ҚР қолма-қолсыз ақша нысаны

-банктегі бірлескен банк саясатының жоқ болуы;

-негативті жағдайларды  жасыру мақсатындағы есеп пен  есептілікіті  үйкеліске бағыттылуындағы  банктің әсер етуі;

-несие және  басқа қарыздың жоқтығы. 

Қорыта келгенде, банктік несиелік портфельдің сапасын  жоғарылатуда  1997 жылғы коммерциялық банктерді бақылаудың Базельдік стандарттарымен және 1995 жылдың 31 тамызындағы №2444 “Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызметтер туралы” Қазақстан Республикасының Заңымен сәйкес тиімді банктік бақылау және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің және банктердің өздерінің қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету механизмдерінің   мақсатты кешенінің маңыздылығы ретінде қадағалауы ең маңызды болып табылады.Бұл жүйедегі қауіпсіздік.

Аталған жүйедегі деректерді қауіпсіздендіру үшін аса жылдамдатылған кпиртографиялық процессорлық модуль қолданылады. Онда DES пен RSA стандарты қолданылады. Криптографиялық процессор мұқамдау (шифрлеу) операциясын өндірумен айналысады. Соның көмегімен Smart City картасындағы ақпартты қорғау ақша шығарушы банкте жүйе құрып жатқанда-ақ басталып кетеді. Сол тұста криптографиялык процессор әрбір берілген карточкада тамаша кілт береді. Егер де қарапайым жүйеде карточканы ашып, ондағы ақпаратты оқи алатын болса, онда Smart City жүйесінде бұзушы тек бір ғана картаға ене алады. Сонымен қатар, кез-келген жүйеде жүйеге ену кілті шифрленіп беріледі. Ол кілтті жолдан қағып алудың алдын алады.[38. 4006.]

Тағы  бір қарқынды дамып келе жатқан бағыттың бірі сауда-саттық пунктіндегі қорғаныс. Мұнда негізгі үш шешім болуы мүмкін. Кішігірім қаржылық жүйесінде смарт-карточканың өзі бір немесе бірнеше парольмен қатыса алады. Қорғаудың бірнеше түрін пайдалану жүйенің жан-жақтылығын көрсетеді. Және ең соңғысы, жоғары сапалы сенімділікті қорғау үшін аппаратты құралдарды пайдалану болып табылады. Smart City жүйесінде сату пунктерінде кассалық терминалдар пайдаланылады. СМ4450 құрылғысына микро-бақылау мен шифрға арналған модуль орнатылған. Онда ақпараттар сақталынып, ішкі жағынан кілтті қорғап тұрады. Кілтерді аппаратты түрде кришографикалық процессордың көмегімен жасайды. Кілтті мұқамдап қойғаннан кейін оны бөгде біреуге оқу мүмкін болмайды. Ал жадында сақталған ақпараттар өшіріліп, немесе қайта қосқан кезде жоғалып кетеді.[39. 3206.]

Бір күнде жасалынған есеп айырысулар туралы деректер сатып алушының смарт-картасында орналасқан кілттің көмегімен жасалған электронды қолтаңбамен жабдықталады. Бұл дүкендерде шаруашылық операциялар кезінде алаяқтық жасаудың алдын алады. Одан кейін, кешке қарай, шаруашылық операциялар туралы деректер төлем жүйесінде жүргізілген операциялар туралы ақпаратты өңдеу орталығына жіберілетін кезде де, бар сәлемдеме тағы да электронды колтанбамен жабдықталады. Төлем жүйесінде жүргізілген операциялар туралы ақпаратты өңдеу орталығында әрбір шаруашылық мәмілесінің жасанды емесін тексеру үшін тағы да электронды қолтанбаны тексереді. Әр кезеңде шаруашылық операцияларды жалған электронды қолтаңбалармен салыстырады. Әр шаруашылық операцияны нақты карточкалар негізінде тек қана сол карточканы берген банк қана тексере алады. Себебі, олардың өздерінің кілттері болады. Сонымен қатар, барлық банкоматтар туралы ақпараттар да сол сияқты қорғалады. Телекоммуникациялық желі болмаған жағдайда, ақпараттарды сыйымдылыгы жоғары, үлкен смарт-карталармен тексере алады. Оны жұмыс күні біткеннен кейін банкке жеткізеді. [40. 9-136.]

Барлық  шаруашылық операцияларының POS-терминалда жазылып, банкке беріп жіберетіндіктен, ұрланған немесе жоғалған карточка жоғалған сәтте болған сома мөлшерімен қайта қалпына келтіріледі.

Жүйеде  жарамсыз деп табылған карталардың  тізімі үнемі жүргізіліп, сақталады. Мұндай тізім күнделікті банкоматтарға жергілікті есептеу желісі бойынша, ал сату терминалдарына модемдік байланыс арқылы немесе көлік смарт-карталары арқылы жеткізіледі.

Қорытынды

Жүргізілген зерттеулерге байланысты төмендегідей қорытынды  жасауға болады:

- Ақша айналымы  қолма-қолсыз есеп айырысу фомасындағы  ақша қозғалысының жиынтығы болып табылады.

- Қолма-қолсыз  есеп айырысу айналымы дегеніміз  төлем қаражат қызметіндегі қолма-қолсыз  ақша формасын пайдалану есебінен  құрылған сома.

- Ақшасыз есеп  айырысу төлем қаражат қызметіндегі  ақшасыз қолма-қолсыз есеп айырысу  формасын пайдалану есебінен құрылған сома.

- Төлем айналымы  деп екі форманы да пайдаланып, төлем қаражат қызметін пайдаланған  соманы атаймыз.

- Бухгалтерлік  жазба формасындағы ақшасыз есеп  айырысу міндетті түрде делдал-банктердің  қатысуын және басқа да несиелік  мекемелердің қатысуын талап етеді. Егер клиенттердің әртүрлі банктерде есеп-шоттары болса, онда есеп айырысу сол банктердің корреспонденттік есеп-шоттары арқылы іске асады.

- Корреспонденттік  қатынас Орталық банктың корреспонденттік  есеп-шоттары бойынша банкаралық  есеп айырысу жүргізілгенде орталықтандырылуы мүмкін. Онда банкаралық корреспонденттік қатынастар болжайды. Мұндай жағдайда «ЛОРО» және «НОСТРО» есеп-шоттары ашылады.

- Ұсақ қожалық  операциялар үшін көбінесе қолма-қолсыз  есеп айырысу ақшасымен қызмет  көрсетіледі. Операциялардың санына қарай қолма-қолсыз есеп айырысу 80-90 пайызды құрайды. Бірақ сомаға шаққанда ақшалай айналымның тек аз ғана бөлшегін құрайды. Айналымдағы қолма-қолсыз есеп айырысуы және клиенттерге касса арқылы қызмет көрсетуді жүйелеу осы банк қызметін пайдаланатын кәсіпорындар мен ұйымдардың кассалық өтініштерінің негізінде банк мекемесінен бүтіндей құралатын кассалық болжамдардың негізінде банк құрылтайшылары жүргізіледі.

- Жалпыға бірдей  банктік төлем жүйесін құру  лирингтік төлемдерді жергілікті  енгізу.

СВИФТ жүйесі, пластикалық  карталар, электронды төлем есеп айырысуда  болатын қожалыктар мен елді-мекендер үшін айналымнан қажетті соманы шығарып  алуларына және де елдегі ақша айналымын  кушейту үшін сенімді негіз болып  табылады.

Әлемдік тарихта  ақша айналымы үлкен өзгерістерді бастан кешірді. Айырбастан бастап курделі көп деңгейлі банк жүйесіне дейін үзак та күрделі жолдан өтті.

Өмір бойы бұл  ілгерімділік ақшалай қаражатты  жылдам да жеңіл бақылау жолына бағытталды. Ақша айналымының даму кезеңінде  осы мақсатқа жетті де. Алайда, әлі де негізгі оймен салыстырып қарайтын болса, әлі де көптеген кемшіліктер бар. Ақшаның заттай белгісін төлем қаражаты айналымы мен төлем каражаты сияқты оларды бақылау мен қорғау дәрежесі жақсартылды. Алайда оны қағаз ақшамен салыстырғанда елеулі алға жылжыды деп айту қиын.

Алайда бір  мезетте ілгерушілік өзгерістер де жасалып жатыр. Үнемі электронды төлем желісі кеңейтілді. Олар ұлтаралық  корпорацияларда ғана емес сонымен  қатар қарапайым дүкенде де ірі  сомамен есеп айырыса беретін  халге жетті. Соңығы жиырма жылда Батыста банк жүйесі чек жүйесінен клирингтік қызмет атқаратын есеп айырысу палатасына дейін қарқынды қадам жасады. Дәл сондай процесс Қазақстан Республикасында да бастау алуда.

Қазақстан Республикасының  экономикасында әлі де талай өзгерістердің күтіп тұрғанымен, электронды ақша саласында алғашқы әрі өте маңызды қадам жасалды. Елдегі жүргізілген экономикалық реформа Қазақстан экономикасы мен болашағының динамикалық дамуының тұрақтылығының өміршеңдігі мен тиімділігінің негізгі функциясы қолма-қолсыз есеп айырысу - Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің дамуындағы жаңа сатысын ашты.

Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 31-тамызындағы № 2444 «Қазақстан Республикасындағы банктер мен  банктік қызмет туралы» Заңы банктерді  өздерінің клиенттерінің тәжірибелік шаруашылық қызметтерін жасайтын әмбебап несиелік басқармалар ретінде анықтайды. 

Банктердің  коммерциялық қызметі – қаржылық тәуекелдермен жүргізіледі және банктердің коммерциялық қызметінің ең маңызды критериі банктің ағымдағы қаржылық-экономикалық жағдайы, кешенді сипаты ретінде және оның болжанатын болашағының нәтижелілігінің тұрақтылығы болып табылады. 

Нарықтық жағдайларда  жеке меншіктер арасында уақытша  бос ресурстарды, қаржы қаражаттарын қайтару, ақылылық және қамтамасыз етілгендік жағдайында  қайта бөлу жөнінде экономикалық қатынастарды көрсететін несиенің негізгі формасын иелену коммерциялық банктер беретін әртүрлі банктік несиелердің түрлері мен типтері болып табылады.   Банктік несие аумағындағы несиелік қатынастар субъектісі өздерінің клиенттеріне әртүрлі белгілеріне қарай топтастырылатын әркелкі несие түрлерін беретін  тұлғалар (заңды және жеке) болып табылады. 

Несиелік қатынастар жиынтығы, несие формалары мен  несие басқармалары банктік және басқа да несиелік басқармалар жиынтығы, ұйымдардың құқықтық формалары мен несиелік операцияларды жүзеге асыру әдісімен сипатталатын қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі түсінігін жасайды. 

Қазіргі заманғы  қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі нарықтық қатынастарды қалыптастыруға, өндірістің тиімділігін арттыруға, Қазақстан Республикасының экономикасы мен қаржы-несиелік жүйесін бекіту, инфляциялық процестерді алыстату және  ұлттық валюта – теңгені тұрақтандыруға бағытталады. 

Белгілі бір  критерийге құрылымданған, әр берілген уақытқа табыс алу мақсатымен  банк берген несиелер жиынтығы сапасы банктің қаржылық тұрақтылығы мен рентабельділігін анықтайтын «банктің несиелік портфелі» түсінігін құрайды.  

Басқалардың қатарында  банктік қолма-қолсыз есеп айырысудің жеткіліксіз тиімділігі мен несиелік тәуекелдің жоғары деңгейін игеретін факторы несиелік портфельді қалыптастыру мен басқаруды жетілдірмегендік болып табылады. Олар мына жағдайларда көрінеді:

несиелерді  бір бетті немесе өзара байланысты қарыз алушыларға көп көлемде  беруде;

экономиканың қандай да бір өзгерістерінің  әлсіз ортасына банктің қолма-қолсыз есеп айырысу қызметін жоғары деңгейде концентрациялау;

 төмен сапалы  несиелердің көп үлесінде;

 банк клиенттері  болып табылмайтын қарыз алушыларға  және банкпен байланысты тұлғаларға  берілетін несиелерді жарату;

Несиелік банктік  портфель берілетін барлық несие  түрлерімен қалыптасады және оның құрылымы қалыпты несиелердің бөлшектік  салмағы жалпы несиелердің 50 % құраса қанағаттанарлық деп есептеуге  болады. 

Банк  қарыз  алушымен келісім-шарт жүргізе отырып не қарыз алушымен келісім-шартты жүргізу жолымен басқа несие беруші берген қарызды сатып ала отырып, не оның бір бөлігін сатып ала отырып қарызды бере алады.  Банктің несиелік портфелі барлық қарыздардың баланстық құнын қамтиды, нақтылы, мерзімі өтіп кеткен, қайтаруға күмәнді, бірақ есептеп шығарылған несиелерді, несие төлеуде міндеттемелер,  әлі пайдаланылмаған несиелік тізбектер, кепілдемелерді қамтымайды. 

Банктік қолма-қолсыз есеп айырысудің нәтижелілігі үшін маңызды  болып банктің өзінің ақшалай-несие іс-шараларының жүйесі ретіндегі банктің несие беруге дейінгі белгілі бір қаржылық нәтижеге жету үшін жүргізетін несиелік саясатын анықтау болып табылады.  Банктің несиелік саясаты несиелерді алудың параметрлері мен процедуралары, несиелерді басқару және оларды несиелік саясат түрінде анықтайды.  Несиелік саясатты қалыптастыру мен оны таратудың механизмдерін анықтаумен бірге сапалы несиелік банктік қолма-қолсыз есеп айырысу жағдайын  қамтамасыз ететін банктік қолма-қолсыз есеп айырысу ұйымдары банк операцияларын қолма-қолсыз есеп айырысудің әр түрі бойынша және қолданылатын қаржы құралдарын  несие технологияларын қолма-қолсыз есеп айырысудың әдістері, түрлері тәсілдері ретінде есепке алады. 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан  халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан 2006ж. 2 наурыз 4 – 5 бб
2. «Қазақстан Республикасының Конституциясы туралы» ҚР Президентінің 1995 ж. 30 тамызындағы Жарлығы
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (ерекше бөлімі)//2000 ж. 28 қаңтар, 293 бап (толықтырулар мен еңгізулерді қоса)
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 1999 ж. 16 тамызындағы «Екінші деңгейлі банктерді несиелендіру бойынша құжаттарды жүргізу ережелерін бекіту туралы» №276 Қаулысы
5. Банк ісі \Сейітқасымов Г., Алматы, 2005ж.-155б.
6. Қаржы. Ақша айналымы. Несие.: ЖОО арналған оқулық / ред. проф. Л.А.Дробозина.-М.Қаржы, ЮНИТИ, 1997.-4796.
7. Қазақстан Ұлттық Банкінің Жаршысы №47-49, 2005.-57б.
8. «Төлемдер мен ақша аудару туралы» Қазақстап Республикасының заңы, 29 маусым 1998ж., Алматы.
9. Банк ісіне кіріспе: Оқу құралы проф.Г. Асхауэр.-М.: 1997.-6276.
10. Банк ісі\ ред.О.И.Лаврушина.-М.: «Роспотребрезерв»,1992.-4326.
11. Долан, Кембелл. Ақша, банк ісі және ақша-несиелік саясат.М.,Л., 1999ж. - 236б.
12. Олейник О.М. Банк құқығының негіздері: Лекция курстары.- М.:Юристъ,1997.-98-99б.
13. Банк қызметін құқықтық реттеу. Ред. проф. Е.А. Суханова. М.: «ЮрИнфоР» оқу-кеңестік орталығы, 1997.-776.
14. Қазақстан Республикасының банк құқығы. Оқу кұралы. Алматы. Жеті жарғы. 2002ж. 325б.
15. Ақша айналымы және капиталистік елдердегі несие. ЖОО арналған оқулық/ред.Л.Н.Красавина.-М.: «Қаржы», 1977.-3446.
16. Лунц Л.А. Ақша және азаматтық құқықтағы ақша міндеттемесі.- М.:Статут, 1999ж.-2916.
17. Г.Марченко Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі\\Қазакстан банктері №1-12 2005 жыл. -43б.
18. «Қазақстан Халық Банк» АҚ  қаржылық есебі
19. Банктер және банктік операциялар: ЖОО арналған оқулық\ проф.Е.Ф.Жукованың редакциясымен.-М.:Банктер және қорлар, ЮНИТИ, 1997.-4716.
20. Қазақстан Республикасының 1999 ж. 30 наурыздағы «Ұлттық Банкі туралы» № 2155 Заңы
21. Банктік қадағалау бойынша Базельдік комитеттің Хаты «Банктік қызметті тиімді қадағалаудың қағидалары» 1997 ж. IV бөлім «Банктік қадағалаудың ағымдық пәні»
22. Флейшиц Е.А. Есеп айырысу және несиелік құқықтық қатынастар.-М.: 1956.-83-846.
23. «Қазақстан Халық Банк» АҚ  қаржылық есебі
24. «Банк және банк қызметтері туралы» Қазақстан Республикасы Заңы. 1995 жыл, 31 тамыз, Алматы.
25. Қазақстан Республикасындағы «Банктер мен банктік қызмет туралы» 1995 ж. 31 тамызынан № 2444 Заңы
26. Иванов А.Н. Америкапдық банктердін, төлем қызметтері\\Ақша және несие.-1997.-№9.-58-64б.
27. Дробозина Л.А., Можайсков О.В. Англияның қаржылық және ақша-несиелік жүйесі.-М.:Қаржы, 1976.-3266.
28. Нұрсейіт Н. Банктік несиелуді кеңейту\\Аль Пари №6 2005ж.
29. Крагусов Ф.С. Банк есеп-шотының құқығы туралы\\Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасы. 10 басылымы.-Алматы: ТОО Баспа, 2004.-746.
30. Қазақстан Республикасының 1999 ж. 30 наурыздағы «Ұлттық Банкі туралы» № 2155 Заңы
31. Қазақстан Республикасындағы «Банктер мен банктік қызмет туралы» 1995 ж. 31 тамызынан № 2444 Заңы
32. Қазақстан Республикасының 1999 ж. 30 наурыздағы «Ұлттық Банкі туралы» № 2155 Заңы
33. Қазақстан Республикасының 1999 ж. 30 наурыздағы «Ұлттық Банкі туралы» № 2155 Заңы
34. Флейшиц Е.А. Есеп айырысу және несиелік құқықтық қатынастар.-М.: 1956.-83-846.
35. «Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналым туралы» заңы, 28 сәуір 1997ж., Алматы.
36. «Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналым туралы» заңы, 28 сәуір 1997ж., Алматы.
37. Банктік қадағалау бойынша Базельдік комитеттің Хаты «Банктік қызметті тиімді қадағалаудың принциптері» 1997 ж. IV бөлім «Банктік қадағалаудың ағымдық пәні»
38. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Қағидалары, проблемалары және саясат.-2т.: Агыл.тіл.ауд. Т.1.-М.: Туран.-1996.-4006.
39. Усоскин В.М. Қазіргі заманғы коммерциялык банк:басқару және операциялар.-М.:ИПЦ «Вазар-Ферро», 1994.-3206.
40. Захаров В.С, Коммерциялық банктер: проблемалары мен даму жолдары\\Ақша және несие.-1997.-№9-9-136.