Қазақстан Республикасының азаматтық құқық қатынастарына қатысуы

Некеге отырғаннан бастап іс-әрекетке  қабілетті саналған тұлға немесе оларды эмансипация  тәртібінде іс-әрекетке қабілетті деп  жариялау 18 жасқа толғантұлғаның құқықтары мен міндеттерін иеленеді. Олар кез келген мәмілені дербес жасайды, шартты міндеттемелерге сияқты шығын келтіру салдарынан туындаған міндеттемелерге де жауап береді. Егер осындай кәмелетке толмағандықтың астарында қамқоршылық белгіленсе, ол тоқтатылады. Азаматтық кодекстің 18 бабында болған және бұрынғы жалпы ережелер бекітілген. Онда азаматтардың құқықтық қабілеті мен іс-әрекетке қабілеттігін шектеуге заңмен белгіленген жағдайлар мен тәртіпте ғана жол беріледі. Бұл ретте тиісті шектеулер тек заңмен ғана енгізілуі мүмкін.    

Өзінің қандай бір жеке қасиеттеріне қарамастан өз өмірінде барлық азаматтар құқықтық қабілетті иеленелі. Сондықтан құқықтық қабілетті толық шектеу мүмкін емес:азаматтар  жекелеген құқықтарды жүзеге асыруда  ғана шектелуі мүмкін. Еліміздің Қылмыстық кодкесінде жааасаған қылмысқа жазалауда белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметті орындау құқығынан айыруға жол береді. Сот үкімі бойынша бұл жазалау бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге тағайындалуы мүмкін.      

ҚР «Психиатрлық көмектер және оны көрсету кезіндегі  азаматтар құқығының кепілдіктері туралы» заңына сәйкес азамат уақытша  психикалық ауытқулар салдарынан жекелеген  кәсіби қызметтер мен жоғары қауіптілік көздерін орындауға байланысты жұмыстарды атқаруға жарамсыз деп танылуы мүмкін екені айтылады. Мұндай шешімді медициналық психиатрлық көрсеткіштер тізбесіне сәйкес азаматтың психикалық, денсаулық жағдайын бағалау негізінде оған өкілетті денсаулық сақтау органының дәрігерлік комисииясы қабылдайды Бұл шешімге сотта азаматпен шағымдануына да жол беріледі [43].    Азаматтық кодексте сондай-ақ заңмен жекелеген азаматтар тобының акционерлік қоғамдардан басқа шаруашылық қоғамдары мен серіктестіктеріне қатысу құқығынан шентеуіне жол беруі мүмкін   Іс-әрекетке қабілеттілікті шектеу немесе толық айыру Азаматтық кодексте қаралған жағдайларда сот шешімі бойынша жол баріледі. Азаматтық кодекстеегі 18 баптағы нормалар азаматтардың құқықтық қабілеті мен іс-әрекетке қабілеттілігін  шектеу мен айырудың дұрыс еместігін қарастырып қана қоймайда,  заңда белгіленген жағдайлар мен тәртіпте де, бірақ осындай тәртіпті сақтамау салдарынан да. Азамматтардың іс-әрекетке қабілеттілігін шектелетінін немесе  басқа да органның актілері заңсыз деп танылады. Мемлекеттік органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының актілерін заңсыз деп тану тәртібі заңдарда белгіленеді.   

Іс-әрекетке қабілеттілік құқықтық қабілетке қарағанда, азаматтың  жекелеген қасиеттеріне байланысты болады. Сондықтан қабілетті өз іс-әрекетіне  байланысты оның мәнін түсіну, онымен иелік ету және оны жасау салдарларын көре білу осы қасиеттерге байланысты қабілетке жатады.  

Бұл қасиеттер  жасына ғана байланысты болмайды, бірақ  психикалық жағдайына да қатысты. Сондықтан  егер азамат өз іс-әрекеттерін дұрыс  бағалай алмаса, ол сотпен іс-әрекетке қабілетсіз деп танылуы мүмкін.  Азаматтық процессуалдық кодескпен, сотпен азаматты іс-әрекетке қабілетсіз деп танудың арнайы тәртібі белгіленеді. - Арыз беру.

Азаматты ішімдік  ішіп немесе есірткі затын тұтыну салдарынан іс-әрекеттілігін шектелді деп, не жүке ауруы салдарынан осылай деп тану туралы іс оны отбасы мүшелерінең, кәсіподақтар мен өзге де қоғамдық ұйыдар, прокурор, қамқоршы органдар, жүйке ауруларын емдеу мекемелерінің арызы бойынша бастау алуы мүмкін.     Азаматты іс-әрекеті шектелді деп тану туралы арызда ішімдік ішіп немесе есірткі затын тұтынып, сол арқылы отбасын қиын материалдық жағдайға қалтырылған тұлғаны айғақтайтын жағдай айтылуы тиіс.  - Арызды қарау.          Азаматты іс-әректке қабілетсіз деп тану туралы істі сот міндетті түрде прокурор мен қамқоршы органдар өкілдерінің қатысуымен қарайды.

Осындай істерді  қарауға жұмсалған сот шығындары  арызданушыдан өндіріліп алынбайды.          Сот отбасы мүшелері арыз беріп, азаматты іс-әрекет қабілетінен айырып, одан шектеу үшін қасақана әділетсіз әрекет еткенін анықтасы, олардан сот шығындары өндіріліп алынады.      - Арыз бойынша сот шешімі       Соттың азаматты іс-әрекетінің қабілеті шектелді немесе іс-әрекетке қабілетті деп танылған шешімі қамқоршы органдарға іс-әрекет қабілеттілерге қамқоршы, ол іс-әрекетке қабілетсіздерге асыруашы тағайындау ушін негіз болып табылады.       Азаматтың іс-әрекетке қабәлетін шектеу үшін екі жағдай негіз болып табылады: ішімдік ішушілік немесе есірткі заттарын тұтынушылық және осының салдарынан оның отбасында қиын материалдық жағдайдың басталуы. Егер азамат жалғыз тұрса (отбасы болмаса) гол іс-рекетке қабілеттіліктен шектеле алмайды. Іс-әрекетке қабілеттілікті шектеу сотпен Азаматтық процессуалдық кодекспен белгіленген ерекше тәртіпте жүргізіледі. Мұндай азаматтардың іс-әрекет қабілетінің ауқымы: олар тек ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға құқылы. Мүлікті басқару (сатып алу, сату, сыйлау, айырбастау және т.б.), сондай-ақ жалақы, зейнет ақы, өзге де кірістер алу және осы қаражатты жұмсау бойынша кез келген өзге мәмілелерді жасауда олар қамқоршының келісімімен ғана жүзеге асыра алады [26].     

Сонымен бірге  іс-әрекетке қабілеттілікті шектеу мұндай тұлғалардың дербес мүліктік жаупкершілікке әсер етпейді: олар өздері шарттар мен  басқа да жасалатын мәмілелерден туындаған міндеттемелер бойынша жауапкершілік атқарады, сондай-ақ олрға келтірілген шығынға жауап береді. Егер азамат іс-әрекет қабілеттілігінен шектелді деп танылса, сот оны өзгертеді және сот шешімі негізінде қамқоршылық та ауыстырылады.

Азаматтық процессуалдық заңнамаға сәйкес азаматтардың іс-әрекетке қабілеттілігін шектеу туралы істер азаматтарды жүйке ауруы мен немесе есі  төмен деп тану туралы істер сияқты олар да ерекше өндірістерге жатқызылады. Азаматтарды олардың іс-әрекетке қабілеттілігі бойынша дифференциация нақтылы тұлғаға қатысты олардың заңдық іс-әрекетіне қарамастан жасы немесе жүйке жағдайына байланысты жүргізіледі. Ішімдік пен есірткі тұтынатын тұлғаларды іс-әрекет қабілетінен шектеу, осы белгілері бойынша азаматтардың өзге іс-әрекетке қабілеттілік түрлерінен өзгешеленеді. Ол өте қатаң мақсатты бағытқа ие болады. Заң өз құқын дербес басқару мүмкіндігін шектейтін нысанға қатысты қатаң көрсетіледі. Бұл шектеу азаматтың арақ ішіп, есірткі тұтынуына байланысты белгілі бір әрекеттеріне қатысты туындауы мүмкін. Ол ең алдымен осы тұлғаның отбасының пайдасына, әрине, оның мүдделерін қорғай отырып, қолданылады.      Екінші ерекше белгісі,  жасы мен психикалық жағдайы бойынша іс-әрекетке толық қабілетті тұлғаларға қолданылады. Олар саналы, дербес, мақсатты іс-әрекеттерді жасауы мүмкін. Мұндайға арақ сатып алуға жалақысының барлық немесе белгілі бөлігін жұмсау әрекеті енеді. Бірақ бұл іс-әрекеттер заңмен өз отбасына заңға қайшы әрекет ретінде бағаланады.

Себебі, ол отбасын  қиын материалдық жағдайға әкеліп соғады. Мұндай мінез-құлық оның өзін де қолайсыздыққа ұрындырыды. Осылайша, егер іс-әрекетке қабілетсіздік болған жағдайдың нақтылы констатациясы  ғана болса, онда іс-әрекетке қабілеттілікті шектеу заңмен белгіленген жағдайда заңсыз іс-әрекетке жауапкершілік шамасы болады. Жауапкепшілік шараларын салу үшін өз алдына біріңғай диалектикалық объетивті және субъективті белгілер ұсынатын азаматық құқық бұзудың толық құрамы бар екенін  талап етеді. Бұған қоса бұл нақтылы негіздер жауапкершілік алғышарты-белгілі мүмкін және арнайы қажетті мінез-құлықтың құқықтық нормаларын түсінудің құқықтық негізі болып табылады. Құқықтық норманың мемлекттік мәжбүрлеу шараларын қолдану мүмкіндігін де айырады. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік құқықтық қатынас болғанда ғана орын алады. Онымен кімнің алдында, не үшін жауап беретінін анықтауға болады. Міндеттіліксіз жауапкершілік жағдайы бола алмайды, заң бұзусыз міндеттілік жауапкршілікке тартуға мүмкін емес[15] «Жауапкершілік – бұл, егер міндеттілік еркін орындалмаса, көрініс беретін міндеттілік сипаты ғана болады».[26]  Зерттелетін іс дәрежесіне жауапкершілік туралы жалпы көрсетілген ережелер қолданбалы ма? Бұл сауалға жауап беру үшін ең алдымен іс қозғалатын тұлға мен оның отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынас сипатын анықтау жөн, сондай-ақ заңмен отбасы мүшелерінің міндетінде басқа отбасы мүшелерін ұстау қарастырылған ба, егер солай болса, бұл міндеттілік азаматтық құқық бұзу құрамына кіре ме, соны агықтап алу қажет.   

Отбасын материалдық  ұстау бойынша міндеттілік отбасының құқықтық қатынасына қатысушы тұлғалар  ғана атқара алады. Е. М. Ворожейкин отбасы құқықтық қатынастарының қарама-қайшылық ерекшелікткріне тән жағдайларды зерттеп, аталған құқықтық қатынасқа қатыспаған тұлға мінез-құлқының нәтижесі ретінде қатыспайтынын атап көрсетеді[16] Іс қозғалған тұлғаға қатысты және оның отбасы мүшелері де нақтылы отбасы қарым-қатынасының нысандары болып табылады.

Отбасылық-мүліктік құқытық қатынастардағы отбасылық  құқықтық спецификалық түрі-өзара материалдық  жағдайы бойынша міндеттеме болып табылады[21].          Балаларды ұстау бойынша міндеттемені мәніне қарай, есірткі немесе маскүнемдік салдарынан жалақыны жұмсау бойынша өз құқықтарын бұзу, отбасы алдындағы аталған міндеттемелерді орындамауға әкеліп соғады. Отбасылық құқықтық қатынастан туындайтын міндеттемелерді орындамауға азаматтық заңнамамен белгіленген санкцияларды қолдану заңдылығы туралы мәселе туындайды.      Құқықтың жүйелілігі жағдайында құқықтық талаптар аталған сала үшін оңтайлы құрал ретінде қамтамасыз етілетіні әдебиеттерде аталып көрсетіледі[19]. Әсіресе, отбасыны нығайту, оның мүшелерінің белгілі дәрежедегі мүдделерін қорғау мақсатында жекелеген талаптар немесе отбасының өмір сүру қырлары бола тұра, басқа сала құқығы нормалары қызмет атқарады. Отбасы құқығына ең жақыны осы саладағы қарым-қатынастарды реттеуге бағытталған азаматтық, көптеген институттар байланысты болады[30] 

Тұлға жауапкершілігі барлық басқа заңдық жауапкершілік  сияқты құқықтық қатынас нысанының  кінәсі болған кезде пайда болады. Зертелетін құқықтық қатынас құрамына заңда тура айтылатын зиянды салдарлар енеді. Сондықтан нысан кінасы оның жиындық факторларымен кірігеді: өз мінез-құлқының заңға қайшылығын тұлғаның сезінуінде, олардың нәтижелерінен пайда болған зияндылықтан. Сондықтан тұлғаның кінәсі туралы жай олардың араққа немесе есірткіге үйірлігі сияқты, қашан маскүнемдік немесе нашақорлық асқынған ауруға айналғанда да  бұл жайлы айтуға болады. Асқынған маскүнемдік немесе нашақорлық адамның психикалық іс-әрекетінің белгілі бір дәрежеде бұзылуын көрсететін ауру болып табылады. Бірақ бұл дерт астарында дұрыс емес мінез-құлықтың жатқанын да ұмытуға болмайды. Заңға қайшы әрекеттерде кінәнің болмауын, қашан субъект өзінің психикалық жағдайы бойынша өз іс-әрекетін түсінбеген де немесе оны игере алмаған да болатынын аңғарамыз. Дегенмен, ауруларда болатын маскүнемдіктің жетімсіз әлеуметтік мінез-құлық бағдары оларды өз іс-әрекетінің маңызын түсіну қабілетінен айыра алмайды[42]. Ал ерік-жігер саласындағы мүмкін болатын ауытқулар да маскүнемнің өз іс-әрекетін игеру қабілетсіздігі туралы айтылған кезде де сондай бір дәрежеге жетпейді.    Асқынған маскүнемдік тіпті терең мас болу жағдайында тұлғаны заңсыз әрекеттері үшін жауапкершіліктен босатпайды. Егер арақ ішу нәтижесінде іс-әрекетке қабілетті азамат өзін өз іс-әрекетін түсінбеу немесе оны игере алмауға дейін әкелген жағдайда, онда мұндай көріністерде жалпы ережеден айырмашылығы, ол келтірген шығынға жауапкершіліктен босатылмайды.  Азамат өз ерік-жігері бойынша мұндай жағдайға саналы түрде келгенде кінәлі саналады. Осы іс-әрекеттері үшін тұлға жаупкершілік атқаруы тиіс. Бұл жағдай қоғамның моральдық белгілеріне сәйкес, сондай-ақ маскүнемдік жағдайына дұрыс сот-жүйелік бағытына сәйкес келуі тиіс[22].

 Асқынған  маскүнемдіктің іс-әрекеті қашан  арақ ішу нәтижесінде мінез-құлықтық өзгеріс болмағанда, ал тұрақты психикалық ауытқу көрінісі байқалмағанда, кінәлі деп танылмайды. Бірақ, Е.М.Холодковская:» Таза, асқынбаған маскүнемдіктің осындай жағдайларында бұл белгілер өте сирек ұшырысады[23]» деп атап көрсетеді. Азаматтаң осындай жағдайы іс-әрекетке қабілеттілікті шектеу туралы емес, оның іс-әрекетке қабілетсіздігін тану жөнінде мәселені қоюға негіз береді.        

Іс-әрекетке қабілеттілікті шектеудің азаматтық-құқықтық санкциясы  ретінде бір мезетте екі түрде  көрініс береді. Отбасы мүддесін қорғау, жауапкерді отбасы алдында өз міндеттрін орындауға мәжбүрлеу, олардың материалдық жағдайын қалпына келтіру ретінде сияқты арақ ішкен кінәлі тұлғаның отбасы мүшелері алдындағы жауапкершілігі тұрғысында да қарастырылады[24].       

Осыған дейін  атап өтілгендей, азаматпен өзінің барлық негізі жалақы бөлігін немесе мүмкін ішімдік немесе есірткіні  сатып алуға жұмсаса, бұл заңмен нақтылы отбасының құқықтық қатынасынан  туындайтын отбасыны ұстау жөніндегі  заңдың міндеттерді орындамау ретінде  бағаланады.

Сондықтан мұндай жағдайда екінші тараптан құқықты нақтылы  немесе болжаммен бұзу оның көрініс  табады. Себебі, бұл құқық бұзушылық  оны міндетті тұлғаға деген материалдық-құқықтық талаптарды алға тартады. Сотқа осы  тараптардың бірінің аталғандаң бүзушыны нақтылы көрсету арқылы арыздануы тараптар арасындағы материалдық құқық бұзушылық құқы туралы даудың  туындағанын айғақтайды.

Құқық жөніндегі  заң субъективтік құқықты нақтылы  құқықтық қатынас бөлшегі ретінде  ауызға алынады. Тараптар арасындағы нағыз,қалай дегенде болжамды материалдық құқықтық қатынас құқық туралы дау- дамайдың міндетті жағдайы болып табылады.

Біздіңше, азаматтың  іс-әрекетке  қабілеттілігін шектеу туралы істер бойынша сот арқылы қорғану отбасы мүшелерінің субъективті  материалдық құқығы екенін аңғартады. Осыған байланысты аталған істерде құқықты қорғау туралы емес, арызданушы мүддесін қорғау жөнінде сөз болып отыр дейтін авторлармен  келісуге болмайды. [35]

 Егер де  мүдделі тұлғаларға /отбасы мүшелеріне/ заңмен басқа біреуден белгілі санкция қолдану құқық талап ету ұсынлған болса, бұл тұлғалардың заңды мүдделерінің қорғалатыны туралы ғана емес, субъективтік құқықтарды да айтқан дұрыс. Бұдан нысанның оған жататын міндеттерді орындауға міндеттілік  құқына материалдық-құқықтық талаптап туындайды.

Құқық туралы дау  тұра келіспеушілікті қашанда көрсете   бермейді. Оның құқық туралы астарында  қарызгерлердің өз міндеттерін орындамаушылығы  немесе тиісті атқарлау түсіндірледі. Сондықтан дау- дамай нақтылы  іс- жағдайына ғана емес, құқықтық қатынасың өзінің болуы немесе болмауына қатысты болады. Бұл тараптардың өз құқықтары мен міндеттерін әрқилы түсінуді аңғартуы мүмкін[28]