Этнолингвистика

Қыз сұрап құда түсетін  адам көздеген жерге алдымен «жаушы» яғни құдалық жолын сөйлеуші беделді адам жібереді. Екі жақ келіскен жағдайда алдағы той, қалың мөлшері анықталады. Жаушы қыз әкесіне «қарғыбау» ұсынады. Ол жорға не жүйрік ат болады. Бұдан кейін бұл ауылға жігіт әкесі келіп өткізеді.

Қазақ халқының тұрмыс салтын, әдет- ғұрпын, т.б. рухани салт-санасын, содан туындаған материалдық мәдениетіненде мейлінше кеңінен көрсететін саласы үйлендіру, құда болу т.б. салтқа қатысты.

Осымен байланысты көптеген фразеологиялық тіркесте туған.

Бақан аттар. Құда түскелі  барғанда құдалардан алынатын кәде қолданылу барысында ол кейде бір атау ретінде ұғынылып, соның нәтижесінде бір сөз секілді бірге де жазылады.

Бесік құда. Сәбилерді бесігінде аттастыру арқылы болған жекжаттық.

Босаға  аттар. Кдльщдырын алуга келген куйеуден алынатын каде.

Карры бау. Куда тускенде мал сыртында кулак моншак есебшде бершетш мал немесе кыз айттыра барганда жаушы апаратын сый. Бул ырымньщ атауы ретшде кешшрек ауыспалы бейнел1 магына да калыптаскан. Тура марынада каргы иттщ мойынына тагылатын бау.

Каргы бау: 1. Жаксы иттщ куиппн алу ушш иесше бершетш тарту, сыйлык. Каргы баура акша т.б. бершедт 2. Иттщ мойнындары каррыра байланатын жш немесе кайыс.

Шеге шапан. Макул- макулра  келген сон жаушыра кипзетш шапан.

Айттыру (дэстур). Эз1мбайдан туран бесжтеп  кызды б1р немересше айттырмак, дейд1 [2 к., М.Эуезов, 197 б., 1961 ж.] "Байтастыц жас кызы бар екен. Соны Оспанра айттырмак бопты" деген сейлемде де айттыру сез1 "куда ту су" - деген магынаны бшд1ред1. Кейбф турк1 тшдершде бул етлстж баска магыналарда колданылады: тува айттырар (сурау) суме айттырар (кецес сурау), татарша эйттеру (елецмен тойлау) эйттеру, нактылы кыз эйттеру (жалпы кыпш. Кыз айттырув) кызды сурау, ягни кыздьщ кел1с1мш алу. Н.К.Дмитриеваньщ айтуынша, айт езгелш ет1с. Тарихи ею бел1мнен турады: туб1р1 - ай + езгелж етю аффикс1 т. Туб1р морфемасы т. Туб1р морфемасы ай кене турю жазба ескертюштершде жэне турю тгш диалектюшде аныкталган. Айт формасынан гер1 ай (сурау, жалбарыну, шакыру дегендерд! бшд1рмейд1 [кене турю сезд., 25; 29 ТТЭС - 1974; 99;ПО; 111; 112] Махмут Кашгари сездт туржтер ушш "ай" туб1р формасы (сейлеу, а айыт- "сурау" - огыз "айыт" - сейлеу. Кдз1рп казак тшнде ай жеке макал-мэтелдермен сез Т1ркестершщ курамында сакталган: (ай жок; шай жок; ай-шай жок) Ай сезшщ лексемасы айы ет1 фразеологизмшде омоним болады (ай-шайсыз, ай-шай жок; ай жок, шай жок) [ТЯЭС. 1974; 99:100].

К^алыц мал (дэстур, коде). Кдлын мал. Абайга оперетт келшнщ кальщ малы да булдырдан ... [I к. М.Эуезов, 138 б. 1961 ж]

К^алы мал - кыз алатын жактьщ кыз беретш жакка  телейтш мал мелшер1 5-6 малмен тынса, 1р1 байлар арасында ею жуз, бес жуз мьщ жылкыга дейш жеткен. Би мен байлар, хан мен торелер арасында кальщ мал устше «бес жаксы» деп аталатын бес туйеге косып 61р «жет1м кыз» (куц), «аяк жаксы» деп беретш уш туйеге коса б!р «еркек жет1м» (кул) бергещпп кейб1р деректер аркылы белгш кальщ малдыц «кырык жетЬ>, «отыз жетшщ бут1Н1», «отыз жет1», «отыз жетшщ жартысы», «жаксылы отыз жетт», «жиырма жет1», «он жет1 домалак кальщ мал» домалак бата сиякты турлер1 болган [Д.С.Э. 6 том].

М.Эуезов «кальщ», «кальщ мал» сездерш (турю тшдершдепдей) колданган. Мысалы: Онын жес1р1 ушш кальщ мал коп бершедт Бердщожанын конген хабарын. алысымен, Кунанбай кальщ мальщ малды, жыртысты б1р-ак ж1бертлл.

Махмут  Кдшгари кальщ; калщ, калин, сеп, «кальщмал, кальщдыктын енппс1», калын берсе кыз алыр. Берд1м сана кальщ [МД. III, 382] десе А.Л.Будагов кальщ, кальщ мал сездерш 2 магынада бередд дейдп 1) тат калым, кырг. - алт, - калын, калын мал «калыцдыктьщ енцйс1»; 2) алт. К^алыц «белгш телем акысы, бага, заттыц куны, иена саудасындагы телем»; гаг «калын, уйлену кезшдеп куда тусудщ ж1бершетш акшасы» [Будагов сездю, II, 23, 25]. Калын лексемасы кептеген турю тьчдершщде этнографиялык термин ретшде кездеседт Казак-моцгол сездшшде: калыц мал - суй мал; калыц беру - суй егэх ДМС, 368]. Суй - 1) салык, гааль суй, кос салык, 2) уст. К^алыцмал суй тавих «калын мал беру»  [Монг.орыс.сезд,  368]. Суй куда тусушшк [Монг.казак сезд. 166]. Демек мына лингвистикалык керсетюштерге суйене отыра кальщ - калын, сезше каланъ (калан жене гааль сематикалык формасы жагынан туыстас келедт К^альщ сезшщ туб1ршен казак, турю тшдершде кальщдык сез1 пайда болган. Мысалы: Сол кальщдыктьщ малы да осал болмаган болу керек. Оган синонимдес бар, тоб. калам< кал<кеНп) + аш [Радлов сезд. II, 1114]. Тат. Кэлэш. Орта чув. Каласнаа хер (куда тустршген кыз) тат. Башк. кэлэш, кальщдык сездескен кыз, каз. кшяшь «келюкен кыз» [Будагов сезд. II, 132]. Сонымен кальщмал телеу кейб1р зерттеушшердщ тусшд1рш жургеншдей, кызды сатып алу ушш бершетш кун емес, керюшше кальщдыктьщ жасауына, сэукелесше, той малына, кэдел! алыс-бер1стер1не жумсалатын каражат келем1не сай теленет1н телем. Дэстурл1 кальщмал мынадай бэл1мдерден турады.

Бас жаксы - тузу мылтык, бер1к сауыт, кашса кутылатын, куса жететш б1р сэйгул1к жэне малдыгы артык 61р туйе немесе олардыц эркайсысыньщ орнына 5 1р1 карадан 20 жылкы бер1лед1.

Кара мал - кальщмалдьщ ен озект1 бел1м1. 1р1 кара саны б!р жиырма, бес жиырмага деЙ1п (21-25 жылкы) барады.

1лу - кызын тэрбиелеген1 уш1н урын барганда бер1лет1Н кэде. Егер шуге кеп каражат жумсалса, тиюшшке кара мал саны азайтылады.

Той малы - кыз узату тойына сайыска апарылатын мал, жыртыс жэне кальщдык жасауьшьщ шыгыны. Той малы 20-70 бас жылкыга дейш жетед1.

Сут акы - кальщдыктьщ анасына бер1лет1Н 1-7 туйе.

Ж1пт туйе - кыз экес1Н1ц ата кушше теленет1Н акы. Буган 2 туйе жэне мшдеттт турде куйеудщ жаксы сырт КИ1М1 мен ер-турманы бершед1. Сондай-ак, кальщмалдьщ он шакты карадан аспай, кедейлер ортасында журетш «децгелек кальщ» 10-15 усак мал орнына б1р тэу1р жылкь1 беру гурпы - балама калын ейел1 елш, орнына балдызын пганда теленетш 37 1р1 кара - «олкы кальщ» секшд1 турлер1 де болган. Кдлынмалды белу устшде жылкышылар «курык бауга» б1р мал, койшылар «косак бауга» б1р кой, бата окыган кепшшк «келш тш» деп 5ф мал белш алады. Халык арасында егер «келш тшш» бермесе, «тусер •елш кекеш болып калады» деген сешм бар.

Корыта айтканда, аты аталып, тус1 тустелген калынмал тугелдей кыз ушне бармайды. «К^ап тубЬ), кыз жасауы жене баска лыс-берюпен - л кайтады.

Кшт- кию (кипзу). Дшдеш Абайга айттырган уакытта бас куда \унанбайга кит деп, Алшынбай  аулы  кум1с тарткан.   [1к.,М.Эуезов, '96., 1989ж.].

В. Радловтьщ айтуынша кит сезшщ  семантикалык курамында: 1)

вйлек,      кшм;      2)      кейлектш      сыйлык      деген      магыналарда

^г:р1КТ1ршген.[Радлов   сезд.   1374].   А.Л.Будагов   "калыцдык   екесшен

-_:йлык" деген б!р магынаны  гана береди  3) Кит- жасау,  я   сыйлык

гетшде, бершетш  шапан, кшм.

Кшт    сезшш   туб1р1    ки-    етлсттмен    байланысты    екеш    дау

~ырмайды. Жалпы кшт сезшщ толык ер1 кызыкты энтимологиясы

-Жанпеисовтьщ енбепнде жасалган. Эс1ресе, кит сезш мшш, сыйыт

*здер1мен    салыстыру    оньщ    тарихи,    морфологиялык    курамын

ктауга   кемектеседт    Нактылай   туссек,   оны   салыстыру   -ыт/гг

:^гасын     сез     тудырушы     модель     деп     карауга     непз     бередт

лстырсаныз:      шап>шаб+ыт;      туп>туб+щ      ум>ум+1т;ук>уг+1т;

уу+ыт;ум>ум+ыт;юй>к1Й+1т;сау>сау+ытт.б.

Е^аз1рп   казак  тшнде   кшт       сыйыт   деп   кос   сез   туршде   де

:гланылады, ал кос сездердщ екшип сынарынын магынасы тарихи

"^ргыдан  кебше б1ршш1 сьщарына синонимдес  болып келетш! Белгш, кип: сез1мен  сабактаса колданылуына сыйыт  сезшщ семантикалык жакындыгы  (екеу1 де "сыйлык" деген магынада) непз болган болу керек. Сондыктан  сыйыт атауына аркау болып отырган сый (сыр) ("жылау") емес, "сый" ("сыйлык") туб1р1. С.Аманжолов "кшт " сезш эдеби форма, ал сиыт сезш Казакстанньщ батыс диалектизм! деп есептейд1. Аталган фразеологиялык сездште "Кигт - куда тусш калын мал мелшер1 белпленш, бавта жасалган сон,, кыз екесшщ ул жагынан келген бас кудага сый деп аныкталган". Ол казак энциклопедиясында да: "кудаларды кайтарганда беретш сый-сияпатьГ деп туспццрыген. "К^азак Т1Л1Н1Ц тусшд1рме сезддгшде" ол ажыратылып корсетллген.

-мей, тек  "куда-кудагиларга кшм-кешек туршде берглетш сыйлык, деп жалпы бершген, б1рак онда келт1ршген мысалдар да кшт сезшщ жогарыдагы аньщтамасына сай келедГ' [ 7;24].

^рын бару (урын келу) /дестур/. Абайдыц бул келю1 урын келу деп, жыртыс сала келу деп, кейде есш кере келу. кол устау деп те аталады [I к, М.Эуезов, 183 б., 1989 ж].

Ец  алгашкы келю сез1 т.т. Туркологияда урын сезшщ семантикасы урын бару // урын келу «жасырын, жасырын келу» деген магынамен уйлесш келедь (Каз. Е.Жанпешсов). Кыргызша урун «жасырын», «урун соз» (жасырын сездер), урун ке1а§] (яапт кызга жасырын барады) урунтун жасырын [Радлов сездоп 1861, 1862]; каз урунтун - урутун, жасырын купия; урун тун урун жасырыцкы, жасырын, жайлап, урунтун сез немесе урун соз (жасырын), урунтун сейлемек (жасырын айту), урун келд1 "жасырын келу" егер кальщмалы теленсе, уйленуге дейш куйеу калындыгына бара алады [Будагов сезд. I, 123, 129] делшген. Урун//урын бару омоним сездер болады. К.К.Юдахиннщ айтуынша, кыргыз тшшде (ур, сок) етютштщ непз1 (ур~ур~ер) деген туб1р. А.ТДайдаровтьщ   айтуынша,   уран,   урагат,   уру,   урпак,   урык,   ур^м