Шпаргалка по дисциплине "Экономика предприятия"

Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі  кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген  жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12 маусымында қабылданды.

Уақыт ағымының әсеріне, заман  талабына сай қабылданған Салық  кодексінде келесідей мәселелерді  шешуге басты назар аударылған.

Біріншіден , барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең жағдайын жасау.

Екіншіден , кейбір жекелеген категориядағы салық төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету.

Үшіншіден , салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру.

Төртіншіден, салық заңдылығының тұрақтылығын қамтамасыз ету.

Әрине, салық заңдылығында өзгерістер мен толықтырулар болашақта  да жүргізіліп отырылады. Өйткені экономикалық қарым-қатынастар бір орында тұрып қалмайды, ол жаңа даму сатысына көшкен сайын салық заңдылығының да сол экономикалық саясатқа сай өзгертіліп отыруы керек. Сондықтан өзгерістің енгізілуі де заңды. Бірақ, кодекс бойынша енді жаңадан енгізілген өзгерістер жылына бір рет енгізілуі тиіс. Енгізілген өзгерістер келесі жаңа жылдың басынан бастап күшіне енеді. Бұл ереже біржағынан салық төлеушілерге жаңа енгізулерге алдын ала дайындалып, операциялар мен қаржы шешімдерін жоспарлауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан салық қызметкерлерінің жұмысын жеделдетуге және жеңілдетуге көп әсерін тигізеді.

Салық кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Ол салық салудың ойластырылған құқықтық негізін құрудың түпкілікті міндетін шешуге бағытталған.

 

 

102.Негізгі қор мен басқа айналымнан тыс активтердің рентабельдігі қор құнының бір данасына шаққандағы пайда көлемімен өлшенетін айналымнан тыс активтерді пайдалану тиімділігін анықтайды. Бұл коэффициент кәсіпорынның барлық капиталының рентабельділік коэффициентімен өзара байланысты. Барлық капиталдың рентабельділік коэффициенті төмендегенде негізгі қор мен басқа да айналымнан тыс активтердің рентабельділігінің өсуі, шектен тыс қордың жиналуы салдарынан жұмылдырылған қордың шектен тыс артуын, сол тауарға деген сұраныстың төмендеуі салдарынан қоймада дайын өнімнің шектен тыс көп болуы, дебиторлық қарыздың немесе ақша қорының шектен тыс өсуін сипаттайды.

 

103

104.105.1.Өнім рентабельділігі (Рөн) – өнімнің толық өзіндік құнының сол өнімді сатудан түскен пайдаға қатынасы ретінде анықталады. Рентабельділіктің осы көрсеткішін қолдану ішкі шаруашылық анатикалық есептеулерде, бұйымның жеке түрінің пайдалығын (шығынын) бақылауда, өндіріске өнімнің жаңа түрін енгізуде және өндірістен тиімсіз өнімдерді шығаруда анағұрлым оңтайлы. Өнім рентабельділігі мына формула бойынша анықталады:

 

Рөн = (Псат / Қт) * 100%                  (14.1)

Мұндағы, Псат – өнімді, жұмысты, қызметті сатудан түскен пайда, тенге;

Қт – сатылған өнімнің толық  өзіндік құны, тенге

Пайда өнімнің  өзіндік құнымен қалай байланысты болса, сол өнімнің сатылу бағасымен  де солай байланысты болады. Сондықтан, өнім рентабельділігі еркін немесе реттелген баға бойынша сатылған өнім құнының, яғни сатудан түскен түсімнің пайдаға қатынасы арқылы анықталады. Сондықтан рентабельділіктің келесі көрсеткіші сату рентабельділігі деп  аталады.

2.Сату (айналым) рентабельділігі – Рс:

 

Рсат = Псат / Т * 100%                      (14.2)

 Мұндағы,  Т – өнімді, жұмысты, қызметті  сатудан түскен түсім.

Аталмыш коэффициент  әрбір сатылған өнімнің бірлігіне  қанша пайдадан келетінін көрсетеді. Осы көрсеткіштің өсуі сатылған өнім өндірісіндегі тұрақты шығын  жағдайындағы бағаның өсуін, немесе тұрақты баға жағдайындағы өндіріс  шығынының төмендеуін анықтайды. Сәйкесінше сату рентабельділігінің төмендеуі, тұрақты  баға жағдайындағы өнім өндірісінің  шығынының өсуі туралы немесе қарастырылып жатқан кәсіпорынның сатылған өнімінің бағасының төмендегені туралы, яғни сол өнімге деген сұраныстың төмендегенін дәлелдейді.

3.Капитал рентабельділігінің көрсеткіштері:

кәсіпорынның  жалпы капиталының рентабельдігі (Ржк):

 

Ржк = Псат / Борт * 100%                     (14.5)

Мұндағы Борт – баланс-неттоның белгілі кезеңге  орташа қорытындысы.

Аталмыш коэффициент  кәсіпорынның барлық капиталын пайдалану  тиімділігін көрсетеді, яғни коэффицент мәнінің өсуі кәсіпорын мүлкін пайдалану  тиімділігінің артқанын көрсетеді  және керісінше. Кәсіпорынның барлық капиталының  рентабельділік мәнінің төмендеуі  кәсіпорын өніміне деген сұраныстың төмендегенін немесе активтер жиынтығының  асып кеткендігін дәлелдейді.

4.Айналым активтерінің  рентабельдігі (Райн):

Райн = (Псат / ААорт) * 100% (14,6)

Мұндағы ААорт — айналым активінің  орташа көлемі, тенге.

Капитал мен активтердің орташа көлемі бухгалтерлік баланс мәліметтері  бойынша кезеңңің басы мен аяғына қорытындының орташа арифметикалық  көлемі ретінде аныкталады.

5.Негізгі қор мен  басқа да айналыстан тыс активтердің  рентабельдігі (Рт):

Рт = Псат / АТорт (14.7)

Мұндағы АТорт - негізгі қор мен  басқа да айналыстан тыс активтердің  кезең ішіндегі орташа көлемі.

 

106.Өндіріс тиімділігі — экономикалық категория. Ол — өндіргіш күштер мен өндірістік қарым — қатынастың кең көлемді кешенді шарттарының қалыптасуы. Соның нәтижесінде кеңейтілген ұдайы өндірістік үдеріс қамтамасыз етіледі.

Тиімділіктің басты мәселесі — нарықтық экономика жағдайында тауар өндірушілердің мүддесі үшін тұтыну кұнын өндіру кезінде ресурстарды  мейлінше үнемдеу. Осы жағдайда кәсіпкерлік  қызмет өзінің тәуекелділігіне  мүліктік жауапкершілігі шегінде ұйымдастырушылық, құқыктық нормативті актілермен анықталып, өндіріс табыстылығының есебінде жүргізіледі.

Тиімділік — ұлғаймалы  ұдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты. Ресурстарды таңдау кезінде  баламалы нұсқаларды анықтау үшін пайдаланылатын сапалы бағалау көрсеткіші болумен  бірге, ол өндіріс резервтерін анықтау, өндіріс құрылымының қалыптасуын  жалпы да тікелей бағалау кезінде  қолданылады.  Тауар — ақша қатынасы жағдайында өндіріс тиімділігі ұтымды экономикалық тиімділікті сипаттайды. Мұндай жағдай жалпы өндірістік шығындардан қол жеткен нәтиже шамасы абсолюттік мөлшерде артық болып тұрғанда ғана орын алады. Осындай ұтымды тиімділік кез келген ұйымдық — құқықтық шаруашылықтың оңтайлы жұмыс істеуінің, кеңейтілген өндірісті жүргізудің ең бір қажетті шарты болып есептеледі.

 

107.Қаржылық тұрақтылықтың ішкі келесі белгілермен танылады: ақшалай ресурстардың жеткіліксіздігі, өндірістің қысқаруы, несиелік берешектің артуы, қызметкерлердің көңіл толмауы және басқа да факторлар. Қаржылық тұрақтылықтың дамуының сыртқы факторлары: Ұлттық экономика жағдайы- Үкімет экономикалық саясаттың нашарлауын салықты, ақша массасының қозғалысын, банктік пайыз мөлшерлемесін реттеу арқылы білдірмеуге тырысады. Саяси факторлар- Мемлекеттің шектеу немесе болдырмау сипатындағы қәсіпкерлік қызметке көзқарасы; Үкімет қызметінің тұрақсыздығы, т.б. Құқықтық факторлар- Жеткіліксіз антимонополиялық реттеу, сыртқы экономикалық қызметті шектеулі реттеу, құқықтық базаның дамымағандығы. Әлеуметтік факторлар  - Әдет-ғұрыптар, өмірлік құндылықтар, әкімшілік-жоспарлы экономиканың менталитеті, қаржыны басқару дағдыларының болмауы, мәдениеттіліктің төмен деңгейі. Технологиялық факторлар- Мемлекеттің ғылым мен техникаға төмен шығындалуы; төмен техникалық деңгей. Сатып алушылармен және жабдықтау- шылармен өзара қарым-қатынас- Түсімнің өсу темпінің баяулығы; шикізат пен материалдарды кешіктіріп жеткізу; олардың сапасының төмендігі.

 

 

1. Кәсіпорын – шаруашылықты жеке жүргізетін субъект және нарықтық қатынастардың негізгі жүргізуші

Кәсіпорын - мемлекеттің экономикалық жүйесінің шаруашылық бірлігі. Кәсіпорын  – пайда алу мақсатында коммерциялық, ғылыми-зерттеу, өндірістік қызметтерді  жүзеге асыратын, заңды тұлғалардың  құқығына ие өзбетінше әрекет ететін шаруашылық жарғылық субъект, ұлттық экономиканың басты буыны болып табылады.

Меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел  басқару құқығындағы оқшау мүлкi бар және сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады.

Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиiс. Заңды тұлғаның өз атауы жазылған мөрi болады.

Мүлiктiк кешен ретiнде кәсiпорынның құрамына оның қызмет етуiне арналған мүлiктiң барлық түрлерi, соның iшiнде  үйлер, ғимараттар, жабдықтар, құрал-саймандар, шикiзат, өнiмдер, жер учаскесiне құқық, талап ету құқықтары, борыштар, сондай-ақ оның қызметiн дараландыратын белгiлерге  құқықтар (фирмалық атау, тауар белгiлерi) және, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, басқа да айрықша құқықтар енедi.

2. Өндірістік кәсіпорындардың негізгі белгілері

Өнеркәсіп кәсіпорныныңфункцияларымыналар:

• өндірістежәнежекешетұтынылатынөнімшығару;
• тұтынушыгаөнімдіжеткізужәнесату;
• өнімдісатыпболғаннанкейінқызметатқару;
• кәсіпорындардағыөндірістіматериалдық-техникалықжабдықтау;
• кәсіпорынжұмысшыларыныңеңбегінұйымдастыружәнебасқару;
• кәсіпорындағыөндіріскөлемінжан-жақтыдамытып,ұлғайту;
• кәсіпкерлік;
• салықтардытөлеу, мемлекеттікбюджеттіңжәнебасқада қаржыұйымдарыныңміндеттіжәнеміндеттіеместөлемдерінорындау;

-мемлекеттік заңдарды, стандарттар мен нормативтерді орындау.

3.  Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формалары

6. Кәсіпорындарқұрылымы

Кәсіпорынның шаруашылық механизмі дегеніміз ұйым дамуының стратегиялық және ағымдық мақсатына қол жеткізу үшін шаруашылық қызметіне әсерін тигізетін экономикалық қызығушылықтарды басқару формаларының, әдістерінің және құралдарының жиынтығы.

Заңмен және басқа да шаруашылық құқықтың нормасымен қарастырылған кәсіпорын қалыптасуының  құрылымдық тәсілі мен түрі (фирма, компания және т.б.), оның меншік формасы, шығаратын өнім көлемі мен ассортименті, оның капиталының қалыптасуы, қызметінің сипаты мен мазмұнына тәуелді  болғандықтан және әртүрлі фирмааралық  одақтарға кіру тәсілі мен бәсеке күресін жүргізу әдісіне байланысты жіктелуі кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формасын құрайды. 

Коммерциялық  емес ұйымдардың құрамына мыналар жатады:  

Мекеме. Басқару, әлеуметтiк-мәдени немесе өзге де коммерциялық емес сипаттағы қызметтердi жүзеге асыру үшiн құрылтайшы құрған және қаржыландыратын ұйым мекеме деп танылады. 

Қазақстан Республикасының  Конституциясына және заңдарына  сәйкес немесе Қазақстан Республикасы Президентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің және облыстар (республикалық  маңызы бар қалалар, астана), аудан (облыстық маңызы бар қала) әкімдіктерінің нормативтік  құқықтық актілерімен мемлекет құрған және егер заң актiлерiнде қосымша  қаржыландыру көздерi белгiленбесе, тек  мемлекеттiк бюджеттiң немесе Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкi бюджетiнiң (шығыстар сметасының) есебiнен ғана ұсталатын мекеме мемлекеттiк мекеме деп танылады.

Қоғамдық  бiрлестiктер.  Қазақстан Республикасында қоғамдық бiрлестiктер болып, саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және азаматтардың заңдарға қайшы келмейтiн, өздерiнiң ортақ мақсаттарына жету үшiн ерiктiнегiзде құрған басқа да бiрлестiктерi танылады.

Қоғамдық  бiрлестiктерге қатысушылардың (мүшелерiнiң) осы бiрлестiктерге өздерi берген мүлiкке, соның iшiнде мүшелiк жарналарға құқықтары  жоқ. Олар өздерi мүшелерi ретiнде қатысатын  қоғамдық бiрлестiктердiң мiндеттерi бойынша жауап бермейдi, ал аталған  бiрлестiктер өз мүшелерiнiң мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi. 

Қоғамдық  қор. Азаматтар және (немесе) заңды тұлғалар ерiктi мүлiктiк жарналар негiзiнде құрған, әлеуметтiк, қайырымдылық, мәдени, бiлiм беру және өзге де қоғамдық пайдалы мақсаттарды көздейтiн мүшелiгi жоқ коммерциялық емес ұйым қоғамдық қор деп танылады. 

Тұтыну  кооперативi. Қатысушылардың материалдық және өзге қажеттерiн қанағаттандыру үшiн өз мүшелерiнiң мүлiктiк (үлестiк) жарналарын бiрiктiру арқылы жүзеге асырылатын азаматтардың ерiктi бiрлестiгi тұтыну кооперативi деп танылады. 

Заң актiлерiнде  көзделген жағдайларда тұтыну кооперативiне заңды тұлғалар кiре алады. 

Селолық тұтыну кооперативтерi тек өз мүшелерiнiң ғана емес, селолық жерлерде тұратын басқа адамдардың да материалдық және өзге қажеттерiн қанағаттандыру үшiн құрылуы мүмкiн. 

Өзара сақтандыру қоғамдары - тұтыну кооперативтерi қызметiнiң ерекшелiктерi Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде айқындалады.

  Дiни бiрлестiк. Рухани қажеттерiн қанағаттандыру үшiн өз мүдделерiнiң ортақтығы негiзiнде, заң құжаттарында белгiленген тәртiп бойынша бiрiккен азаматтардың ерiктi түрдегi бiрлестiгi дiни бiрлестiк деп танылады. 

Дiни бiрлестiктер өз қаражаты есебiнен сатып алған  немесе өздерi құрған азаматтар, ұйымдар  жылу ретiнде берген немесе мемлекет берген және заң құжаттарына қайшы  келмейтiн басқа да негiздер бойынша  сатып алынған мүлiкке меншiк  құқығы болады.