Қазақстан Республикасы салық жүйесінің проблемалары және оны шешу жолдары

      Қазақстан Республикасы салық жүйесінің         

        проблемалары және оны шешу жолдары                                               

Қазақстанның салық жүйесінің негізін корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы, әлеуметтік салық және жеке табыс салығы құрайды.

Салық реформаларының маңызды  аспектілерінің бірі салық жүктемесі  мен оның кәсіпорынның шаруашылық белсенділігіне әсер мәселесі болып табылады.

Салық төлеушілер әдетте салық  жүктемесінің 30% деңгейде болуын әділетті санап, 40% болуын әуыр қабылдайды және ол 50% болғанда көтере алмайды. Асыра  жүктелген салық жүйесін арттырып, салықтық түсімдердің жалпы сомасын  азайтады.

Салық жүктемесіне оптималды  «критикалық нүктені» іздеу еңбекті  төлеу, амортизация және қосылған құндағы  таза табыс үлесін негіздеу жолымен  шектік салық жүктемесінің салалық  нормативтерін өңдеуге бағытталған  болуы мүмкін. Салық жүктемесінің нормативтері қолдағы бюджеттік  резервтерге байланысты максималды және минималды мәнде болуы мүмкін. Осындай нормативтер белгілі  деңгейде аймақтар мен орындарда  салық шығармашылығын шектейтін  еді. Олардың артуы кезінде төлемдердің  мерзімін созу туралы өтініштер үшін объективті негіздер болар еді. Салық  жүктемесінің көрсеткіштері кәсіпорынның есеп беруінде айқындалуы қажеттігі  көрініп тұр.

Сондай-ақ, республикада экономика  секторлары бойынша біркелкі емес салық  жүктемесі байқалуда, атап айтқанда, шикі мүнай мен газ өндіретін  істегі субъектілер үшін салық жүктемесінің коэффициенті (СЖК) 2006ж. 8,0-ден 63,3% дейін, екінші деңгейдегі банктер үшін 1,6-ден 12,1% дейін, ал сақтандыру және аудиторлық компаниялар үшін 6,1-ден 20,7% дейін  құрады. Нәтижесінде салық салу әділеттілік  принцилі бұзылады және республикада нарықтың әртүрлі сегменттерінің дамуына  салықтардың әсер ету нәтижелігі төмендейді.

Жалпы айтқанда, егер мәліметтерді салалар кесіндісінде қарәстырса, республикадә салық жүктемесі бойынша орташа көрсеткіші өткен жылы 11,8% құрады.

Айта кететін жайт, салық  жүйесін жетілдіру бюджет аралық қатынастарды реттеумен және бюджеттік  ресурстарды республикалық, әймақтық және жергілікті деңгейлер арасында оптималды үлестірумен тығыз  байланысты. Бұл — елімізде мемлөкеттілікті  бекітудің маңызды бағыттары  — мемлекет бүтіндігін, сонымен  қатар республика субъектіперінің  және жергілікті басқару органдарының қажетті дербестігін қамтамасыз ету негізделген. Соңғысы республикалық, облыстық және жергілікті деңгейлер  арасындағы қызметтер мен биліктердің  нақты белгіленуі мен негіздемесін талап етеді. Осылайша, басқәрудың әр деңгейі үшін негізделген және сәйкес құқықтық нормативтік актілермен тіркелген  «қызметтер — биліктер — ресурстар» триадалары болуы керек. Ресурстармен басқару қызметтері мен биліктерін қамтамасыз ету мемлекеттікбилік және жергілікті басқару жүйесінің табысты  қызметі үшін қажетті жағдай болып  табылады.

Басқарудың экономикалық негізі болатын ресурстық база ретінде  әр деңгейде міндетті түрде келесі ресурстәр үшін бекітілген үлестер болу қажет:

табиғи ресурстар;

негізгі фондтар;

қаржылық ресурстар.

Жеткілікті ресурстық негізсіз республикалық та, аймақтық та, сондай-ақ жергілікті басқарулар нәтижелі іске аса алмайтыны анық. Салық жүйесі мемлекеттің қаржылық ресурстарының  негізгікөлемінің қалыптасуын қамтамасыз ететіні белгілі. Сондықтан, бір  уақытта фискалды, белсендетуші және реттеуші функциялардың баланстылығы бағытындагы салық жүйесін жетілдіру  міндетті түрде бюджет аралық қатынастардың  реттелуіне кезделген болуы тиіс. Салық жүйесін ретке келтірусіз қазіргі кезде «бюджеттік разделизм» жайында айтуға да келмейді.

Жергілікті бюджеттердің әз табыстарымен аз қамтамасыз етілуі, республикалық  бюджет пайдасына тұракты табыстық көздердің үлесін қысқартуға алып келетін  ережелерді жыл сайынғы қайта  қарастыру, жоғары тұрған билік органдарының жергілікті бюджетке түсімдерді артық  болжамдауы нәтижесінде жергілікті атқарушы органдар өте төмен бюд-жеттік қамтамасыз етілуде. Аймақтық және жергілікті бюджеттердің бюджөттік реттеуге тәуелділігі  өзіне қарасты аймақта салықтық потенциалды өсіру жөніндегі  жергілікті басқару органдарының істегі қызметтерін белсендетпейді.

Алайда мемлекеттің республикалық  бюджетінде табыстардың бірталай келемін  орталықтандыру және олардың аймақтар бойынша қайта үлестіру тенденциясы байқалуда. Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніңцегі есеп комитетіне мәліметтері бойынша 2006 ж. республикалық бюджетке 1,7 трлн теңгө, ал жергілікті бюджеттерге — 0,6 трлн теңге немесе 26 ғана түсті. Мәселен, Қызылорда облысының бюджетінде жиналған табыстардың жалпы сомасынан 13,7, ал Батыс-Қазақстан облысының бюджетінде — 16,9 қалды. Сонымен қатар 2006 ж. аймақтарға бөлінген трансферттердің жалпы сомасы 2005ж. салыстырғанда 1,5 есе артты және 414 млрд теңгені құрады. Соның өзінде трансферттер бұрынғыдай көптеген жергілікті бюджеттердің табысын толтырудың негізгі көздерінің бірі болып табылады. Олардың жергілікті бюджеттердің барлық табыстарының көлеміндегі үлестік салмағы Солтүстік-Қазақстан және Жамбыл облысы бойынша — 66, Оңтүстік-Қазақстан облысы бойынша — 62, Ақмола облысы бойынша — 59 құрады. Біздің ойымызша, бюджет аралық қатынастарды реттеу механизмі жергілікті бюджеттердің табыстық базасын нығайтуға әсер етпейді, ал бағытталған инвестициялық жобалардың берілуі жергілікті атқарушы органдардың аймақтық дамудың маңызды әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шөшудегі жауапкершілігін азайтады.

ҚҚС (әсіресе бюджеттен  ҚҚС орнын толтыру) әкімшіліктендіру мәселесі әр уақытта қиын және айтулы болып табылады. Шот-фактуралармен  алаяқтық жасау (жалған шот-фактуралар, өзгертілген жазбалары бар шот-фактуралар және басқа да заң бұзушылықтар) дамыған және дамып келе жатқан елдерге  тән. Мысалы, ҚР Қаржы министрлігінің салық комитетінің мәліметтері  бойынша 2006ж. өзінде 2005 ж. салықтың есебіне  автоматтандырылған камеральды бақылау  жүргізу нәтижесінде салық органдарымен 1135 салық төлеуші анықталды (немесе нөльдік көрсеткіштермен өткізген), бірақ шот-фактураларын шығарған), олар арқылы корпоративті жеке табыс салығы (КЖТС) және ҚҚС бойынша бюджеттен  жоғалтулар 73,4 млрд теңгені құрады. 2007 ж. 1 қыркүйегіне алғанда салық  органдары жалған кәсіпорын деп танылған 168 салық төлеушілерге қатысты заңды кересіне енген соттық актілерге (шешімдер, үкімдер) ие. Сондай-ақ сол күнге алғанда жалған кәсіпорындармен берілген шот-фактуралар бойынша ҚҚС есебінен алған сатып алушылардан 1 100,3 млн теңге есептен шығарылды, нәтижесінде 1 637,5 млн теңге КЖТС қосымша есептелді. Осыған байланысты мемлекеттік органдармен құқықтық-нормативті базаны жетілдіру, жалған кәсіпорындар жөніндегі істерді қарастыру тәжірибесін талдау, салықтық әкімшіліктендірудің нәтижелілігін арттыру, оның ішінде құқық қорғаушы органдармен өзара байланысын жетілдіру жолымен жалған кәсіпорындар қызметіне қарсы әсерлі шаралар қолданылуы тиіс.

Қосымша құн салығы Ресейдің үлгісі бойынша 1992 жылдың қаңтарында асығыс енгізілген болатын. Әлбетте, бұл салықтың тиімді жақтары да бар. Және ол кей  елдерде тәуір нәтиже беріп те жатыр. Алайда, ҚҚС бюджеттен орасан көп ақша шығаруға (салықтың орнын  өтіірік толтыру үшін) мүмкіндік  береді, сөйтіп, осы проблемамен  күресудін тиімді механизмін жасауға  кедергі келтіреді. Зансыздыққа  жол бермеу мақсатында салық органдары  есеп-қисапты ұдайы күрделендірумен  болады. Бірақ бұл да салықтың көбірек  түсуіне кемектеспейді: бәрібір  ҚҚС-тың орнын зансыз жабу тыйылмай отыр.            Осылайша, қазіргі қалпындағы ҚҚС  бәріне қолайсыз: салық мемлекеттік  қазынаға ойдағыдай табыс әкелмейді, салық төлеушілер тым күрделі  есеп-қисапқа (салық қағаздарын жинау, оларды реестрге енгізу, контрагенттерден ҚҚС төлеушілер куәлігінің көшірмесін сұрау) наразы. Есеп-қисаптың күрделілігі  салық әкімшілігі үшін де проблема туғызады: қаржы инспекторларының тұтас  армиясы бүкіл елде салық қағаздарын жинаумен айналысады. Шектен тыс көбейген жеңілдіктер мен сыбайлас жемқорлықтың салдарынан мол көлемдегі тауарлар елге ҚҚС төлемін айналып өтіп кіреді, ал отандық өндірушілер салықты  толықтай төлеуге мәжбүр болып отыр. Бір сөзбен айтқанда бұл — «жемқорлық салығы».

Бұдан шығатын басқа жол  бар ма?

Бөлшек саудада сатылған тауар мен көрсетілген қызметке салық (БСС) дегеніміз — тауарды  соңғы тұтынушыға (яғни оны өз қажетіне жарату үшін сатып алушыға) сатқан кезде  ғана салық алу. Кезен-кезеңмен алынатын ҚҚС-тан айырмашылығы. БСС бірақ  рет алынады: тауарыңды немесе қызметіңді жеке тұлғаға саттың ба, БСС төле. Бірақ рет алынатын болғандықтан да ҚҚС-тағы сияқты күрделі есеп-қисапқа  кажеттілік болмайды. Сол себепті  салықшылар үшін салықтан жалтарушыларды ұстау да женілдейді. Өйткені, бүкіл  тізбек бойымен қуалағанша, бар күшті  соңғы буынға салған оңай. БСС-ты енгізу салық ауыртпалығын өндіріс саласынан  соңғы тұтынуға ауыстырады. Бұл инвестицияның  және жалпы экономиканың өсуіне қолайлы  жағдай жасайды.

БСС-тің артықшылықтарына келетін болсақ, оның қосымша құн  салығынан басты артыкшылықтарының  бірі — есептің қарапайымдығы. Қат-қат  салық қағаздарын жинаудың, тіркеудің  қажеті жоқ.

Әрине, БСС жанама салық  салудың бар проблемасын бірден шешіп тастай алмас. Жалған фирмалар құрып, тауарды салықсыз сатуға, тауарды  төмен бағаға (жалған) алушыға сатылған етіп көрсетуге болады. Алайда, әлемдік .тәжірибе көрсеткендей, бұлар —  жанама салықтың кез — келген түріне тән проблемалар. Дегенмен, мемлекетке осы проблемалармен қосымша құн  салығы емес, бөлшек салығы арқылы күрескен оңай.

БСС төлеушілердің саны аса  көп болмайды. Бір жағынан, тауарды  немесе қызметті соңғы тұтынушыға әртүрлі  формада сататындар бөлшек сауда  фирмалары ғана емес. Мәселен, аудиторлық фирма кәсіпкерге де, жеке тұлғаға  да кеңес береді. Екінші жағынан, бөлшек сауда секторында жұмыс істемейтін көпшілік кәсіпорындардың жеке тұлғалармен  сауда жасауы өте сирек. Сондықтан  ҚҚС-қа қарағанда, БСС-ті реттеу оңай. Салықшыларға бөлшек саудамен айналысушыларды мұқият назарда ұстаудың өзі жеткілікті (мұндай фирмалар жалпы кәсіпорындар санының жартысынан аз), ал өзгесін  салық төлегеніне күмән туған  жағдайда жекелей тексеру арқылы бақылау қажет.

БСС-қа қарсы дәйектердің  бірі — бөлшек саудадағы бағалардың ылғи өзгеріп тұратыны. Бұған да уәж айтуға болады. Өйткені, кәсіпорындардың  сұранысына қарағанда, тұрғындардың сұранысы әлде-кайда тұрақты. Кәсіпорынның жаңа станокты сатып алу туралы шешіміне саяси тұрақсыздық немесе  істің  жағдайы ықпал етуі мүмкін. Ал жеке адам қашанда ішім-жеуді, киінуді, демалуды,машина, үй, саяжай сатып алуды қалайды. Бір  сөзбен айтқанда, көтерме саудаға  қарағанда, бөлшек саудадағы бағалар  тұрақты әрі болжауға оңай. Бірнеше  жыл бұрын үй-жай және автокөлік  рыногында пайда болған сұмдық сүраныстың өзі неге тұрады? Адамдар тауарды несиеге болса да белсенді түрде сатып алып жатыр. Ал енді осы миллиардтаған (және ұдайы өсу үстіндегі) айналымнан 5%-дық салықты тұрақты алып отырса, онда бюджетке түсетін қаржы тез көбейеді. Бұл мемлекетке әлеуметтік мәселелерді де, жалпы экономикалық проблемаларды шешуге де мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, 13%-дық  ҚҚС-ті   5%-дық   БСС-пен ауыстырса, барша  отандық тұтынушылар үшін бағалар  орташа    5-8%-ға төмендеген болар  еді.

БСС-ті әлемнің ең ірі  экономикасы АҚШ қолданып отыр. Ондағы салық мөлшері әр штатта әрқалай, шамамен 2,9% бен 7,25% аралығында.

Салықтың бұл түрін (5%) Ресей екі жыл қолданды. Бірақ  онда тәжірибе сәтсіздікке ұшырады. Ақыры бұл салық сауданың дамуына  кедергі жасаушы ретінде алынып тасталды. Алайда, Ресей қолданған салық біз ұсынып отырған БСС-пен салыстыруға келмейді. Ресейде ол салық жергілікті бюджетке федералды КҚС-тын орнына емес, оған қосымша ретінде алынды.

«Азат» партиясы 13%-дық  ҚҚС-ті 5%-дық БСС-пен ауыстыру экономиканы, орта және шағын бизнесті, отандық  өндірушіні дамытуға, ал қарапайым  адамдардың пайдасына бағалардың төмендеуіне  себеп болатын стимул деп санайды.Мұнымен  қатар, БСС кен орындарын игеруші  компанияларды Қазақстанда өндірілген қуат пен тау-кен өнімдерін сатудан  түскен белгілі бір соманы ел бюждетіне  аударуға міндеттеуі тиіс деп санайды.

Тағы бір маңызды мәселе — ҚҚС экспортерлерге уақытында  өтеу.Тау-кен компаниялары, егіншілер, машина жасаушылар, мұнайшылар және т. б. алдындағы ҚҚС қайтару бойынша  жалпы қарыз 2007 ж. Қазанына 100 млрд теңгені  құрады. ҚР қаржы министрлігінің қолданыстағы заңнамаларына сәйкес экспортермен төленген салық алпыс күн ішінде қайтарылуы тиіс. Алайда Салық кодексінің бұл бабы көбінесе орындалмайды. Осы  себеппен салық төлеушілер айналымдағы  заттарды несиелеуге банктерге бет  бұрады және үлкен пайызда несие  алуға мәжбүр болады, ал бұл ақша ҚР Қаржы министрлігінің қаржы мекемесінің  шотында жатыр. Нәтижесінде өндірушілерге  қосымша жүктеме айналымдық ақшаның  жетіспеуіне алып келеді, ал қымбат несиелөр өнімнің өзіндік құнына әсер етеді.

Экономика дамуының бүгінгі  деңгейі шаруашылық субъектілерді  орнын барып кешенді тексеруді  жоспарлауда кенеттен емес, ғылыми-әдістемелік  тәсілді қолданады. Орнына барып  кешенді тексеруге сай салық  төлеушілерді анықтау үшін салық  органдары мекеменің қаржы-шаруашылық қызметіне және салықтық міндеттердің орындалу деңгейіне алдын-ала талдау жүргізу қажет. Оларды салық төлеушілермен  салық төлеуден ауытқудың  әртүрлі  сызбаларын пайдаланудың жеке белгісі, сондай-ақ белгілер жиынтығы алаңдатуы  тиіс. Мысалға, азайтулардың жоғары үлестік  салмағы; салық төлеушімен ҚҚС қайтарып алуға үнем талап етулері, ал қайтару  сомасы бюджетке төленген салықтар сомасымен  сәйкес емес; салық төлеушіде кадрлық  құрамның, негізгі заттың және өзге ликвидті мүліктің, өсіп отыратын дебиторлық және несиелік қарыздың болмауы; жеткізушілерге немесе кедендік органдарға ҚҚС төлеудегі  нақты шығындардың, қосымша шығындардың  жоқтығы; салық төлеушінің жалған заңды  мекен-жайды пайдалануы.

Осындай белгілердің саны өте көп, менің ойымша, оларға келесілерді  жатқызуға болады:

-   берілген салық  төлеушіде салық жүктемесі нақты  саладағы шаруашылық субъектілері  бойынша орташа деңгейінен төмен  (экономикалық қызмет түрі);

-   бухгалтерлік және салықтық есептілікте бірнеше салықтық кезендер мерзіміндегі шығындардың сипатталуы;

-   салықтық есептілікте  белгілі бір кезендегі қомақты  сомалардың алынуларын сипаттау;

-   тауарларды (қызметтерді,  қызмет көрсетулерді) айналымға  салудан түскен табыстың өсу  жылдамдығынан шығындардың өсу  жылдамдығының озуы;

-   бір қызметкерге  төленетін орташа айлық жалақы  Қазақстан Республикасы субъектінде  экономикалық қызметі бойынша  орташа деңгейден төмен;

-   жеке   кәсіпкердің   күнтізбелік   жылда   алған   табысының   сомасына   максималды  жақындатылған шығын сомасын  сипаттауы;

-   контрагенттер-алып-сатушылармен, иә болмаса орынды экономикалық  немесе өзгеде себептерсіз (іскерлік  мақсат) делдалдармен (контрагенттер  шынжыры) келісімдер бекіту негізінде  қаржы-шаруашылық қызметті құру;

-   салық төлеушінің  салық органымен анықталған қызмет  көрсеткіштеріне сәйкессіздігі  туралы ескерту хатына түсініктеме  ұсынбауы;

-   салық төлеушіні  мекен-жайын ауыстыруға байланысты  салық органдарының есебінен  бірнеше рет алу және есепке  қою (салық органдәры арасындағы  «миграция»);

-   бухгалтерлік есеп  мәліметтері бойынша рентабельділік  деңгейінің статистика бойынша  осы қызмет аясындағы рентабельділік  деңгейінен едәуір ауытқуы.