ТМД елдері интеграциясының модельдері, даму келешегі және әр түрлі жылдамдықтағы интеграция моделі

ТМД ішінде неғұрлым тығыз  ынтымақтастық есебінен экономикалық өсу үшін елеулі резервтерге Украина, Кавказ бойы республикалары, Қазақстан, Молдавия, Тәжікстан ие болды. Олардың  әлеуеті шамамен 50%-ға өсе алады. Сондай-ақ алыс шетелдермен сауда қатынастары негізінде жалпы сыртық өнімді ұлғайту бойынша бұл елдердің мүмкіндіктері 4-8%-ға шектелді және Украинаны қоспағанда, негізінен шикізат тауарларын экспорттауға қатысты.

Ауыр әлеуметтік дағдарыстармен, экономикадағы сәтсіздіктермен  қоса жүрген тәуелсіздіктер шеруі әлемдік шаруашылықтың әр түрлі бөліктерінде экономикалық интеграцияның өспелі табыстары ауанында жүрді. Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің басшылары халықаралық экономикалық интеграция процестері өзінің барлық проблемаларына қарамастан, әлемдік экономика дамуының жетекші ағымдарының бірі болып табылатындығын мойындауларына тура келді. Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне енуді өз мақсаттарының бірі ретінде айқындай отырып, әлемдік экономиканың дамуының басты желілерінен сырт қалуға болмайтын еді.

Сонымен бірге Достастық  елдері арасындағы интеграцияны дамытуды елеулі түрде күрделілендіре түсетін  бірқатар объективті факторлар да болды.

Біріншіден, бұрығы кеңестік кеңістікте интеграцияда экономикалық әлеуеті, шаруашылық құрылым, экономикалық даму деңгейі бойынша бір-бірінен елеулі түрде өзгешелігі бар органдар қатысатын. Мәселен, Ресейдің үлесіне жиынтық жалпы сыртқы өнімнің 80% келді. Өз кезегінде Украинаның үлес салмағы — 8%, Қазақстан —3,7%, Белоруссия — 2,3%, Өзбекстан — 2,6%, басқа республикалар проценттің ондаған үлесі төңірегінде.

Екіншіден, ТМД-да интеграция терең экономикалық дағдарыс жағдайында жүзеге асырылуда. Ол материалдық және қаржы ресурстары қардарлығын тудырды, тұрғындардың өмірі мен даму деңгейінде елдер арасындағы айырмашылықтарды ұлғайтты.

Үшіншіден, ТМД елдерінде  рыноктық қайта құрылымдаулар аяқталған  жоқ. Оларды жүзеге асыру жолдары  мен қарқындарына қатысты қадамдарда өзгешеліктер бар. Бұл ұлттық шаруашылық механизмдерінде айырмашылықтарға жол ашты, ол бірыңғай рыноктық кеңістікті қалыптастыруға кедергі келтіруде.

Төртіншіден, ТМД елдерінің  интеграциялық процестеріне жетекші  әлемдік державалардың белгілі  бір деңгейде қарама-қарсы әрекеттері орын алуда. Оларға халықаралық рынокта, оның ішінде бұрынғы кеңестік кеңістікте бірыңғай күшті бәсекелес қажет емес.

Аталған факторлардан басқа, ұлттық сепаратизм, ұлттық элиталардың  аймақтық мүдделері сияқты интеграцияға кедергі келтіретін бірқатар субъективті  факторлар да бар.

2.2 Ынтымақтастықтың интеграциялық формаларының қалыптасу кезеңдері

1991 жылдың желтоқсанында  бұрынғы кеңестік кеңістіктегі  интеграциялық кеңістікке қарама-қарсы,  күрделі процестерге бастау салатын  Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын  құру туралы Алматы декларациясына  қол қойылды. Жаңа тәуелсіз мемлекеттер ұйымдастыру базасында өзара экономикалық ынтымақтастық процестері 1992 жылдың күзінен басталды. 1993 жылдың қыркүйегінде Мәскеуде мемлекет және үкімет басшылары деңгейінде ТМД елдері экономикалық одағын құру туралы Келісімге қол қойылды. Бастапқыда экономикалық одаққа сегіз мемлекет, оның ішінде Армения, Белоруссия, Қазақстан, Ресей, Тәжікстан, Өзбекстан, Қырғыз елі, Молдавия және Украина ассоциациялық мүше құқығында кірді.

Экономикалық одақ құру туралы келісім-шарт ортақ экономикалық кеңістікті кезең-кезеңімен қалыптастыру туралы ережені жариялады. Ондағы қатынастар рыноктық экономика принциптерінде, өзара мүдделерді ұсынатын ірі экономикалық жобаларды бірлесіп жүзеге асыруға, барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін тең деңгейдегі мүмкіндіктер мен кепілдіктерді қамтамасыз етуге, сонымен бірге экологиялық проблемаларды шешуге құрылымдалуы тиіс. Тауарларды, қызметтерді, капиталды, жұмысшы күшін еркін қозғалту, ақша-несие, бюджет, салық, баға, сыртқы сауда, кедендік және валюталық саясатты, экономикалық қызметті реттеу әдістерін жақындастыруды келісу болжамдалды.

Экономикалық одақты құру туралы келісім ТМД қатысушылары — мемлекеттерінің интеграцияның  бірінен екінші сатысына кезең-кезеңімен  жылжуын болжамдады: еркін сауда  аймағы — кедендік одақ — төлем және валюталық одақтар және ақырында, — тауарлардың, қызметтер мен капиталдардың ортақ рыногы.

Еркін сауда аймағын  құру кедендік тарифтер (немесе шектеулі кедендік реттеуді) мен мемлекеттер  арасында тауарлар қозғалысында сандық шектеулерді болдырмауды болжамдайды. Мұнда еркін сауда аймағына кіретін елдер басқа мемлекеттерге — аймаққа қатыспайтындарға қатысты өз тарифтерін дербес анықтайды. Еркін сауда аймағын құру туралы келісім 1994 жылғы 15 сәуірде қабылданды. Бұл құжатқа ТМД-ның барлық 12 мемлекетінің басшылары қол қойды, бірақ алтауы ғана шартты бекітті. Еркін сауда аймағы туралы келісім кедендік одақты құруға өтпелі кезең ретінде қарастырылды. Кедендік одақты еркін сауда аймағы туралы шарттарды орындайтын мемлекеттер құруы мүмкін.

Еркін сауда аймағын құру туралы келісім оның құрылуы Экономикалық одақ құрылысының бірінші кезеңі болып табылатындығын қарастырды. Кедендік одақты құруға өту осы келісімнің шарттарын орындағаннан кейін ғана мүмкін болады. Алайда, жекелеген елдер жеделдетілген интеграцияны жүрізуі мүмкін әр түрлі жылдамдықтағы интеграция концепциясы принципіне сүйене отырып, 1995 жылдың қаңтар айында Ресей, Белоруссия, Қазақстан Кеден одағын құру туралы жариялады, оған кейінірек Қырғыз елі мен Тәжікстен қосылды (1998 ж.).

2000 жылдың мамыр айында Кедендік одақтың Мемлекетаралық кеңесінде оны «Халықаралық мәртебемен халықаралық экономикалық ұйымға» айналдыру туралы шешім қабылданды. Нәтижесінде сол жылдың қазан айында Кеден одағының мүшелері Астана қаласында Еуразия экономикалық қауымдастығы жаңа халықаралық ұйымын құру туралы келісімге қол қойды. Бұл ұйым Еуропа қауымдастығына ұқсас және соның үлгісі бойынша ТМД елдерінің Ресейге және бірі-біріне неғұрлым қатты тартылатын кең ауқымдағы экономикалық интеграцияға өту құралы ретінде ойластырылды. Өзара әрекеттесудің мұндай деңгейі қатысушы елдердің экономикалық, оның ішінде сыртқы сауда кедендік-тарифтік саясатын сәйкестендірудің жоғары дәрежесін болжамдайды.

ТМД аясында интеграциялық  процестің маңызды жетістігі 1997 жылғы сәуір айында Ресей мен Белоруссияның — «Екеудің одағын» құру болды. Славяндық екі мемлекет көп ғасырлық ұлттық, экономикалық, мәдени байланыстарға ие. БҰҰ-ның деректеріне қарағанда, 178 елдің арасында Белоруссия тұрғындарының тіршілік деңгейі бойынша 38-ші орынды иеленеді. Ресей 37-ші орында орналасқан. Белоруссия арқылы Ресейдің экспортының 70% өтеді.Ресейден еуропа елдеріне жүк тасымалдағанда Белоруссияның жүк тарифтері көрші Украинаның осындай бағаларынан 20% төмен. Ресей Белоруссия үшін ірі сауда әріптесі болып саналады. 1997 жылы Ресейдің үлесіне белорустық сыртқы тауар айналымының 50,7% келді.

Екі мемлекеттің бірігу процесі ресейлік билік айналасындағылар мен елдің жетекші экономистері арасында бітіспес дау тудырды. Біреулері  мұндай одақтың тіршілік етуге қабілетсіздігін дәлелдейтін тұжырымдарын алға тартты, ал екіншілері, оған керісінше, бұның екі жаққа да тиімді екенін дәлелдеп жатты. Түпкі нәтижеде келісім-шарт жасалып, Ресей мен Белоруссия Одағының Жарғысы бекітілді.

Одақтың экономикалық саладағы міндеттері негізінен мыналар болып белгіленді:

* Одақ қатысушылары  — мемлекеттердің үдемелі экономикалық  дамуын қамтамасыз ету;

* шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қызметтерінің тең  жағдайлары мен кепілдіктерін  құру;

* жалпы инфрақұрылымды, оның ішінде бірінші кезекте транспорт және энергетика жүйесін біріктіру, байланыс жүйесін, бірыңғай ғылыми-технологиялық және ақпараттық кеңістік құру және дамыту;

* ақша-несие, бюджет  және салық жүйелерін сәйкестендіру,  сондай-ақ бірыңғай валюта енгізу  үшін қажетті жағдайларды жасау;

* үшінші жақтармен  қатынастарда сауда, жалпы кедендік  тарифтер, сыртқы сауданы тарифтік  емес реттеу шараларының бірегей  режимін қолдану;

* бірлескен тарнсұлттық  компаниялар қызметі үшін жағдайлар  жасау.

Жарғының 15 бабы энергетика, транспорт және байланыс саласында жалпы рынокты құру және реттеу, Одақ шекараларында өндіріс факторларын еркін жылжытуды қамтамасыз ету, бухгалтерлік есеп ережелерінің бірыңғай стандарттарын енгізу, бірыңғай статистиканы жүргізу бойынша Одаққа өкілеттіктер береді.

Белоруссия мен Ресейдің Жарғысы іс жүзінде өз мақсаты  ретінде еркін сауда аймағын, кедендік одақты, бірыңғай экономикалық кеңістікті, бірыңғай мемлекетке —  саяси одаққа қарай өсумен экономикалық және валюталық одақты біріктіретін неғұрлым пісіп-жетілген интеграциялық бірлестік құруды алға қойды. Алға қойылған мақсаттар ауқымды және көп қырлы, жария етілген Одақтың жүзеге асырылуға тиісті алға бастайтын ойлары бар. Одақта елеулі проблемалар да аз емес, ол негізінен үшінші елден кедендік одақ аумағына әкелінетін тауарлар үшін кедендік төлемнің Белоруссия мен Ресей бюджеті арасында бөлінуі бойынша туындайды.

2.3 ТМД елдерінің сауда қатынастары

Еркін сауда аймағы туралы келісімге  қол қойылған кезден бастап ТМД елдері арасында Достастық елдері арасында өзара сауданы дамытуда екі негізгі ағымдар белгіленді.

Бірінші ағым Достастық  мемлекеттерінің өзара сауданың мәселелерін еркін сауда аймағының  көп жақты механизмі арқылы реттеуге объективті ұмтылысымен байланысты. Алайда мұндай режимнің қызмет ету  механизмі әзірге жетілдірілген жоқ және жеріне жеткізе қарастыруды талап етеді.

Екінші ағымның мәні мынада: ТМД-нің көптеген мемлекетері  еркін сауданың көп жақты ассоциациясы арқылы көп жақты міндеттемелермен өздерін байланыстырғысы келмейді. Өзара сауданы реттеу екі жақты сауда-экономикалық келіссөздерін жүргізу каналдары және екі жақты көптеген сауда-экономикалық келісімдерін жасау арқылы жүзеге асырылады.

ТМД аясында өзара  сауда байланыстарының механизмінің ақырына дейін жеткізіліп жасалмауы  олардың өзара сауда айналымынан елеулі түрде көрінуде. ТМД –нің көп жақты экономикалық байланыстарының айқындаушы ағымы Достастық елдерінің өзара саудасының төмендеуі мен шалғай шетелдерге сауданың қайта бағытталуы болып отыр. Мәселен, Ресейдің ТМД елдерімен сауда көлемі 1991 жылғы 138,1 млрд. доллардан 1999 жылы 19 млрд. долларға дейін төмендеді. 2000 жылы Белоруссия мен Тәжікстанда экспорттық-импорттық операциялардың басым бөлігі Достастық бойынша әріптестер үлесіне келді (16.1 кестені қараңыз).

Кесте 1.1   Достастық елдері экспорттық-импорттық операциялар жалпы көлемінде ТМД елдерінің және қалған әлем елдерінің үлесі (%)