nat taraqiy etgan. Bular uning nutq qobilyatini taraqqiy ettirgan. Inson o’z  faoliyati bilan tashqari muhitni, iqlimni o’zgartiradi.Inson tabiat saltanati va <<gumanizm>> (<<insoniylik>>) saltanat, yani o’z kuchi, aql va axloqini mukammallashtirish va ulardan foydalana olish soxasi orasida turadi. <<Insoniylik>> ning mazmuni boshqalarning azoblariga hamdart bo’la olish qobilyati bo’lib, uning eng yuqori darajasi insonda mujassamlashgan. Yevropa mamlakatlari tarixi misolida Gerder zo’ravonlik asta-sekin o’z o’rnini tinchliksevarlikka bo’shatib berishi xaqidagi fikrni aytadi. Nemis klasik faylasufining asoschisi Immanuil Kant  (1724-1804) bo’lib, uning qarashlarida idalistik va materiallestik talimotlar birgalikda uchraydi. Kant falsafaning hususyati shundaki, u materializmning idealizm bilan kelishtirishdan hamda bir biriga qarama qarshi bo’lgan faksafiy oqimlarni bir sistemada birga qo’shishdan iboratdir. Uning falsafasini ikki davrga: tanqidiy falsafagacha bo’lgan (XVIII asrening 70 yillarigacha ) davr va tanqidiy falsafa davriga bo’lish mumkin. Kant o’z falsafasining dastlabki davrlarida asosan tabiatshunoslikning falsafiy masalalari bilan shug’ullanadi. U 1785-yilda yozgan eng yirik asari <<butun umumiy tabiiy tarix va osmon nazaryasi>> da quyosh sistemasi koinotdagi boshlang’ich katta tumanlikni aylanma harakat qilishi natichasida kelib chiqan, deb xisoblaydi. Bu jarayonning sababi <<dastlabki turtki>> emas, balki o’zaro tortilish va itarilish orasidagi zidiyatdir. Shu sababli quyosh sistemasidagi barcha sayyoralar, jumladan yer ham Kant talimotiga ko’ra, uzoq davom etgan tabiy tarixiy taraqioyotning maxsulidir. Kantning bu xulosasi uning tabiat xodisalarini dialektik tarzda tushunganligidan dalolat beradi. Lekin u ilmiy materialistik qarashlarni din bilan bog’lashni lozim topadi. Uningcha, tabiat xodisalarining malum tartibga muayyan qonunyatga bo’ysunishda Xudoning karomati bor.

   XVIII asrning 70-yillaridan boshlab Kant faoliyatining ikkinchi davri boshlanad iva < sof aqlni tan’qid> (1781), <<prolegomentlar>> (1783), <<Muxokama qobilyatini tanqid>> (1790) kabi asarlarida o’zining transstendantal yoki tanqidiy idealizm tizimini asoslaydi. Bu asarlarida u o’z etiborini insonning bilish qobilyati va imkonyatlarini taxlil qilishga qaratib, abektiv reallikning mavjudligini etirof etadi va uni <<narsa o’zida>> deb aytadi. Lekin uningcha <<narsa o’zida>> ni bilish mumkin emas.

   Kanning fikricha, <<narsa, predmetlar bizning ongimizdan tashqari mavjud, lekin ular nimadan iborat ekanligini biz bilmaymiz va xech qachon bila olmaymiz xam... Biz obektlarning bizning sezgilarimizga qanday tuyulsa shunday bilishimiz mumkin, ammo aslida ular qanday, buni biz bila olmaymiz>>.

   Kant inson bilimini ikki guruhga ajratadi: 1. Tajriba asosida hosil bo’ladigan bilimlar (aposteriori) . 2. Tajribagacha yoki unga bog’liq bo’lmagan bilimlar (apriori). Fazo, vaqt, sababiyat kabi tushunchalar aprior bilimlar shakli bo’lib, bular tajriba natijasida hosil qilinadigan bilimlardan ustun turadi. Tajribaviy bilimlar aloxida-aloxida olingan, bir-biri bilan bog’lanmagan xodisalarni ifodalasa,tajribagacha bo’lgan aprior bilimlar esa xodisalar o’rtasidagi umumiy sababiy va zaruriy bog’lanishlarni,ya’ni qonuniyatlarni ifodalaydi.

   Dunyo qonuniyatlarining obyektiv xususiyatga ega ekanligini Kant mutlaqo tan olmaydi.Uning fikriga ko’ra,kishilarning idroki tabiatga qonunlar ato qiladi. shuning uchun xam inson aqli tabiatga moslashishi kerak emas, balki tabiat inson aqliga moslashishi lozim.