Экономикалық субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің аудиті

  Қорлардың есебінің аудитін  тереңдетіп жүргізу үшін аудиторлық  тексеру бағдарламасын, кеңейте  түсетін олардың ішкі жағдайын  бақылауды тексеру тестерінің  сауалнамасын жасау қажет.

  Аудитор қойылған сұрақтарына  алынған жауаптарын зерделеп  және талдап ішкі бақылаудың  жағдайы туралы қорытында жасап  бағдарламаға сәйкес аудиторлық  іс-әрекеттерді жүзеге асырады.  Тексеруді жүргізбес бұрын жоспар  құрып алу керек. Қоймалардағы  материалдық босалқыларды есепке  алуды материалдық жауапты адамдар  немесе олардың келісімімен есепшілер  (операторлар) материалдарды есепке  алу карточкаларында жүргізіледі.  Босалқылардың әрбір номенклатуралық нөміріне жеке карточка ашылады, ол бухгалтериядан қоймаға жартылай толтырылған күйінде беріледі.

Алған карточкаларды қоймашы материалдардың сақталу орнын (стеллаждар, ұялар) сипаттайтын  реквизиттерді толтырады. Карточкаларға  жазбалар құжаттардың негізінде  жазылады. Материалдарды есепке алудың толтырылған карточкасы жоғарыда көрсетілген.

  Егер қоймадағы материалдық  қорлардың қалдықтары қорлардың  белгіленген нормасынан жоғары  немесе кем болса, онда қойма  меңгерушісі бұл туралы жабдықтау  бөліміне хабарлауға тиіс. Бұл  мақсатта қорлардың белгіленген  нормаларынан нақты қалдық қорының  ауытқушылығы туралы Дабыл анықтамасы  қолданылады. Ол нақты қалдық  қорлардың белгіленген қалдық  қорының ауытқушылығын бақылау  үшін және қозғалыссыз жатқан  қалдыққа бақылау жасау үшін  қолданылады. 

Анықтаманы бір дана етіп қойма  меңгерушісі материалдарды есепке алу карточкасы деректерінің негізінде  жасайды. Анықтамаға деректерді еңгізудің  өлшемдерін субъектінің материалдық-техникалық жабдықтау бөлімі белгілейді.

 Кәсіпорынның табыстар мен  шығындар есебіне тексерулер  көбінесе калькуляция құруда  және оған кететін шығындарды  қажетті мөлшерде сатылынып алуда  байқалады. 

Аудитор өз қызметін жүзеге асыру  үшін, ең алдымен мынандай тексерулердің  қорытындылары болуы керек:

• негізгі құралдар және материалдық емес активтердің тексеруінің қорытындысы
• инвестициялар есебін тексерудің қорытындысы
• тауарлы материалдық қорлардың тексеруінің қорытындысы
• өткізілген тауар, көрсетілген қызметтердің тексерілуінің қорытындысы
• дебиторлық және кредиторлық борыштарының тексеруінің қорытындысы
• ақша қаражаттарының қозғалысының тексеруінің қорытындысы
• меншікті капиталдың тексеруінің қорытындысы
• бөлінбеген табыстың тексеруінің қорытындысы
• шыруашылықтың міндеттемелерінің қорытындысы
• шығындар мен табыстардың қорытындысы

  Осындай қорытындылардың негізінде  ең соңында баланспен статистикалық  есеп берудің.

  Бас кітап пен баланстың т.с.с.  көрсеткіштердің сай келуіне  байланысты аудит жүргізіліп, қорытынды  беріледі.

  Қорлардың есебінің аудитінің  негізгі мақсаты – олардың  есебінің дұрыс ұйымдастырылып  жүргізілгендігін анықтау болып  табылады:

• олардың сақталу және пайдалану орындарындағы қозғалыстары мен нақты қолда барлығы туралы дәлелді мәліметтерді алу
• олардың сақталу ережлерін қамтамасыз ету
• өндіріске қажеті жоқ материалдық ресурстарды табу, анықтау және оларды сату.

 Қорлардың есебінің аудитін тереңдетіп жүргізу үшін аудиторлық тексеру бағдарламасын, кеңейте түсетін олардың ішкі жағдайын бақылауды тексеру тестерінің сауалнамасын жасау қажет. Аудитор қойылған сұрақтарына алынған жауаптарын зерделеп және талдап ішкі бақылаудың жағдайы туралы қорытында жасап бағдарламаға сәйкес аудиторлық іс-әрекеттерді жүзеге асырады.

 Тексеруді жүргізбес бұрын жоспар құрып алу керек. Қоймалардағы материалдық босалқыларды есепке алуды материалдық жауапты адамдар немесе олардың келісімімен есепшілер (операторлар) материалдарды есепке алу карточкаларында жүргізіледі. Босалқылардың әрбір номенклатуралық нөміріне жеке карточка ашылады, ол бухгалтериядан қоймаға жартылай толтырылған күйінде беріледі.

  Алған карточкаларды қоймашы  материалдардың сақталу орнын  (стеллаждар, ұялар) сипаттайтын  реквизиттерді толтырады. Карточкаларға  жазбалар құжаттардың негізінде  жазылады. Материалдарды есепке  алудың толтырылған карточкасы  жоғарыда көрсетілген. 

Егер қоймадағы материалдық  қорлардың қалдықтары қорлардың  белгіленген нормасынан жоғары немесе кем болса, онда қойма меңгерушісі  бұл туралы жабдықтау бөліміне хабарлауға тиіс.

 Бұл мақсатта қорлардың белгіленген  нормаларынан нақты қалдық қорының  ауытқушылығы туралы.  Дабыл анықтамасы  қолданылады. Ол нақты қалдық  қорлардың белгіленген қалдық  қорының ауытқушылығын бақылау  үшін және қозғалыссыз жатқан  қалдыққа бақылау жасау үшін  қолданылады. 

Кассадағы ақша қаражаттарының аудиті. Банктегі және басқа да шоттардағы ақша қаражаттарының аудиті. Есеп беруге міндетті сомалардың аудиті. Аудит  жүргізілгенде тексерілетін негізгі  аудиторлық тұжырымдар. Бақылау құралдарын тексеру тестер. Кассадағы ақша қаражатының аудиті яғни касса операцияларына аудиторлық тексеруді объектісіне қатысты төмендегі реттілікпен жүргізуге болады:

1.Кассаға түгендеу жүргізу  және ақша қаражатының сақталу  жағдайын тексеру

2.Операцияның құжаттық  рәсімделуінің дұрыстығын тексеру

3.Ақшаның толық және  өз уақытында кіріске алынуын  тексеру

4.Ақшаның шығысқа есептеліп  шығарылуын дұрыстығына аудиторлық  тексеру жүргізу

5.Операциялардың бухгалтерлік  есеп шотында көрсетілуінің дұрыстығын  тексеру.

  Кассадағы ақша қаражатының дұрыстығын тексеру үшін 1011,1012,1032 шоттардың синтетикалық және аналитикалық есебінің дұрыстығына назар аудару.

Кассадағы ақша қаражатының  операциялары бойынша бухгалтерлік есепте болуы мүмкін бұрмалаушылықтар:

1.Кассирдің міндеттерін  атқарушы тұлға мен толық материалдық  жауапкершілік туралы келісім-шарттың  жоқ болуы.

2.Бастапқы касса құжаттарының  жоқ болуы

3.Касса құжаттарының белгілі  талаптарды бұза отырып рәсімделуі

4.Кассаға түгендеуді формальді  түрде жүргізілуі

5.Айналымдар мен қалдықтарды  есептеу кезінде арифметикалық  қателердің болуы

Есеп айырысу және басқа  да банк шоттарындағы ақша –қаражаттарының  аудиті. Банкте ашылған шоттар бойынша  операциялар аудиттің мақсаты- ағымдағы шот және банкте ашылған басқа  да шоттар бойынша операциялардың есебін ұйымдастырудың дұрыстығын тексеру. Бұл  мақсатқа қол жеткізу үшін аудиторға  келесі тексерулер керек:

1.Банкте ағымдағы және  валюталық шоттар бойынша операциялардың  орындалуынның заңдылығын;

2.Кәсіпорын банктік шоттарына  ақша –қаражатының келіп түсуі  және есептен шығарылуы бойынша  операциялардыңнегізділігін 

3.Банк операцияларының  бухгалтерлік есепте көрсетілуінің  дұрыстығын 

Есеп айырысу шоттының есебінің аудитінің бағдарламасы:

1.Есеп айырысу шоты  қандай банк мекемелерінде ашылғандығын

2.Банк көшірмесінде көрсетілген  сомасының , оған тіркелген бастапқы  құжаттардағы сомасына сәйкестігін.

3.Көшірмеге тіркелген  бастапқы құжаттарда банк белгілерінің  соғылғандығын (мөр)

4.Банкке нақты өткізілген  ақша-қаражатының дұрыс толық  есептелгендігін 

5.Төлемді табыстауға берілген  келісімге байланысты байланыс  бөлімдеріарқылы аударылған ақша-қаражатының  негізділігін, содай-ақ аударымды  алушының почтадағы мекен жайы  көрсетілген тізбектің дұрыстығын (депоненттегі еңбек ақы немесе  алименттер т.б.)

6.Теңгенің өтімділігіне  байланысты операциялардың есепте  дұрыс көрсетілуі

7.Банктегі операциялар  бойынша бухгалтерлік корреспонденциялардың  дұрыстығын

8. Банк көшірмесінің және  оған тіркелген құжаттардың толықтылығын  және дұрыстығын, банк көшірмелерінің  толықтылығын, олардың беттерінің  және шоттардағы қалдық сомаларын  беру бойынша анықталады.

Аудит жүйесін жетілдіру  үшін орта мерзімді перспективаға арналған негізгі бағыттар:

- орта және жоғары оқу  орындарының оқу бағдарламаларына  ХАС оқытуды енгізу және оларды  тәжірибеде пайдалану білу;

- кәсіби аудиторлық ұйымдармен  аккредиттелген практикадан өтетін  аудиторлардың біліктілігін арттыру  жүйесін дамыту және жетілдіру;

- аудиторлық қызмет мәселелері  бойынша заңнаманың сақталуын  мемлекеттік қадағалаудың тиімді  жүйесі.

Сондай-ақ, бұқаралық ақпарат  құралдары арқылы хабарлай отырып, брифингтер, «дөңгелек үстелдер»  өткізу арқылы аудиторлық мамандықтың  мәртебесін арттыру жөнінде жұмыс  жүргізу қажет. Ұқсас іс-шаралар  жастарды қызықтыруға тартуға мүмкіндік  береді, себебі қазіргі уақытта аудиторлық қызметтерді талап дүркін-дүркін өсуде, бұл тиісті персоналды іріктеудің кадрлық мәселесін шешуге мүмкіндік  береді.

Аудитті жетілдіру жөнінде  сипатталған шаралар аудиторлық кәсіпті одан әрі үдемелі дамытуға негіз құрайды. Бұл ретте, мемлекет тарапынан салмақты көзқарас мемлекет пен аудиторлық қауымдастық өзара  іс-әрекеттерінде де, аккредиттелген кәсіби аудиторлық ұйымдардың өздерінің  арасындаға өзара іс-әрекеттерінде  де қажет тепе-теңдік деңгейіне қол  жеткізуге мүмкіндік береді, олар аудиторлық қызметті реттеу процесінетартылатын  болады, бұл Қазақстан Республикасында  аудиторлық мамандықты одан әрі оң дамытуға қызмет етеді.

Дегенмен,  «Радуга»   ЖШС-де ішкі бақылау жақсы ұйымдастырылған, соған қарамастан да мекеме активтерінің заңсыз түрде талан таражға түспеуін болдырмау мақсатында, тексерістер жүргізіп отыратын арнаулы бақылау жүйелері бар, алайда олардың өзі мүлік пен қаржылардың толықтай сақталуына кепілдік бере алмайды. Ол тек қана материалдық жауапкершілігі бар тұлғалардың адалдығына ғана байланысты.

Кәсіпорындар мен ұйымдардағы  ақшалардың қозғалысын ішкі бақылаудың қажеттілігі:

а) активтердің түгелдігін бақылау  үшін;

ә) кәсіпорынның  қаржылық саясатпен  сәйкестігін қамтамасыз ету үшін;

б) бухгалтерлік есепте көрсетілген  деректердің сенімділігін қамтамасыз ету үшін және тағы да басқа жағдайларға  байланысты.

Ақшалар және басқа да өтімділігі жоғары активтерге ішкі бақылау жасаудың қатал жүйесі қаржылық есепті ұйымдастырушылар үшін ақшалармен олардың баламаларына (эквиваленттеріне) жүргізілген бақылаулар дәл және сенімді ақпарат болып  табылатындығына сенімділіктерін  арттырады (ұлғайтады). Ақшалардың сақталуын  қамтамасыз ету, яғни оны қорғау көптеген кәсіпорындар мен ұйымдардың ең маңызды  мәселесі болып табылады. Ақшаларды  жасыру немесе оны ұрлау өте оңай, өйткені олардың белгілі бір  белгілері жоқ және тез айырбасталады (конвертизацияланады). Кәсіпорындар мен  ұйымдарда ақшаларға ішкі бақылау  жасау мынадай функцияларды жүзеге асыруы, яғни атқаруы қажет:

• ақшалардың жеке есебін жүргізу мен бөлек сақталуын бақылау;
• қолма-қол есеп айырысу негізінде жүргізілген операциялардың есебін бақылау;
• кассада тек қана күнделікті қажетті мөлшерде ақша сақтау;
• касса қалдығын белгіленген мерзімде уақытылы тексеру;
• табыс әкелмейтін ақшалардың қайтарылуын қамтамасыз ету;
• ақшалардың сақталуына жеке тұлғаның жауап беруі.

Ақшалардың келіп түсуін бақылау  кез келген кәсіпорындар мен ұйымдарда  түрлі операцияларды орындауға  және пайдалануға байланысты жүргізіледі. Есеп айырысуды қолма-қол жүргізу, орындалған операцияларды тіркеп жазып  отыру және оны ақша қалдығымен салыстыру, сондай-ақ ақшамен есеп айырысуды  белгілі бір адамға міндеттеу  ақшалардың ұрлануын, орындалған операциялар  үшін толтырылатын құжаттардың толтырылуында  қателіктердің жіберілуін болдырмайды. Ұрлықтар мен қателіктер болғанның  өзінде олардың саны азаяды. Ақшалардың үздіксіз және тұрақты банк шоттарына  келіп түсуін басынан бастап бақылау  мақсатымен есептеу және тіркеп жазу жұмысы үшін жауапты адам тағайындау мыналарды қажет етеді:

• кешіктірмей уақытында есептеу;
• кешіктірмей уақытында жазу;
• алынған ақшаларды дер кезінде депоненттеу.

Ақшаларды басқару функциялары  мен оны тиісті құжаттарға тіркеп жазу функцияларының жүзеге асырылуына үздіксіз бақылау жасау ұйымның  кассалық операцияларына күнделікті қабылданатын және касса арқылы төлемдер жүргізілетіндігі туралы есепті құрайды.