Әмір Темір

 Темір жаулап алған  елдер күйзелді, көптеген қалалар  жермен жексен қиратылды, баға  жетпес мәдениет ескерткіштері  құртылды, суландыру жүйесі, сонымен  бірге суармалы егіншілік құлдырап  кетті. [12, 156-157 б.].

 Әлеуметтік жіктеліс  айқын байқалып, салық көбейтілді. Темірдің талан-таражға салған  көптеген жорықтарында қолға  түсікен орасан зор байлық  Орта Азияда негізінен сән-салтанатты  қоғамдық, әсіресе діни ғимараттарды  – мешіт, медресе, мавзолей  және т.б. салуға жұмсалды, атап  айтқанда ХІҮ ғасырдың аяғында  Ясы қаласында Қожа Ахмет Йассауи  мавзолейі салынды. Жалпы алғанда  Темірдің Қазақстан территориясына  жасаған жорықтары жергілікті  халықты қисапсыз апат ауыртпалықтарға  ұшыратты. Бұл жорықтар тонау,  олжа түсіру, халықты қырумен  қатар, саяси және шаруашылық  өмірді құлдыратуға әкеліп соқты.  Темір жаңа жерлерді, соның ішінде  қалаларды өз мемлекетінің солтүстік  шекараларындағы қамалға айналған  Ақ Орда мен Моғолстанның Сырдария  өңіріндегі, Шу-Таластағы иеліктерін  өз қол астында нығайту мақсатын  қойды.

 Темір басқыншылық  жорықтары нәтижесінде Еділ, Жайық,  Кавказ, Азов арқылы батыс пен  шығысты жалғап жатқан сауда,  экономикалық, мәдени, дипломатиялық  қатынастардың ара жібін үзіп  оны Маураннахр, Самарқанға аудармаққа  әрекеттенді. Әрине басында мұндай  мүмкіндікке қол жеткізе алды, бірақ Темірдің жеңісті жолы  ұзаққа созылмады. Оның ойлаған  әлемдік стратегиясы 1405 жылы өзімен  бірге жерленді. Темір өлген соң  оның қарудың күшімен құрған  империясы әулеті арасында ізінше  бұрқ ете түскен күрестің нәтижесінде  ыдырап кетті, бірақ оның ұрпақтары  жаулап алған территорияны өз  қолдарында ұстауға тағы да  біраз уақыт әрекет жасады. Моғолстанда  феодалдық бытыраңқылықтың күшеюі  мен ХҮ ғасырдың алғашқы ширегіндегі  Ақ Орданың Ноғай Ордасы мен  Әбілқайыр хандығына бөлінуі  Темірдің соғыс жорықтарының  салдары болды [23].

 Темір Қазақ мемлекетінің  өсіп өркендеуіне кереғар рөл  атқарды. Сығанақ, Сауран, Сарайшықты  қиратты, Жетісуды басып алды, Ақ Орда мемлекетін әлсіретті.  Қыпшақ-Қазақ даласында тонаушылық, басқыншылық жорықтар жасады. Темір  өзінің атақ абыройын асқақтату  үшін Мауераннахр, Самарқанда  ескерткіш мұнаралар, зәулім мешіттер  тұрғызды.

 Ақсақ Темір өз мемлекетін  қылыштың күшімен, қырып-жою арқылы  жеткені белгілі. Ал сол кезеңде  мәдениеті мен экономикасы тұрақтана  бастап, шаруашылық түрлері жетіле  бастаған Ақ Орда мен Моғолстан  Темірдің соғыс алаңына айналды.  Ол қатыгездікпен халықты қырып  жойып, бағынбағандардың барлығын  жермен-жексен етті. Осылайша Темір  әлемдік деңгейдегі ұлы қолбасшы  ретінде сақталғанымен, Қазақстан  тарихында оның жорықтары қоғамның  дамуы мен этникалық тұтастыққа  кері әсер етті. Әлеуметтік теңсіздікті  күшейте түсіп, оның зардабы  тарих тағылымында орны толмас  басқыншылық соғыс әрекеттері  ретінде сақталды.

Жоспары:

 

 

 

1. Моғолстанның құрылуы,  жер аумағы.

 

2. Халқының этникалық құрамы.

 

3. Моғолстанның ішкі-сыртқы  жағдай 

 

5. Әмір Темірдің Моғолстанға  жорықтары. 

 

6. Моғолстанның ыдырау  кезеңі.

 

7. Моғолстанның Қазақ хандығының  құрылуындағы орны.

 

 

 

Моғолстанның құрылуы, жер  аумағы. XIV ғасырдың ортасына қарай  Шағатай ұлысы ыдырап, Шағатай  ұлысының шығыс бөлігі – Оңтүстік шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағында Моғолстан мемлекеті  құрылады. Ал ұлыстың келесі бөлігі – Мауараннахрдың батысында Әмір Темір мемлекеті құрылған. Моғолстан  аталу себебі, Шығыс деректерінде «монғол» сөзіндегі «н» әрпі түсіп  қалып, «моғол» немесе «моғолстан»  сөзі қалыптасып кеткен.

 

Мемлекетті кезінде Шағатай  ханға адал қызмет еткен дулат  тайпасының әмірі Поладшы басқарған. Әмір Поладшы бастаған дулат ақсүйектері  Поладшының хан болуға құқы болмағандықтан, өздерін тыңдайтын, Шағатай ұрпағы Дува ханның немересі, он алты жасар  Тоғылық-Темірді 1348 жылы Моғолстан  ханы етіп сайлайды. Ал негізгі саяси  билік осы Әмір Поладшының қолында  болған. Әмір Поладшы Моғолстанды  Мауараннахрдан біржола бөліп алып, тәуелсіз, жеке хандық құруға бар күшін  салды. Дулат тайпасы шонжарларының  жаңа құрылған бұл өкіметте беделдері  бұрынғыдан да күшейген. Жалпы, дулаттардың  беделі Шағатай ханның кезінен белгілі. Атақшы тарихшы Мұхаммед Хайдардың  жазуы бойынша, Шағатай хан өз мемлекетін үлестерге бөлгенде, өзіне  адал қызмет еткен дулат әмірі  Поладшыға Маңлай-Сүбе жерін берген. Маңлай-Сүбе Шығыс Түркістаннан Ферғанаға  дейінгі кең-байтақ жерді алып жатқан. Осы аумақта Шағатай кезінен  бері өз биліктерін жүргізіп келген дулат  тайпасының өкілдері Моғолстан хандығының құрылуына да белсене араласқан.

 

«Тарих-и Рашиди» еңбегінде  былай деп көрсетілген: «… қазіргі  Моғолстан деп аталатын аумақтың ұзындығы мен көлденеңі 7-8 айшылық  жол. Шығыс шеті (Моғолстанның) қалмақтардың жерімен шектеседі және Барыскөл, Емел және Ертісті өзіне қосады. Солтүстігінде оның шекарасы Көкшетеңіз (Балқаш), Түркістанмен және Ташкентпен шектеседі, оңтүстігінде Ферғана уәлаятымен, Қашғар, Ақсу, Шалыш және Тұрфанмен  шектеседі». Моғол мемлекетіне қазақстанның Оңтүстік және Жетісу аймақтары жа кірген.

 

Халқының этникалық құрамы. Моғол хандығының тағына негізінен  Шығыс тұқымдары мен монғол ақсүйектері  отырған. Әрине, монғол шапқыншылығы кезінде  келген арлат, чорас, калучи сияқты тайпалар алғашқы кезінде өздерінің басымдылығын көрсеткенмен, уақыт өткен сайын  жергілікті түрік тілдес тайпалар басымдылық алып, монғолдарды өздеріне сіңіре бастаған. Ал қалғандары Шығыс Түркістанға, ұйғырларға қоныс аударып, соларға  араласып, өздерінің монғол атынан мүлде айырылған.

 

Жоғарыда көрсетілгендей, Жетісу аймағы Моғолстанның солтүстік-шығыс  жағын алып жатты. Ал бұл аймақтағы  түрік тілдеп үйсін, қаңлы тайпаларының біздің дәуірімізге дейінгі III – II ғасырлардан  өмір сүріп келе жатқандығын білесіндер. Одан кейін V-VI ғасырларда да бұл аймаққа  түрік тілдес тайпалар келіп қоныстанды. Сондықтан да орта ғасырдан дамыған  кезінде құрылған Моғолстанның негізгі халқы түрік тілдес тайпалар: дулат, қаңлы, үйсін, арғын, баарын, барлас, бұлғашы, т.б. ертеден осы өңірді өмір сүрген тайпалар еді. Бұлардың қатарында осы жергілікті халықтармен араласып, түркіленіп кеткен монғол тайпалары да болды. Мемлекеттің ұлттық құрамы онда қазіргі қазақ халқының негізін құрап отырған ру-тайпалардың басым болғанын, сөйтіп бұл мемлекеттің қазақ халқының мемлекеттілігінің бастауында тұрған елдердің бірі екендігін көрсетеді.

 

Моғолстанның ішкі-сыртқы жағдайы. Саяси тұрақсыздық орын алған күрделі кезенде билік  басына келген Тоғылық-Темір хан  елдің ішкі-сыртқы жағдайын жақсартып, XVI ғасырдың басына дейін билік еткен  әулеттің негізін қалады. Хандықтың  бүкіл аумағын біріктіріп, бір  орталыққа бағындырады. Мемлекеттің  орталығы Алмалық қаласы болады.

 

Хан өзінің билігін бұрынғы  қалыптасқан жүйемен жүргізеді. Оны ұлыстық басқару жүйесін  сақтауынан көруге болады. Дулат тайпасының мұралық лауазымы жоғары ұлысбегі деген  атағын сол қалпында қалдырады. Салық  жинауда кейбір жаңа шаралар қолданылады. Мұсылман дінін мемлекеттік дін  ретінде қабылдайды. Тоғылық-Темірге  дейін моғол билеушілерінің ислам  дініне енуі баяу жүріп келсе, енді хан бұл мәселеге ерекше көңіл  бөлген. Мырза-Мұхаммед Хайдардың жазуы  бойынша, бір күнде 160 мың адам ислам  дінін қабылдайды. Ханның бұйрығы  бойынша дінді қабылдамаған әмірлер  мен бектерді өлім жазасына кескен. Сөйтіп хан ел ішінде қатал тәртіп орнатады.

 

Тоғылық-Темір өзінің сыртқы саясатында Шағатай ұлысының кезінде  орныққан Орта Азия жеріндегі билікті  қалпына келтіруге әрекет жасайды. 1360-1361 жылдары Мауараннахрға екі  рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс-Қожаны Мауараннахрдың хан тағына отырғызып қайтады. Моғолстанға  оралған Тоғылық-Темір хан қаза болады. Өзінің мұрагерлік хұқын реттеп қайту үшін Ілияс-Қожа Моғолстанға  кеткен кезде Орта Азиядағы жағдай күрт өзгереді. Тоғылық-Темірдің тірі кезінде оған тәуелдікті амалсыздан мойындап жүрген әмір Темір енді Мауараннахрдағы  билікті өз қолына алу үшін, Ілияс-Қожаға қарсы шығады. Әмір Темір мен Ілияс  –Қожа ханның арасында бірнеше рет  қақтығысулар болады. Моғол ханы жеңіліске  ұшырайды. Соңғы жеңілістен кейін  Ілияс-Қожа Моғолстаннан жаңа әскери күш  жинап келіп, қайта соғысады. Ташкент  қаласының маңында 1365 жылы 22 маусымда екі жақтың арасында шешуші "Батпақ шайқасы” болады. Жазба деректердің  хабарына қарағанда, кесіліскен шайқас болғаны срншалықты, екі жақтан 10 мыңға жуық адам құрылған. Шайқаста Ілияс-Қожа хан жеңіске жетіп, Әмір Темір қашып құтылады.

Іздеген материалыңызды табу үшін http://p0rtal.at.ua/search/ осында жазыңыз!

Интернет жылдамдығын  тексеру. Проверка скорости интернета

 

 

Теги: жорықтары.Моғолстан, Әмір, Моғолстанғ

 

 

 

Әмір Темірдің 12 өсиеті

Posted date: Мам 06, 2012 In: Ғибрат | comment : 2

 

 

20

 

… Немерелеріме жол-жоралғы  болсын деп айтарым, мен өз өмірімде он екі нәрсені алдыма нысап етіп алып, сол арқылы биліктің биік мәртебесіне  жеттім. Осы он екі нәрсенің көмегімен  әртүрлі мемлекеттерді бағындырып, оларға өз әмірімді жүргіздім. Бағыма көрік, тағыма ерік сыйладым.

1. Аллаһ тағаланың қалауы  мен Мұхаммед мұстафа сала  алейһи уас салам пайғамбарымыздың  шариғатына бас иіп, әр уақытта  ислам дінін қолдап, қуаттадым.

2. Он екі тармақ пен  пайдадан тарайтын адамдар арқылы  мемлекеттерді әрі бағындырып, әрі  басқардым.

3. Көп нәрсені біліп,  сезіп тұрдым да, білмеген, сезбеген  болдым. Доспен де, қас пен де  түсінуге тырыстым.

4. Мемлекет істерін билік  жүргізудің негізгі қарар-қағидаларын  негізге ала отырып атқардым. Бұрынғы үлгі-үрдіске сүйене отырып, билік жүргізуде өз мәртебем  мен орнымды берік ұстандым.

5. Билік тәжін қалай  кидім –  солай ұйқым қашып,  тынышым кетті, өз төсегімде  рахаттанып ұйықтау мүмкіндігінен  айырылдым. Әмірлерім мен әскер  басылардан ащылы-тұщылы сөздер  есітіп, жамандықтар көрдім. Бірақ  естімеген, білмегенге салдым.

6. Дұрыс саясат, баянды  бағдармен сарбаздарды да, бұхара  халықты да үміт пен қорқыныш  аясында ұстадым.

7. Тектілер, ғұламалар мен  даналар, шайыр, шешен, шежіреші-тарихшыларды  айрықша назарлы һәм құзырлы  адамдар деп біліп, олардан  ізет-құрметімді аямадым. Ойы  бұзық, іші сасық ғайбатшыл  адамдарды сұхбат-кеңесімнің маңына  жолатпадым, өздеріне малданбадым,  сөздеріне алданбадым.

8. Бүгінге дейін өткен  сұлтандардың жол-жорықтарын, қылмыс  пен жазаларын, айтқан сөздерін, мирас-мұраларын жадымда сақтадым, жақсы жақтары мен үлгілі істерін  ғибрат таныдым. Нәсілді бүзатын,  ашаршылық пен оба әкелетін  әрқалай пиғыл-әрекеттеріне абай  болуды өзіме парыз санадым.

9. Қашанда қалың бұхараның  хал-жағдайынан хабардар болдым. Үлкендерді ағадай, кішілерді ұлымдай  көрдім. Халықтың жағдайын біліп  тұру үшін дені таза, ниеті  түзу адамдардан өкіл тағайындадым. Әкімдер мен жергілікті басшылардың  қай-қайсының халыққа тізе батырғанын  естісем, сол заматта айыбына,  қылмысына лайықты жаза қолдандым.

10. Кімде-кім қалтқысыз  достық көрсетсе, маған адал қызмет  көрсетсе ізет-құрмет көрсеттім.  Кімде-кім өз опасыздығына өкініп  кешірім сұраса,  қателігін бетіне  баспай, достық көңілімді көрсеттім.

11. Доспен де, дұщпанмен  де тіл табысып, бірқыдыру ғұмыр  кештім.

12. Дос пен қастығына  қарамай, қай кезде де зиялыларды  құрметтедім.