Қазақстандағы шағын қалалардың қазіргі жағдайы

Жоспар

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

КІРІСПЕ

I ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

1.1  Шағын қалалардың мәселелері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Қалалардың типтері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3 Қалаларды дамытудың теориялық аспектілері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

II ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  ШАҒЫН  ҚАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

2 .1 Қазақстандағы шағын қалалардың қазіргі жағдайы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

2.2 Моно қалалардың даму ерекшеліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

III Шағын қалалардың дамуы Хромтау қаласының мысалында

3 Келешегі кемел кеншілер қаласы –Хромтау шағын қалалардың бірі. . . . . .

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

   Курстық жұмыстың тақырыбы «Қазақстан Республикасындағы шағын қалалардың экономикалық дамуның ерекшеліктері». Бугінгі таңда бұл Республикамыздағы  ең  өзекті мәселелерінің бірі.

Тақырыптың өзектілігі Қазіргі кезеңде Қазақстанның өңірлік даму саясаты ұлттық экономиканың маңызды экономикалық өсу нүктелері болып табылатын урбандалу және агломерациялар процестерін ынталандыруды және реттелетін дамытуды, экономикалық және демографиялық әлеуеті бар перспективалы елді мекендерді дамытуды және қолдауды қамтитын ұтымды аумақтық ұйымдастыруды қалыптастыруды қамтамасыз етуге арналған, бұл урбандалу процестерін дамытудың және өңірлік дамудың әлемдік үрдістеріне сәйкес келеді. 
     Қазіргі таңда қалаларды, әсіресе шағын қалаларды қолдауға байланысты мемлекет тарапынан жасалатын іс-шаралар, төменгі қажетті өмір сүру деңгейін сақтай отырып ең маңызды деген мәселелерді шешуге қаржы ресурстарын бөлумен шектеледі. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің және Дүниежүзілік банктің деректері бойынша Қазақстанда урбандалу коэффициенті шамамен 54 – 55 %-ды құрайды, бұл Орта Азия елдері үшін ең жоғары болып табылады, алайда дамыған елдерден тым кейіндеп қалуда. Австралия, Канада және АҚШ сияқты елдердің осы әдістемені ескере отырып, айқындалған урбандалу коэффициенттері 70 – 80 % аралығында. 
      Өсіп келе жатқан қалалар, халықтың артып келе жатқан ұтқырлығы және өндірісті мамандандыруды арттыру дамудың ажырамас серіктестері болып табылады. Бұл өзгерістер әсіресе Солтүстік Америкада, Батыс Еуропада және Солтүстік Шығыс Азияда байқалады. Алайда Шығыс және Оңтүстік Азия және Шығыс Еуропа елдерінде ауқымы мен қарқыны бойынша ұқсас өзгерістер орын алуда. 
      Қазіргі заманғы Қазақстанда қалалық агломерацияларды қалыптастырудың негізгі үрдістерін қарай отырып, аумақтардың анық көрінетін табиғи аймақтарына және жоспарлы экономикадан қалған қоныстандыру ерекшеліктеріне байланысты олардың әркелкі екендігін атап өткен жөн. 
      Экономикалық даму орталықтары арасында орналасқан, көліктік байланысты қамтамасыз ететін аумақтар жүк ағындарын көбейту, инновацияларды тарату, инфрақұрылымдарды дамыту арқасында қосымша серпін алады. Сондықтан олар «өсу полюстерімен» бірге тұтастай өңірдің немесе елдің экономикалық дамуының кеңістіктегі қаңқасын анықтайтын даму осьтеріне (дәлізге) айналады. 
      Екінші жағынан алғанда, жоспарлы экономикадағы қалыптасқан орталықтардың, мысалы перспективасыз моноқалалардың, шағын қалалардың, АЕМ ыдырауы депрессивті аумақтардың пайда болуына әкелді және қоғамда күрделі әлеуметтік процестерді (көші-қон, инфрақұрылымның құлдырауы, жұмыссыздық, әлеуметтік маргиналдану) туғызды. Экономика құрылымының нарықтық экономика талаптарына сәйкес болмауы, өнеркәсіптік кәсіпорындардың технологиялық артта қалу, негізгі қорлар мен инфрақұрылымның жоғары дәрежеде тозу шағын қалаларға өзіндігінен дамуға мүмкіндік бермейді. Шағын қалаларды дамыту үшін шағын  қалаларды  жандандырудың  мемлекеттік  бағдарламасын  әзірлеу,  бәсекеге  қабілетті артықшылықтарын ескере отырып, нақты  қаланың даму  стратегиясын  әзірлеу, шағын және орта қалалардың  әлеуметтік-экономикалық  көрсеткіштерінің мониторингісін  жүргізу,  әлеуетті  анықтау  және  бар мүмкіндігін  ескере  отырып,  қаланың  дамуының стратегиялық  бағыттарын   белгілеуі  өзекті  мәселе болуы тиіс.      

  

 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Шағын қалалардың мәселелері

Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы 2001 ж. 16 шілдедегі № 242-ІІ Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес шағын қалалар қатарына халық саны 50 мың адамнан кем  болып келетін қалалар жатады. 2013 жылдың басына Қазақстанның 12 облысында 54 шағын қала бар болып отыр.

Қазіргі уақытта ҚР шағын қалаларды дамыту бойынша мақсатты бағытталған бағдарламалық құжат жоқ. 2004-2006 жылдары 2004-2006 жылдарға арналған шағын қалаларды дамыту бағдарламасы әрекет етті. Бағдарлама ҚР 60 шағын қаланы қамтыды.

2012 жылы 2012-2020 жылдарға арналған  моноқалаларды дамыту бағдарламасы  қабылданды. 54 қаланың ішінен 13 шағын  қала моноқалалар санатына енгізіліп, аталмыш Бағдарлама шеңберінде  дамытылып келеді (Хромтау, Текелі, Ақсай, Зырян, Курчатов, Серебрянск, Жаңатас, Қаратау, Абай, Қаражал, Арқалық, Лисаковск, Жетіқара). Осылайша шағын қала  санатына республиканың 10 облысының 41 қаласы кіріп отыр. 41 шағын қаланың  халық саны 966 мың. Адамды құрайды, бұл ҚР қала халқының 9% құрайды.  

Қазақстанның шағын қалалары өзінің мамандандырылуы, табиғи-ресурстық әлеуеті, географиялық орналасуы бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Шағын қалалардың басым бөлігі ауылшаруашылық шикізатты өңдеуге маманданған, көбісі индустриялық мамандандырылуға ие.

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет -1 ҚР шағын қалалардағы тұрғындар саны 2013 жыл

 

 

Нарықтық мамандандырылуы бойынша шағын қалаларды келесі топтарға бөлуге болады:

1. Өнеркәсіп өндірісі басым дамыған қалалар (кен өндіру өнеркәсібі, машина жасау, тамақ өнеркәсібі, химия өнеркәсібі );

2. Агроөнеркәсіп кешені басым дамыған қалалар;

3. Көлік-логистикалық орталықтар;

4. Курор-қалалар.

Географиялық орналасуы бойынша келесі қалаларды бөліп көрсетуге болады:

• Аса маңызды көлік жолдарында орналасқан қалалар;
• Агломерациялардың әсер ету аймағында орналасқан қалалар;
• Республиканың шекаралас аймақтарында орналасқан қалалар.

 

Кесте 1. ҚР шағын қалалары және олардағы халық саны

 

	Облыс	Қалалар	2013 жылдың басына  халық саны, адам
1	Акмолинская	Ақкөл қ.	13616
2		Атбасар қ.	29849
3		Державин қ.	6291
4		Ерейментау қ.	10841
5		Есіл қ.	11011
6		Макинка қ.	16945
7		Степняк қ.	3900
8		Шучье қ.	45720
9	Ақтөбе	Алға қ.	19607
10		Жем қ.	1991
11		Қандыағаш қ.	30956
12		Темір қ.	2561
13		Шалқар қ.	27448
14		Ембі қ.	11628
15	Алматы	Есік қ.	37553
16		Жаркент қ.	41953
17		Қапшағай қ.ә.	56811
18		Қаскелен қ.	62907
19		Сарқанд қ.	14115
20		Талғар қ.	47448
21		Үшарал қ.	16461
22		Үштөбе қ.	24670
23	Шығыс-Қазақстан	Аягөз қ.ә	37020
24		Зайсан қ.	37577
25		Шар қ.	7821
26		Шемонаиха қ.	18149
27	Жамбыл	Шу қ.	35871
28	Қарағанды	Қарқаралы қ.	8764
29		Приозер қ.	13183
30	Қызылорда	Арал	31477
31		Қазалы	6666
32	Маңғыстау	Ф-Шевченко қ.	5234
33	Оңтүстік Қазақстан	Арыс қ.ә.	67394
34		Жетісай қ.	31352
35		Ленгер қ.	25160
36		Сарыағаш қ.	40601
37		Шардара қ.	30904
38	Солтүстік Қазақстан	Булаево қ.	7824
39		Мамлютка қ.	7320
40		Сергеевка қ.	7343
41		Тайынша қ.	11647
Барлығы:		41	965589

 

Ақпараттар көзі: ҚР облыстарының жергілікті атқарушы органдарының сайттары

 

 

Экономика құрылымының нарықтық экономика талаптарына сәйкес болмауы, өнеркәсіптік кәсіпорындардың технологиялық артта қалу, негізгі қорлар мен инфрақұрылымның жоғары дәрежеде тозу шағын қалаларға өзіндігінен дамуға мүмкіндік бермейді.

Қазақстанның шағын қалаларының негізгі проблемалары болып табылады:

• экономикалық базаның шектеулігі және білікті кадрларды және инвестицияларды тартудағы ұтымсыз бәсекелестік орындары;
• өнеркәсіптік кәсіпорындарының басым бөлігінің технологиялық артта қалуы, негізгі қорлардың тозу дәрежесінің доғарылығы, еңбек ету орындарының жетіспеушілігі;
• өте жағымсыз демографиялық ахуал: үлкенірек қалаларға қоныс аудару, қартаю, денсаулық сақтау саласының дамуының төмендігі;
• әлеуметтік-мәдени саласының даму деңгейінің жеткіліксіздігі және инженерлік-инфрақұрылымдық объектілердің даму деңгейінің төмендігі;
• бір саланың басымдығы байқалатын қалалық елді мекендердің болуы, бұл елді мекеннің қала құрушы кәсіпорынға толық тәуелділігін көрсетеді.

2013 жылдың қорытындысы бойынша  шағын қалалардағы өндірістік өнеркәсіптермен шығарылған өнім көлемі 720,3 млрд.теңге, жалпыреспуб-ликалық өндірістік өнім көлемінің 4,2% құрады. [2].

   Өндірісте шамамен 67мың адам немесе ҚР өндірістегі жұмысбастылардың 6,7% құрайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет-2 – ҚР өндірістік өнеркәсібінің құрылымы 2013 жыл

 

Шағын қалалардың өнеркәсіптік өндірісі тар мамандандырылуымен тау-кен өнеркәсібі, азық-түлік,химия өнеркәсібі, құрылыс салалары мен машина жасау салаларына басымдық танытуымен сипатталады.

Техникалық жабдықталуының төмен деңгейіне байланысты көптеген өндіруші және өңдеуші салалардың өндірісі тоқтаталып немесе жабылып жатыр. Мысалы, Ленгер қаласындағы Ленгерском машина жасау өнеркәсібінде қазіргі уақытта шамамен 50 адам еңбек етеді, ал бұрын бұл жерде 1,7мың адам жұмыс жасаған. «Уміт» және «Шұғыла» секілді тігін фабрикалары жұмыстарын тоқтатқан.

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

Сурет 3 –2013 жылдың экономикалық белсенділік деңгейі

 

     Шағын қалалардағы өнеркәсіптік өндіріс тар мамандандырылумен сипатталады және көбінесе кен өндіру, тамақ, химия өнеркәсібімен,  құрылыс материалдарын өндірумен және машина жасау салаларымен ұсынылған.

1999-2013 жылдар аралығында  шағын қалалардың халқының жалпы  саны 17%-ға өсті.  Халық санының  өсуінің негізгі себептері халықтың  табиғи өсімі болып отыр.

Еңбек нарығындағы шағын қалалардың негізгі проблемасы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі және жұмыспен қамтылған халық құрылымындағы өз бетімен жұмыспен қамтылғандар санының көптігі болып табылады.

Шағын қалалардағы халықтың төмен біліктілігін атап өткен жөн, өйткені бұл қалалардың болашақта экоономикалық дамуының тежеуші факторына айналуы мүмкін.

Өндірістік проблемалармен қатар шағын қалаларда кедейлік және өмір сүру деңгейімен байланысты проблемалар да айқын байқалуда.

Нарықтық экономикаға көшуге байланысты көптеген кәсіпорындарға әлеуметтік сала, инженерлік инфрақұрылым объектілерін ұстау тиімсіз болды, қаржыландыру күрт төмендеді, әсіресе инженерлік инфрақұрылымды және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты.

Шағын қалалардағы инженерлік инфрақұрылымның тозуы шегіне жеткен. Инженерная инфраструктура в малых городах изношенна до предела.

Әлеуметтік саладағы проблемалар халықтың медициналық кадрлармен төмен қамтамасыз етілуі, тұрақты мектепке дейінгі ұйымдардағы орын тапшылығынан байқалады және т.б. 

Шағын қалалардың проблемалар кешенін шешу үшін экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуға қолайлы жағдайлар жасау керек.

Қазақстанның шағын қалаларын дамытуда шетелдік көшбасшы елдер тәжірибесіне жүгіну қызықты шешім болып табылады. Бұл тәжірибелер арасында келесілерді атап көрсетуге болады:

- шағын және орта қалаларды  әлеуметтік-экономикалық дамытуға  бағытталған бағдарламаларды әзірлеуді;

- қала салушы жобалардың  шағын қалалардың дамуын стратегиялық  жоспарлау жүйесіндегі рөлін  арттыру;

- жобаларды жобалау және  іске асыру үрдісінің барлық  қатысушыларының біліктілік деңгейін  жоғарлату;

- өңірлік және жергілікті  атқарушы органдарды тарта отырып, шағын қалаларды дамыту бойынша  халықаралық конференцияларды жыл  сайын өткізуді ұйымдастыру;

- шағын қалалар арасында  тақырыптық конкурстарды ұйымдастыру, мәдени салттарды қалпына келтіру, туризмді дамыту, экология, абаттандыруды  жақсарту және т.б.  

Шағын қалаларды дамыту проблемасы міндеттер кешенін шешуді талап етеді. Аталмыш міндеттерді шешу негізінен стратегиялық бағдарламалық құжаттар есебінен мүмкін болып отыр. Бұл күрделі кешенді проблеманы шешудің негізіне проблемалық-мақсаттық тәсіл енгізілуі тиіс.   Ол мемлекеттік әсер етудің өзара байланысты формалар және әдістер жиынтығынан тұрады: нормативтік-құқықтық, экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық. Дәл осындай тәсіл шағын қалаларға қазіргі ұзаққа созылып кеткен дағдарыстан шығуына көмектесуі мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2  Қалалардың  типтері

 

Қазіргі кезде бірқатар аймақтардың экономикалық баяу дамуы еңбекпен қамтудың қамтамасыз етілмеуіне алып келді. Халықтың кірісінің деңгейі әлі төмен.

Қазақстан  экономикасының  кеңістіктік  дамуы көбінен  сараланумен  сипатталатыны  белгілі.  Бұл табиғи-шикізаттық,  өндірістік,  кадрлық әлеуеттердің үлкен  айырмашылығына  ғана  емес,  сонымен  бірге

аймақтардың  қалыптасқан  қызмет  бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне,  ішкі  және  сыртқы  нарықтардағы  бәсекеге қабілеттілік  шарттарына  да  байланысты.  Сондықтан, республиканың әрбір шағын қаласының мәселелерінің сөзсіз  өзіндік  ерекшеліктері  бар,  бірақ  олар  алғы шарттармен де сипатталады.

Қазақстанның шағын қалаларының экономикалық дамуының негізгі мәселелері: өнеркәсіптік бір саласы басым  болатын  қала  мекендерінің  болуы,  білікті кадрлар  мен  инвестицияларды  қатыстыруда  тиімді болмайтын  бәсекелес  позициялар,  өнеркәсптік кәсіпорындарының  көпшілігінің  технологиялық  қалыс қалуы,  жастардың  неғұрлым  ірі  қалаларға  қоныс аударуы болып табылады.

Қазіргі  индустриалды  –  инновациялық  жаңғырту ағдайда  өзекті  мәселенің  біреуі  шағын  қалаларды жандандырудың  мемлекеттік  бағдарламасын  әзірлеу болып  тұр.  Сол  себепті  моноқалалардың  бәсекеге қабілетті  артықшылықтарын  ескере  отырып,  нақты қаланың даму стратегиясын әзірлеу, шағын және орта қалалардың әлеуметтік-экономикалық  көрсеткіштерінің мониторингісін жүргізу,  әлеуетті  анықтау  өзекті  болып тұр.Ең алдымен, табысының деңгейі төмен болатын, тұтыну әлеуеті төмен болатын және  әлеуметтік  қызметтердің  қолжетімділігі  төмен

болатын  азаматтар  ерекше  қолдау  көрсетуді  қажет етеді. Осындай  саясатты  іске  асыру  үшін  зерттеушілер нақты ұсыныстар береді. Жағдайы төмен отбасыларын әлеуметтік  қолдаудың  көрсетілуін  қамтамасыз  ету

үшін және мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мен өлемдердің мөлшерін анықтаған кезде, ең алдымен, табыс  пен  еңбекақы  төлеу  саласында,  әлеуметтік норматив  ретінде  тамақтану  үлесі  жалпы  құнның 45%-нан  артпайтын,  тұтыну  кәрзеңкесінің  неғұрлым прогрессивті  құрылымымен  күнкөріс  минимумын пайдалану қажет.

Қалалардың  –  ірі,  орта  және  шағын  типтерін анықтау  кезінде  әлемдік  теория  мен  тәжірибеде қаланың  көлемі  (халқының  саны),  оның  қызметінің мөлшері  мен  көлемі  (көпшілік  тұрғындарының  негізгі қызметі)  секілді  негізгі  критерийлер  ескеріледі.  Бұл ретте  түрлі  елдердің  ұлттық  заңнамаларында  олар бойынша елді мекені қала болып есептелінетін халық санының түрлі критерийлері белгіленген: Данияда 250 адамнан  бастап  Жапонияда  30  мың  адамға  дейін. Қазақстанда  және  ТМД  елдерінде  егер  елді  мекен халық саны 12 мың адамнан кем болмаған жағдайда қалаға жатқызылады.