Тарбағатай өңірінің экономикасын және туристік-рекреациялық

    Облыс территориясының  жер бедерінің әркелкі болуы оның температурасына және ауа қысымына (ең жоғарғы 1022-1023 мб) әсер ететіні белгілі. Осыған байланысты ең жылы климат Зайсан қазаншұңқырында, Балқаш-Алакөл ойыстарында, ең көп жауын-шашын Алтай бөктерінде.

     Тарбағатай тауының климаты және климат қалыптастырушы факторлары.

     Тарбағатай  тауы климатының алуантүрлілігі  және ерекшелігі оның табиғи  жағдайларына байланысты және  тәуелді. Тарбағатай тауының климаты  бірнеше климаттық белдеулерде  орналасқан.

 

                                                                                                                     20

     Шалғындық-далалық белдеу  климаты метеорологиялық станциялардың  жоқтығына қарамастан нақты бақылаулар  негізінде сипатталған. Атмосфералық  жауын-шашынның жылдық орташа  мөлшері 500-600 мм құрайды. Тарбағатайдың солтүстік беткейінде оңтүстік беткейге қарағанда жауын-шашын аз түседі. Жылы кезең таулы-шалғындық белдеуге қарағанда ұзаққа созылады және 5-6 айға дейін тұрады. Бірақ бұл белдеудің қалба және Тарбағатайлық бөліктерінің климаттық ерекшеліктерін де ескеру керек, олар оларға жақын орналасқан территориялардың негізгі климаттық заңдылықтарын сақтайды.

    Далалық қалыпты ылғалдаушы  белдеудің климаты Қалба жоталары  мен Алтай бөктеріндегі бақылаулар  мен зерттеулер негізінде сипатталады.

    Атмосфералық жауын-шашынның  орташа жылдық мөлшері 400 мм  құрайды, жылы кезеңде 70-80%, маусым  мен шілде айларында 25-30% дейін  жауады. Рельеф түйісу жағдайында  жауын-шашынның таралуы өзгеретінін  ескеру керек; қыста жел әсерімен, ал жылы кезеңде олардың ағыны әсерінен. Қар жамылғысының биіктігі қыс соңында 50 см-ге жетеді, ал топырақтың қату тереңдігі орташа есеппен 60 см құрайды.

    Ауаның орташа жылдық  температуралары 1-2°. Ең жылы  ай – шілде (19-20°), ең суық ай – қаңтар (-16-18°). Жылы кезеңнің орташа ұзақтығы 200-205 күнді құрайды, ал аязсыз күндер – 115-120. гидротермиялық коэффициент 1,5-тен асады. Мұнда интенсивті жел соғу байқалады, ал қыс-көктемдік кезеңде күшейе түседі. Сипатталушы белдеудің Тарбағатайлық бөлігінде жауын-шашын солтүстік беткейінде аз (350 мм-ге жуық), ал оңтүстік беткейінде көп (450-500 мм-ге дейін) жауады, оңтүстік беткейде жауын-шашындық кезең көктемге келеді (V) және сондай-ақ жауын-шашынның күздік-қыстық максимумы да байқалады (XI-I). Сондай-ақ оңтүстік беткейде қар жамылғысының биіктігін және топырақ қатуының терең еместігін айғақтайды.. желдік қызмет мұнда күшті емес.

    Құрғақ далалы белдеудің  климаты далалық зона климатына  ұқсас болып келеді және атмосфералық  жауын-шашынның аздаған мөлшерінің  көптігімен, температурасының төмендігімен және жоғарғы гидротермиялық коэффициенттерімен ерекшеленеді (1-1,3). Атмосфералық жауын-шашынның көлемі бір жылда орташа – 280-300 мм, олардың көбі (56-77%) жылы кезеңде жауады. Қар жамылғысының биіктігі қыс соңында 10-14 см-ден 22-50 см-ге дейін өзгеріп тұрады, бірақ ол Шыңғыстаудың Қалба жоталарының және әсіресе Тарбағатайдың оңтүстік беткейлерінде заңды көбейеді. Топырақтың қатуының орташа тереңдігі 60-80 см-ге жетеді.

    Ауаның жылдық орташа  температурасы 1,6-2,4°. Жылдың ең  жылы айы – шілде (19,6-21,6°), ал ең суық ай – қаңтар (-14,9-20,2°). Абсолюттік минимум - 53°(Чалобай), абсолюттік максимум +40°. Жылы кезеңнің орташа ұзақтығы 198-203 күн, ал аязсыз күндердің ұзақтығы -94-112 күн.

     Желдің  орташа жылдамдығы станциялар  бойынша 3,4-тен 3,7 м/сек өзгеріп отырады, қыста және көктемде аздап күшейеді. Басты желдердің бағыты қиылысқан рельефпен байланысты жергілікті жер жағдайында ауысып отырады.                                                                                           21

      Сипатталушы  белдеудің климаттық жағдайлары  Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде  ауа температурасының жоғарылығымен  және атмосфералық жауын-шашынның, әсіресе қардың көп түсуімен  ерекшеленеді.

      Шөл-далалық  белдеу климаты. Зайсан ойпаты  мен Тарбағатай тауының солтүстік беткейінің шөл-далалық белдеуінің климаты шөл-далалық зона климатына ұқсайды, бірақ соңғысынан тым құрғақтығымен және температуралық инверсияларымен, биік абсолюттік биіктіктердің көрінуіне байланысты төмен температураларымен ерекшеленеді.

     Сипатталушы  белдеудің Тарбағатайдың оңтүстік  беткейіндегі климаттық жағдайлары  бірқатар көрсеткіштермен өзгешеленеді. Жауын-шашынның орташа жылдық  мөлшері күздік-қыстық және көктемдік  максимумда 300-400 мм көлемінде ауытқиды. Осыған сәйкес мұнда қыс соңында өте биік қар жамылғысы (70 см дейін) және топырақтың таяз қатуы (орташа есеппен 25 см дейін) байқалады. Орташа  жылдық температура 5° құрайды.  Мұнда желсіз ауа райы басым болып келеді (жылына 300 күннен астам). Мұның бәрі шөлдік-далалық белдеудің Батыс Тарбағатайдың оңтүстік белдеуінде өзіндік көрініс табуын айғақтайды және оның жеке климаттық белдеу ретінде бөліну мүмкіндігін көрсетеді. 

                                                                                                    2-Кесте

 Ауа температурасының орташа айлық көрсеткіші ,°С

Ақсуат

 

Годы	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Год
1986	-18,7	-20,0	-6,7	5,2	16,0	18,4	23,8	20,3	14,2	3,1	-9,1	-14,7	2,7
1987	-16,5	-15,1	-11,6	4,1	15,3	17,1	24,0	22,0	14,5	0,7	-11,8	-14,3	2,4
1988	-16,5	-22,1	-11,1	5,6	12,6	19,7	21,0	19,5	15,2	4,2	-3,7	-9,1	2,9
1989	-15,0	-15,6	-6,2	6,0	15,1	18,7	22,1	21,5	14,1	6,1	-7,4	-4,5	4,6
1990	-17,3	-14,6	-4,3	7,5	16,1	22,2	21,0	19,1	14,9	6,2	-4,8	-11,9	4,5
1991	-15,1	-18,9	-9,2	7,3	15,4	21,3	23,4	20,0	15,1	7,8	-5,5	-14,1	4,0
1992	-13,9	-16,3	-11,0	6,5	14,8	18,2	22,1	18,2	8,6	3,7	-6,1	-11,1	2,8
1993	-16,9	-12,5	-4,5	5,7	12,2	19,3	20,9	19,3	12,1	3,8	-11,6	-17,4	2,5
1994	-18,9	-16,9	-7,5	7,4	14,8	21,1	22,3	20,0	12,1	4,1	-0,1	-10,5	4,0
1995	-19,2	-12,3	-7,0	9,1	13,2	19,1	21,7	20,2	14,3	5,9	-3,2	-13,1	4,1
1996	-20,9	-16,0	-7,9	4,8	14,9	20,7	22,8	19,8	13,8	4,3	-8,3	-14,1	2,8
1997	-14,9	-16,5	-3,2	12,7	17,3	20,1	21,7	19,8	15,7	8,3	-10,7	-17,0	4,4
1998	-23,3	-12,8	-8,6	4,7	14,8	21,8	23,0	23,4	13,8	5,5	-5,9	-15,1	3,4
1999	-17,1	-10,5	-12,4	7,4	16,8	19,6	23,7	21,7	13,7	7,3	-6,0	-13,3	4,2
2000	-20,1	-15,2	-7,3	10,2	16,2	21,4	21,7	21,2	15,1	1,6	-11,5	-13,3	3,3
2001	-18,9	-16	-7,4	6	17	21,5	20,4	22,3	13,6	4,8	-3,4	-20,7	3,3
2002	-13,4	-11,2	-1,9	6,3	14,4	19,6	20,8	21,6	14,1	5,4	-3,5	-15,7	4,7
2003	-15,8	-16,1	-8,7	4,6	15,9	21,3	19,4	20,6	14,9	6	-8,4	-16,9	3,1
2004	-20,7	-11,9	-6,9	7	16,1	20,3	21,7	19,7	13,7	4,5	-3,6	-12,7	3,9
2005	-20,3	-20,6	-2,6	8,5	15	20,9	22,8	20	15,2	6,7	-3,3	16,5	3,8
2006	-22,1	-12,3	-3,5	8,3	14,3	21,5	21,3	19,5	14,4	5,7	-0,9	-11,1	4,6
2007	-15,6	-11,1	-6,3	10,7	15,3	19,9	23,1	21,1	15,2	4,6	-4,6	-12,1	5,0
2008	-24,2	-16,6	-0,1	8	17,4	22,1	24	21,1	13,3	6,4	-3,2	-14,4	4,5
2009	-19.7	-15.9	-4.3	10.8	16.5	21.9	23.7	21.7	14.8	6.5	-4.8	-13.5	4.5
2010	-20.0	-16.1	-5.2	11.5	16.9	18.0	22.8	22.9	14.6	6.4	-3.9	-13.9	5.0
2011	-18.9	-16.2	-4.9

 

 

 

 

                                                                                                   3-Кесте

 

                    Жауын –шашынның орташа айлық көрсеткіші,мм

Ақсуат

 

Годы	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Год
1986	13	3	4	32	12	30	16	19	7	18	13	37	206
1987	3	12	2	30	14	21	16	3	16	19	25	17	176
1988	8	7	2	27	30	22	49	25	7	16	11	13	216
1989	5	3	0	9	12	37	17	3	0	15	14	11	125
1990	10	10	13	5	18	20	108	18	1	33	11	11	257
1991	7	4	8	2	2	9	26	11	13	1	12	6	102
1992	7	7	8	34	22	62	44	52	21	5	5	11	279
1993	1	18	11	18	30	62	81	4	15	23	15	9	286
1994	8	11	1	10	38	30	27	26	15	6	40	12	224
1995	2	2	10	4	45	6	103	35	1	14	2	7	231
1996	4	12	5	18	15	11	41	6	28	42	12	31	224
1997	8	6	4	0	19	34	14	12	0	0	32	18	146
1998	7	8	12	21	18	31	53	6	15	5	19	6	200
1999	2	1	8	10	8	36	12	12	35	20	9	13	166
2000	23	3	1	15	22	20	23	10	1	18	22	22	179
2001	10	13	7	22	19	5	43	22	5	9	4	9	170
2002	10	4	16	11	54	57	41	8	12	3	8	13	237
2003	16	1	8	14	15	33	85	9	11	24	24	15	253
2004	5	4	19	14	18	42	34	18	16	7	21	11	210
2005	4	9	12	13	36	47	11	24	0	5	16	9	188
2006	9	9	7	47	11	24	31	2	13	22	10	18	203
2007	13	3	4	14	59	21	52	0	11	10	3	11	202
2008	10	11	10	7	11	18	23	28	6	23	4	5	156
2009	11	10	9	9	11	20	32	24	8	11	6	9	160
2010	13	5	6	11	57	24	34	18	14	20	9	11	222
2011	9	9	5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                                               23

 

                                                                                                             4-Кесте

Ауа температурасының орташа айлық көрсеткіші,°С

 

 

Үржар

 

 

Годы	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Год
1986	-12,0	-12,6	-2,9	7,5	16,0	18,9	23,4	21,1	16,6	5,8	-3,8	-9,3	5,7
1987	-10,8	-8,7	-4,7	6,7	15,6	17,7	23,0	21,8	14,8	2,8	-6,5	-8,7	5,3
1988	-12,6	-17,1	-4,5	8,9	12,6	20,0	21,3	20,3	16,0	6,4	1,2	-4,5	5,7
1989	-11,2	-13,3	-2,2	7,0	15,0	19,0	22,8	22,0	15,3	7,7	-4,5	-1,7	6,3
1990	-13,8	-11,2	-2,3	8,4	16,7	22,6	21,0	20,0	16,4	7,3	-3,4	-8,6	6,1
1991	-12,7	-12,1	-7,0	9,8	17,5	21,4	23,2	20,4	16,1	9,3	-0,8	-9,9	6,3
1992	-9,4	-9,4	-5,7	9,9	15,0	19,2	22,8	18,7	10,8	6,1	-1,3	-7,9	5,7
1993	-12	-9,3	-2,1	6,5	13	19,5	20,4	19,4	13,3	6,0	-7,6	-13,0	4,5
1994	-14,3	-13,5	-5,4	7,8	16,0	21,1	22,8	20,9	12,8	6,0	3,1	-8,1	5,8
1995	-15,8	-8,7	-4,0	11,0	14,9	20,6	22,1	20,7	16,7	6,5	0,3	-11,2	6,1
1996	-18,7	-11,5	-5,4	5,5	15,7	21,0	23,5	21,2	15,5	6,6	-2,5	-8,2	5,2
1997	-11,2	-12,9	-0,1	14,5	17,3	21,1	23,9	21,4	17,4	11,5	-6,7	-12,5	7,0
1998	-16,7	-8,8	-5,4	6,1	14,5	20,9	22,3	22,8	14,8	6,7	-2,2	-10,2	5,4
1999	-14,3	-7,3	-9	7,6	16,3	19,4	23,4	23,0	15,1	8,9	-2,1	-8,8	6,0
2000	-14,6	-11,2	-2,3	12,4	16,5	21,2	23,4	22,1	16,2	2,5	-5,7	-10,0	5,9
2001	-15,7	-10,1	-3,8	7,8	18	20,8	21,2	21,5	14,2	6,2	0,6	-16,2	5,4
2002	-9,3	-7,1	0,6	7,9	15,2	19,2	21,3	22,2	15,2	7,1	-2	-15,8	6,2
2003	-13,1	-13,8	-6,8	4,6	15,2	20,3	18,7	18,9	15,1	7,8	-5,8	-13,4	4,0
2004	-16,1	-9,8	3,4	8	16,5	20,5	21,7	19,9	13,3	5,5	-1,1	-12,9	5,2
2005	-18,4	-16,7	1,7	10,2	15,8	20,1	22,9	19,9	15,9	7,4	-0,4	-10,9	5,6
2006	-20,4	-8,7	-0,4	10,1	15,2	20,9	21,7	21,1	15,5	8,6	-0,5	-10,2	6,2
2007	-13,7	-9	-5,4	12,2	15,5	20,4	23	21,7	16	5,2	-0,8	-9,3	6,3
2008	-21	-13,7	-1,2	10	19,2	22,5	24,7	22,4	14,7	8,4	-1,6	-10,6	6,4
2009	-21.2	-14.3	-4.2	11.9	19.4	21.9	24.9	21.3	15.2	7.9	-1.8	-11.3	6.7
2010	-20.9	-14.9	-4.5	11.8	19.9	22.0	24.6	20.6	14.8	6.9	-1.5	-10.6	6.5
2011	-18.1	16.5	-4.3