Картографиялық жинақтаудың түрлері

Картографиялық жинақтаудың түрлері

  Кез-келген географиялық  карталарда шектелген қағаз бетінде  жер шарының ірі аумағындағы  географиялық нысандардың барлығын  кескіндеу мүмкін емес. Картада  көрсету үшін олардың негізгілері  іріктеліп жинақталып алынады.

  Карталардың маштабына  сай жер бетінің қамытылатын  аумағындағы географиялық нысандардың  негізгілерін таңдап, іріктеп алуды  картографиялық жинақтау дейміз.

  Ұсақ масштабты сай жер бетінің қамытылатын аумағы өте кішірейтіліп, жинақталады. Мысалы, 1:2 500 000 масштабты картаның  1 см2 аумағындағы жер бетінің 6,25 шақырым2 ауданы қамытылады.

  Географиялық картада  кескінделетін құбылыстарды  іріктеу  картаның мазмұны мен қызметіне  сай ең қажетті нысандарды  таңдау арқылы жүргізіледі.

  Картада қамтылатын  әртүрлі дәрежедегі географиялық  нысандар мен құбылыстарды сандық  және тұрғыдан іріктеп алудың  шегін ценза дейміз. Қамтылатын  нысандар мен құбылыстардың шегі  картаның масштабына байланысты.

  Мысалы: Жер бетінің 1 шақырым2 аумағы 1:1 000 000 масштабты картада 1 дм2 сиса, 1:100 000 масштабтыда 1 см2, 1:1 000 000 масштабты карталарда 1 мм2 сияды. Осыған орай картаның  масштабы кішірейіп қамтылатын аумағы артқан сайын айқындылығы кемиді. Мысалы, 1:200 000, 1:1 000 000 масштабты карталарда тек көк сызық түрінде кескінделеді. Жоғарыда келтірілген мысалдар картографиялық жинақтаудың дәрижесі картаның масштабына, атқаратын қызметіне тікелей байланысты екенін көрсетеді.

  Қамтылған аумақтын  сипатын толық ашып көрсететін  анықтама карталарда масштабтың  мүмкіндігі толық пайдаланылады. Басқа мақсатта қолданылатын жалпы шолу карталарында картографиялық жинақтаудың дәрижесі жоғары болады. Мектептің оқу карталарының  мазмұнына, атқаратын қызметіне сай артық нысандар алынып тасталады. Ол оқушылардың есте сақтауын арттырады. Картографиялық жинақтауға белгілі бір аумақтың ерекшелігін  ашып көрсету  қажеттілігі де әсер етеді. Ол қажетті нысандарда іріктеп жинақтауы немесе әлсірету мүмкін.

  Картографиялық жинақтау  географиялық картаның жағымды  ерекшеліктерін айқындайтын артықшылықтарының  бірі болып табылады. Масштабы  мен  қыызметіне қарай жалпы  географиялық заңдылықтарды ескере  отырып, кескінделетін аумақтағы  нысандар мен құбылыстарды іріктеп  алу арқылы автор картаның  мазмұнын ашу мүмкіндігіне ие  болады.

  Ғылыми тұрғыдан алғанда  картографиялық жинақтаулары дұрыс жүргізілген карталар атқаратын қызметі мен мазмұнына сай ғылыми, оқу, өндірістік басқа да мақсатта пайдалануға мүмкіндік береді. Картада қажетті географиялық нысандардың пішіні мен ауданын, созылған  бағытын анықтауды геометриялық тұрғыдан жинақтау дейміз.

  Қажетті географиялық  нысандардың жер бетіндегі және  картадағы орынының бір-бірімен  сай келуін картаның геометриялық  нақтылыққа сәйкес анықталады.

  Қамтылатын аумақтағы  маңызды нысандардың ерекше белгілерін, құбылыстардың кеңістіктегі өзара байланысы мен географиялық мәнін ескере отырып іріктеуді картографиялық жинақтаудың географиялық нақтылығы дейміз. Географилық  нақтылыққа қажетті нысандардың картадағы пішінінің сақталуы жатады.

  Сандық және сапалық  жинақтау. Картаны құру кезінде  сандық және сапалық жинақтаулар  қолданылады. Картаның масштабына, мазмұнына, қамтылатын  аумақтардың  ерекшелігіне сай географиялық  жинақтауды сандық жинақтау дейміз.

  Сандық жинақтауға  төмендегі құбылыстар мен нысандар  жатуы мүмкін:

1. Тақырыптық және жалпы географиялық карталарды құру кезінде мазмұнының негізгі элементтері болып табылатын табиғи және әлеуметтік – географиялық құбылыстар іріктеп алынады. Мұндай жинақтау кезінде бір табиғи немесе әлеуметтік –экономикалық компоненттер кескінделеді.
2. Картаның мазмұнын ашатын географиялық нысандар. Мысалы, көлдердің ішінен ең қажетті  ірілері   таңдалып алынады. Бір текті нысандардың ішіндегі ең ірілері мен маңыздылары іріктелінеді. Мысалы, Қалалардың ішінен астаналар, қатынас жолдарынан – магистральды темір және автомобиль жолдары, өзендерден: кеме жүзе алатын өзендер тағы да басқалар таңдап алынады.

  Бір текті нысандарды  іріктегенде, картаға түсіру үшін  жер бетінің әртүрлі аймақтарындағы  географиялық нысандардаң картаның  беткі ауданында қамтылатын сандық  көрсеткішін математикалық формуламен  анықтайтын нормактивтік әдістер  қолданылады.

  Картаға түсірілетін  нысандардың кескінінің тетіктерін  жинақтау. Картаның масштабы кішірейген  сайын картаға түсірілген табиғи және әлеуметтік нысандардың  кескінінің (сыртқы пішішінің) тетіктерінің  санын  азайту өзендер мен көлдердің мұхиттар мен теңіздердің жағалау сызықтарын алып жатқан ауданын карталарда кескіндеуде кеңінен қолданылады.

  Картаның масштабының  кішірейіп, қамтылатын ауданының  артуына байланысты жүргізілетін  сандық жинақтаудың нәтижесінде  өзеннің иректілігі, теңіздер мен  көлдердің жағалау сызықтарындағы  шығанақтар мен мүйістер азайады. Картаға түсірілетін  нысандардың  кескінінің санын азайту барсында  бір-біріне жақын орналасқан біртекті  нысандар бір ірі нысандар: арал, көл, батпақ, ауылшаруашылығына жарамды  жерлер ретінде көрсетіледі.

  Картада қамтылатын аумақтың сандық сипатын іріктеу нәтижесінде кескінделу аралығы артуына байланысты жеке нысандардың  сандық көрсеткіштері  көрсетілмейді. Жинақтаудың бұл бағытында нысандардың  жеке айырмашылықтары  көрсетілмеуіне  байланысты біртекті нысандарды картада кескіндеуге ортақ бір шартты белгі қолданылады.

  Масштабы кішірейген  сайын қамтылатын аумақтың  ауданының  артуына байланысты картаның  дәлдігіне қойылатын талаптар  азайып, біртекті нысандардың шекарасы  да кеңейеді. Мұғалімдерге арналған  атластың  1:1 000 000, 1:10 000 000 масштабты карталарында халқының  саны  100000-нан асатын қалалар үш топқа бөлінген. Әр топқа жататын қалалар халқының саны жағынан  400-500 мыңға айырма жасайтын пунсондармен белгіленсе, мектеп оқушыларына арналған географиялық атыластарда халқының саны 100000 асатын қалалар масштабының  кішіреюіне байланысты екі топқа біріктірілген.

  Сапалық жинақтау. Бір  текті құбылыстар мен нысандарды, оларды айқындайтын қасиеттің санын азайтуды сапалық жинақтау дейміз.

  Сапалық жинақтау төменде  көрсетілген екі топқа бөлінеді:

-бір текті құбылыстар мен нысандардың санын азайту;

-құбылыстарды айқындайтын қасиеттердің санын азайту.

  Бір текті нысандардың  санын азайтуға ірі масштабты  топографиялық карталардағы соқпақ, тас төселген және асфальт  төселген жолдардың ұсақ масштабты  карталарда автомобиль жолдарына ;  аралас орман, жалпақ жапырақты  ормандардың орманға біріктірілуі  мысал болады.

  Біртекті нысандардың  топтарын бір нысанға біріктіріп, шекарасын өзгертуге байланысты, картографиялық жеке түсініктерді  жинақтай отырып, мазмұны кең, жаңа  түсініктерді қалыптастырады.{3.3-сурет}.

  Географиялық картада  кескінделген құбылыстар мен  нысандардың сапалық сипатын  жинақтау үшін оларды айқындайтын  қасиеттердің санын азайтады. Мысалы, әрбір оқшауланған орман алқаптарының  ерекшеліктерін айқындайтын бірқатар  қасиеттер болады. Олар:

-орман алқабы белгілі  бір аумақты қамтып жатады, өзіне  тән пішіні, геоботаникалық тұрғыдан  ағаштардың белгілі бір түрі  басым болады;

-орман ағаштары жасымен, санымен, орташа биіктігімен, орташа  диаметрімен сипатталады. 

  Орман ағаштарын кәсіпорындар  әртүрлі мақсатта қолданылады. Ұсақ  масштабты карталарда аталған  қасиеттерінің біразы ғана іріктеліп  алынады. Өйткені масштаб кішірейген  сайын нысандар мен құбылыстардың  көрсеткіштері де азаяды.

  Ғылыми тұрғыдан дұрыс  жинақталған жағдайда картаның  мазмұнының сапасы артады. Картографиялық  кескіндеудің  дұрыс  жинақталуын, картаға дұрыс баға берілуін ескеру, іс жүзінде пайдалану барысында қамтылған аумақ жөнінде дұрыс түсініктпердің қалыптасуына мүмкіндік береді.