XX ғасырдың басындағы қазақ ру-тайпаларының құрылымы

        Сондай-ақ, Жетісу тарихына байланысты мәселелер XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында көптеген патша офицерлері мен орыс шенеуніктерінің еңбектерінде көрініс тапты. Бұл ретте Н.А. Аристов [26], П.И. Пашино [27], Д.И. Романовский [28], А.Ф. Костенко [29], М.А. Терентьев [30], А. Иванов [31], И. Белявский [32] сияқты зерттеушілерді атауға болады.

       Олардың  еңбектерінде қолданылған деректер  әлі күнге дейін Маңыздылығы  жағынан өз құндылығын жоймаған. Алайда, бүл авторлардың өңбектері  таза ғылыми тұрғыдан емес, сонымен бірге патшалық биліктің түрлі сұраныстарына жауап беру тұрғысынан да жазылды.

       Мысалы: М.А. Терентьев өз еңбегінде Жетісу өлкесіндегі орыстардың отаршылдық жүйесіне тоқтала келіп, жергілікті әскери-әкімшіліктің әлі де болса да қазактардың тұрмысына дұрыс көңіл бөлмей келе жатқанын, өлкенің байырғы халықтарына қатысты "жұмсақ" саясат үстанып отырғанын сынап жазады.

          Патша өкіметінің Жетісу өлкесіне  орнығуының стратегиялық жағынан  маңыздылығын құптаған Белявский "Егерде европалықтардың арасында соғыс бола қалған жағдайда Англияның Үндістанына осы жерден ғана қауіп төндіре пламыз" -деп, соған байланысты Жетісудағы әскери биліктің тек қана орыс шенеунігінің қолында болуы қажетті екендігін алға тартады.

        Сонымен  қатар, Жетісу өңіріндегі патша  өкіметінің отарлық билік орындарының  қызметі мен міндеттері жөнінде  В.А. Васильев [33], Ң.Е. Недзвецкий [34], А.И. Макшеев [35], Т. Седельников [36] сияқты авторлар да өз еңбектерінде біраз тоқталған. Бүл еңбектерде олар билік орындарының қүрылуы мен қалыптасу тарихын баяндап, отарлау тэсілдерін айқындап береді.Аталған еңбектердің ішінде В.Е. Недзвецскийдің қүрастыруымен жарық көрген сстелік кітапшасында 1818 жылдан 1904 жылға дейінгі аралықтағы басты оқиғалардың жылнамасы беріледі. Патшалық Ресейдің Жетісу өлкесін жаулап алуы кезіндегі қазақ билеушілерінің саяси іс-әрекеттерінен мағлұматтар беретін бұл жылнама орыс шенеунігі көзқарасы түрғысынан жазылғанына қарамастан, патша  өкіметінің қазақтардың саяси өміріне жылма-жыл қандай өзгерістер әкелгенін айқын аңғартады. ¥зынағаш шайқасының 50 жылдығына арналған еңбегінде де В.Е. Недзвецский Жетісу өлкесінің саяси тарихына тоқталып, 1860 жылғы шайқаста қазақтар қоқандықтар жағында орыс эскерлеріне қарсы көтерілді деп дәлелдеуге тырысады. Жетісу тарихын зерттеуде мүрағаттық  деректерге  сүйенген  Н.В. Леденов [37] пен А.Г. Серебренниковтің [38] жазған еңбектері өте бағалы болып табылады.

         Әсіресе, Түркістан генерал-губернаторының  нұсқауымен жазылған полковник А.Г. Серебренниковтың жазбасы бірыңғай мұрағаттық деректердің негізінде даярланып, сол кездегі Жетісу жерінде орын алған саяси оқиғалар туралы шынайы мәліметтер береді.

Жетісу өлкесінде Ресей  империясының енгізген әскери-әкімшілік  басқару реформалары патша өкіметінің қабылдаған заңдық қүжаттарында, сонымен қатар бұл заңдық қүжаттарға түсінік берген Н.И. Крафт [39], Г. Израцов [40] ,  Г. Загражский [41] және тағы басқа авторлардың еңбектерінде қарастырылған. Аталған авторлар Жетісу өлкесіндегі патшалық әкімшілік орындарының жергілікті халықты европалық өркениетпен "байланыстырушы көпір" қызметін атқаратындығын дәлелдеуге тырысқан. Сол себептен де олар өлкедегі көшшпелілердің дәстүрлі сот жүйесін, яғни билер сотының жаңа жағдайда да өміршеңдік танытуын "тағылықтың сарқыншықтары" ретінде бағалады.

       Жетісу өңіріндегі патша өкіметінің отарлық билік орындарының қызметі М.П. Румянцев, К.К. Пален, О.А. Шкапский, Т. Седельников сияқты шенеуніктердің еңбектерінде көрініс тапқан [42]. Мәселен П.П. Румянцев пен К.К Пален патша өкіметінің арнайы тапсырмасымен Түркістан өлкесін зерттеп, ол жөнінде орталық билік орындарына нақтылы үсыныстар берген. Осыған орай олар өз еңбектерінде отарлық билік орындарының қызметін жетілдіре түсу мақсатында, жүйенің кейбір «осал түстарын» сынға алған. Бұл ретте О.А. Шкапский мен Т. Седельниковтың еңбектеріндегі үстаным демократиялық мазмүнымен көз тартады. Олар қоныс аудару мекемелері шенеуніктерінің жергілікті халық иелігіндегі құнарлы жерлерді тартып алып жатқанына орыс билік орындарының ешқандай да қарсылық танытпай отырғандығын ашық та батыл сынға алады.

       Жалпы алғанда революцияға дейін шыққан еңбектердің басым бөлігі патшалық Ресейдің өлкеде жүргізген отаршылдық саясатын ақтау түрғысынан, ұлы державалық ұстанымда жазылды.

       Ресей  империясының қазақ даласындағы  отарлық билік орындарының қызметіне  XX ғасыр басында қазақ зиялылары  да өз бағасын беріп, олардың жүргізген саясатын өткір сынға алған. Олар патшалық әкімшіліктің жүргізген отаршылдық саясатын ашық талқыға салып қазақ халқына жасалып отырған оділетсіздіктің түп-төркіні мен салдарына жете көңіл аударған. Сондықтан да қазақ зиялыларының шығармашылық мүрасының қайтадан жарық көруі бүл төл тарихнамамызды тура қорытудың алғы шарттарының бірі болып табылады. Қазақ зиялыларының орыс билігінің қазақ жеріндегі, соның ішінде Жетісуда жүргізіп  отырған  саясатын  жан  -  жақты  талдауға  алған  мақалалары  ревалюциялық өзгерістерге дейінгі ұлттық басылымдар "Айқап" журналы мен " Қазақ" газетінде ұдайы жарық көріп тұрды [43].

      Әлихан Бөкейханов болса теңдік пен үлттық тэуелсіздіктің төте жолы деп өркениетті елдердің озық мәдениетінен үлгі алу, сөйтіп халықтың өмірлік жаңа сапаға көтеру, ұлттың сана-сезімін оятуды үлт-азаттық қозғалыстың жаңа старатегиялық бағыты етіп алды: Ол қарусыз бейбіт халықты қорлап, ата-мекен жерін баса көктеп билеп, табиғи байлықтарын сұраусыз емін-еркін игеруін патшалық биліктің қиянаты ретінде қарастырды. Ендігі уақыта жылап-сықтау емес, жага жыртысып өз қүқы үшін күресу қазақ еліне сын екенін айты. Ол:    "Әр заманның өз рәсім, өз салты бар. Адам баласының қүл кезіндегі салтында өз құқы үшін талас-тартысқа түсу болмайды. Хұқы үшін таласып-тартысу орында жылау болады. Бүл-бір жол.....Жазылған закон жүзінде адам баласы құрдас. Біздің замандағы салт: әркім хүқына таласу, хүқына тартысу болды. Жылау салты артта қалды. Ендігі рәсім хүқы үшін жылау емес, хұқын талас-тартыспен қорғау. Міне бұл-екінші жол» [44].

        М.  Дулатов өзінің жер мәселесіне  арнаған мақаласында "қазақ  жері патша мүлкі саналып, сол  себепті миллиондап жерсіз мүжықты  үкімет қазақ жеріне қондырды, бұл тілеусіз қонақтар келе  бастағаннан бері жер тарылып,  ата мекеннен ірге қозғалып, қазақтың  шаруасының күйзелуі , 15-20 жылдан бері бүл көшпелі мұжықтардың келіп бітуінің ұшы көрінбей, бүлай болғанда енді аз жылда қазақ халқы ең жаман жерге сорлап қалып, ақырында пақырлыққа жетуі мүмкін " деп орыс шаруаларын қоныстандыру нәтижесінде жер мен судың азайып бара жатқанын , жергілікті түрғындарға қысым көрсетіліп жатқанын жазды [45].

       Алайда мұндай ұстаным көп үзамай-ақ кеңестік тарихнамада түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Атап көрсететін болсақ 30-жылдардағы Ресейге қосылу тоқырыбына жазылған зерттеулерде "шексіз жауыздық" тұжырымдамасы жарыққа шықты. Зерттеушілер Ресей империясының Қазақстанды жаулап илганын, оның отарлық саясатын және бүкіл саясаттың кері зардаптарын атап биса көрсетті. Дегенмен, бұл ұстанымдағы еңбектер әлі де болса толық зерттелмеген. Қорыта айтар болсақ бүл көзқарасты ашық білдіруге, сол жылдардағы әсіре таптық қағидалар әсер еткен болса керек.

         Патша өкіметінің отарлық саясатына  жэне оның жергілікті әкімшілік  орындарының қызметіне байланысты сол мезгілдежазылған еңбектерге тоқталар болсақ, бұл ретте Г. Сафаров [46], П.Г. Галузо [47], А. Сұлтан-Заде [48], С. Асфендияровтардың [49] зерттеулерін атаған жөн. Бұл авторлардың  ғылыми еңбектерінде өлкедегі отарлаудың көлеңкелі тұстары, орыс езгісінің ауыр салдары, әскери-әкімшілік орындардың құрылымы мен қызметі, қоғамдық өмірде орын алған ащы шындық баяндалады. Мәселен, Г. Сафаров өз еңбегінде өлкедегі отарлау алғашқы кезде әскери басқыншылық түрінде жүріп, оның арты мұнда Ресейден дайын күйінде әкімшілік - полицейлік жүйенің әкелініп, жергілікті халыққа таңылғандығын ашық айтады.

          Мұндай қорытындыға П.Г. Галузо да келеді. Ол Ресей мен Қазақстан серіктестігінің тең құқылы еместігін атап көрсетіп, империяның өзге өлкелерді "қосып  алуға" өте мүдделі болғанын атап өтеді. П.Г. Галузо отарлық билікті "түземдіктерді билеу аппараты" жэне "орыстың әскери - шенеуніктік апараты" деп екіге бөліп қарастырып, отаршыл империя теоретиктерінің агресияшыл пиғылға бейбіт тон жамылдырып, өркениетті сипат беруге иеліктен тырысқанын түсіндіріп, отарлық саясат шет аймақтарға зор қасірет алып келді деген пікірге тоқтайды. "Отар Түркістан" деген кітабында ол былай деп жазды: "Патшалық Ресей әскерлерінің қазақ даласына қарай ендеп кіруі XVIII ғасырдың I жартысында-ақ басталған болатын. Орыс әскерлері елге ентелей әрі толассыз дерлік сүғына түсті, алайда былайша айтқанда, біраз жалтақтай отырып жылжыды..." Өйткені, Орта Азияға байланысты алысты көздейтін агрессиялық жоспарын іске асыруға келгенде, Ресей өзінің халықаралық ортада беделінен айрылып қалудан қаймықты.

         Отарлық билік жүйесінің қазақ  даласына енгізілуінің аяғы зор қасіреттерге ұшыратқанын С. Асфендияров та өз еңбегінде жазған болатын.

         40-жылдардың басында, қазақ сияқты  халықтардың Ресей билігін   қабылдауына байланысты "жеңіл жамандық" (найменшего зла) тұжырымдамасы етек алды. Мұнда патшалық Ресей қазақ халқының ілгері өсуіне көптеген мүмкіндіктер туғызды деген түсінік негізделді. Халықтар Ресей билігін ерікті түрде қабылдады деген тұжырым жоққа шығарылып , сонымен бір  мезгілде  «жаулап алу» үғымынан бас тартуда байқалады. Сырттан төнген кәуіп-Ресей империясының құрамына кіруінің негізгі себебі деген пікірге басымдылық беріледі. 50-жылдары тарихнамада Қазақстан мен Ресейдің әлеуметтік-экономикалық және саяси байланыстарын көлденең тартып , "өз еркімен қосылу" тұжырымдамасы шыға бастайды. Коммунистер басқарған тоталитарлық жүйенің күш алуы тарих ғылымын саясаттың ықпалына тәуелді етіп, қазақ халқы сияқты бодан болған елдердің Ресей империясының құрамына өту процесін прогрестік ұғыммен байланыстырады.

       Осы   бағытта жазылған  М.В. Нечкинаның [50]  ,  А.В. Якуниннің [51] мақалалары 1951 жылы "Вопросы истории" журналында жарық көріп , онда "Ресей империясының отарлық саясатына қарамастан, орыс емес халықтардың Ресейге қосылуы прогрессивті құбылыс болды" деген тоқтамға келеді. Мүндай пікірді Қазақстандық А. Ибраев та [52] өзінің ғылыми еңбегіне өзек етеді. Жалпы алғанда бүл ғалымдар патшалық Ресейдің жүргізген үлы державалық і иясаты қазақ халқына қайғы-қасірет емес, қайта керісінше олардың Ресейдің "қамқорлығы" арқылы өздерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеріп, тек қана жағымды даму жолына түсуіне көмектесті деген қорытындыға келді.

        Маркстік-лениндік  методологияға сүйенген кеңестік  тарихшылар патша пкіметінің  отаршылдық саясатын көпе-көрнеу бүрмалап, қазақ халқына жасалынған зорлық-зомбылықтарды үмыттырып, Ресейдің "басқыншылық саясаты" деген терминдерді алып тастап, оның орнына "өз еркімен қосылу" сияқты терминдерді қолданысқа енгізді. Кеңес тарихшыларының мүндай тұжырымы коммунистік жүйе жойылғанға дейін үстемдік құрып келді.

       Қазақ  даласындағы патша әкімшілігінің  қызметі жөнінде және ондағы  чалықтың әлеуметтік-экономикалық  өміріне байланысты зерттеулер көптеген   кеңестік жэне қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде орын алып , зерттеу нысандарына айналды. Мәселен Н.А.Халфин [53] жэне Е.Бекмаханов [54] өз еңбектерінде XIX ғасырдың I жартысындағы Қазақстанның саяси дамуына назар аударса , Б.Сүлейменов пен В.П.Басин  [55] , С.М. Мәшімбаев [56] ,  С.Е.Толыбеков [57] , Г.С. Сапаргалиев [58] , К.А. Жиреншин [59] сияқты  ғалымдар  патша  өкіметінің  қазақ даласында жүзеге асырылған жазалау шаралары  мен  әкімшілік-саяси  жүйесінің    құрылымдарына  талдау    жасаған. Яғни, Б. Сүлейменов пен В.П. Басиннің еңбектерінде патша өкіметінің реформалық шаралары отарлық билікті нығайтуға бағытталған деген ой орын алса , ал Г. Сапарғалиев пен С. Мәшімбаевтың еңбектері болса патша өкіметінің Қазақстанда жүргізген жазалау шаралары мен әкімшілік - басқару жүйесінің құрылымдарын көрсетеді. К.А. Жиреншиннің зерттеуінде XIX ғасырдағы қазақ қоғамында орныққан орыс билеу жүйесі талдауға алынады.Жетісу    өлкесі    өмірінде    Верный     қаласының    алатын    орны А.А. Горячеваның мақаласында біршама көрініс тапты [60].

         1990 жылдардың басында қазақ елінің Ресей империясының қол астына өту мәселесінің тарихнамасында екі түрлі көзқарас қалыптасады: тек қана жаулап алу және бастапқы бодандықты ерікті түрде қабылдау, одан соң әскери күштің көмегімен қосып алу. Ресей империясының Жетісу өлкесін отарлаудағы басқару және табиғи байлығын игеру мақсатында іске асырылған шараларын талдауда М.Қ. Қойгелдиевтің "Жетісудағы Ресей билігі" атты монографиялық зерттеуі кеңестік тарихнаманың тұжырымдарын қайталамайды. Жарты ғасыр мерзімге созылған патшалық билік Жетісу өңіріне, оның халқының өміріне қандай жаңалықтар алып келді, монографиялық зерттеудің сарыны осы тақырып ауқымында өрбиді. "Түпкі стратегиялық мақсаты Орталық Азияны вчіне  қарату  болған  Ресейдің  бұл  бағыттағы   әрекеті , -дейді  профессор М.Қ. Қойгелдиев – әрине , тек Жетісу арқылы ғана өріс алатын еді. Ал бұл кезде Жетісуды жара ағатын Іле өзенінің шығыс жақ бетінде қытайлықтардың ықпалы байқалса , батыс бетін Қоқан хандығы билеп төстеді. Жетісу үшін талас барысында бұл екі мемлекеттің де мүмкіндіктерін жақсы түсінген Ресей үкіметі, түптеп келгенде мәселенің толық шешімін табуы жергілікті халықтың көңіл-күйіне тәуелді екендігін дәл бағалай білді. Оның үстіне бұдан бұрын қазақ халқының Кіші және Орта жүз бөліктерін өзіне қаратып үлгірген орыс әкімшілігінің қазақ билеуші топтарымен өз мүддесі түрғысынан жұмыс жүргізу тәжірибесі жеткілікті болатын" [61].

       Отарлаудың  ащы шындығы К. Нүрпейісовтың  еңбегінде жан-жақты көрсетілген.  Өз зерттеуінде автор қазақтар мен көшіп келген келімсектердің арасында қалыптасқан күрделі қарым-қатынастарға тоқтала келіп, Ресей мемлекетінің тарапынан жасалынған қатыгездік пен озбырлыққа, жергілікті халықты ата қонысынан ығыстыру шараларына тоқталады [62].

       Н. Мұқаметқанұлы  өз еңбегінде XIX ғасырдың екінші  жартысындағы қытайдағы қазақтардың  тарихын жэне 1916 жылғы ұлт-азаттық күрес барысында Қытайға босқан қазақтардың ол елдегі ахуалын қытай деректері арқылы баяндайды. Бұл еңбекте сондай-ақ екі беттегі қазақтардың түрлі  саладағы  өзара қатынасы, бұл ретте билік орындарының рөлі тиянақты баяндалған. Кітапта біздің тақырыбымызға қатысты бар біраз фактілер берілген [63]. Отарлау  мәселесінің  бағыттары мен  қадамдары ,  ұлт зиялыларының қоеыстандыруға қатысты    ой-пікірлері    мен   ұстанымдары Е.Ж. Валиханов [64]  пен   В.З. Галиевтің [65],  А. Махаеваның [66] , еңбектерінде қарастырылған. Біз қарап отырған тарихи мезгілдегі Жетісу халқының сандық , этникалық және әлеуметтік құрамындағы өзгерістер  М. Төлекованың «Жетісу халқы» 1897-1999  жылдар) атты монографиялық зерттеуінде талдауға алынған. Еңбекте Жаркент уезінің тұрғындарының құрамына жан-жақты демографиялық талдау жасаған [67].