Өнеркәсіп әкология қалдықтары

 

 

 

 

Жоспар

 

1. «Өнеркәсіп – қоршаған орта» жүйесіне түсінік
2. Өнеркәсіп қалдықтарымен ластану. Қалдықтардың классификациясы
3. Өндірстегі қалдықтар түзілісінің көлемі
4. Өндірістік қалдықтар проблемалары
5. Өндірістік қалдықтар проблемаларын шешу
6. Өндіріс қалдықтарын қолдануға,  тасымалдауға, сақтауға және көмуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Өнеркәсіп – қоршаған орта» жүйесіне түсінік

Адамзаттың табиғатқа әсерінің әдістері мен көлемі тоқтаусыз күрделеніп келеді. Осы уақытқа дейін, қандай да бір  инженерлік-технолгогиялық  шешімдерді іске асыруда екі параметрдерді қарастыратын: 1. тікелей мақсатқа жету, яғни қажетті өнімді алу, энергия өндіру т.б.; 2. экономикалық эффект. Технологияға бұл тұрғыдан қарау, өнеркәсіп пен қоғамның қоршаған ортаға әсерін есепке алмады. Сондықтан да өнеркәсіп, табиғатты ластаушы көздердің ең қауіптісі болып қала берді.

Өнеркәсіптік экология дегеніміз -  өнеркәсіптің немесе адамның барлық шаруашылық қызметінің табиғатқа әсерін, сондай-ақ табиғаттың кәсіпорындарға кері әсерін немесе  барлық шаруашылықты толық зеріттейтін экология бөлімі.

Инженерлік экологияның зерттеу объектісі - қоғамдық  өнеркәсіптің жеке түрінің  оны қоршаған табиғи ортамен әрекеттесуінің нәтижесінде ұзақ уақыт функциялана отырып қалыптасқан система.

Инженерлік экологияның зерттеу пәні дегеніміз технологиялық және табиғи процестердің табиғи - өнеркәсіптік системамен әрекеттесуі.

Шаруашылықты зеріттеу барысы тек қана ластанумен шектелмеуі қажет, себебі табиғатқа шаруашылық қызметтің әсері, әдетте аумақты пайдаланудан немесе аумақтың табиғи экожүйесінің өте-мөте өзгеруінен басталады.

Технологиялық  процестерді орындау үшін өте ықшамдалған жасанды биоценоздың жұмыс істеуі және жасалуы туралы білім, яғни ақаба суды тазалау, активті лай, биогаз, кенді байыту, азықтык белоктарды алу, т.б. қажет.  Адамзат табиғи шикізаттан қажетті компонентін алу барысында, оның ғасырлар бойы қалыптасқан көп компонентті құрлымды болатындығына көп көңіл бөлмей келді. Технологияның даму жолында шикізаттан қажетті затты алудың  жетік әдістері жасалды. Бірақ, тек шикізаттан қажетті бір ғана затты алу барысында, негізгі өнірілген масса қалып қалдыққа айналып жатады. Осы қалған қалдық қоршаған ортаға техногенді әсер етуші. Мысалы, түсті металдарды рудадан алғанда, оның бір тоннасында бірнеше г бірнеше кг дейін ғана қажетті зат болады. Түсті металлургияда негізгі 12 металдарды (алюмений, мыс, никель, кобальт, қорғасын, мырыш, вольфрам, молибден, алтын, сынам, қалайы, сурьма) алғанда, рудадан олармен қабат 63 пайдалы, сирек кездесетін металдар бірге шығады да қалдық ретіне қалып қояды. Қазіргі таңда жылына 20-30 т минеральды шикізат өндірсе, оның 1-2% ғана соңғы өнімге ауысады. Сонымен планетамызда 100 миляртаған т өнеркәсіп қалдықтары қалып жатады және бұған қосымша тұрмыс қалдықтары да бар.  

 

 

 

 

Өнеркәсіп қалдықтарымен ластану

Өнеркәсіп қалдықтары дегеніміз - өнім шығару кезінде пайда болған және бастапқы тұтыну қасиеттерін толық немесе ішінара жойған жартылай фабрикаттар, материалдар және щикізат қалдықтары; белгілі бір кәсіпорынның ақырғы өнімді өндіру барысында пайда болған барлық қатты, газ тәріздес және сұйық қалдықтар. Өнеркәсіп жыл сайын әр түрлі дәрежедегі ластанған ақаба суды төгеді, атмосфераға шаң және газ тәріздес қалдықтар шығарады, тау-кен өнеркәсібі үйінділерге аршыма таужыныстарын, сондай-ақ кондициялық емес кен жыныстарын үймелейді. Өнеркәсіп қалдықтары әр түрлі мақсаттарда 10-20%-дан аспайтын көлемде пайдаланылады. Қалған бөліктер бітіндеп жиналып қоршаған ортаны ластайды. Қалдықтар массасын қысқарту мақсатымен қайтадан пайдалану, ресурстарды үнемдейтін технологиялар және т.б. қолданылуда. Соңғы кезде биологиялық әдістер көмегімен  адамға пайдалы өнімдерді алу әдістері мен жолдар жиынтығын биотехнология деп аталады.

Соңғы жылдары  мемлекетімізге өндірістік қалдықтармен қатар тұтас тұрмыстық қалдықтардың көлемінің өсу үрдісі тән, бұл көбінесе өндірістің өсуіне, жаңа технологияларды әзірлеу, қалалық тұрғындар санының үздіксіз өсуіне және орауыш материалдар көлемінің өсуіне, қалдықтар құрылымының өзгеруімен байланысты.

Қазіргі уақытты ауа бассейінін ластаушылардың «негізі үлесіне» өнеркәсібі дамыған зоналардағы: жылу энергетикасы (жылу және атом электростанциялары, өнеркәсіп және бу жіберетін қазандықтар және т.б.), ауыр металлургия, түрлі түсті металлургия өндірістері, мұнай өндіруші, мұнай химия өндірісі және құрылыс материалдары өндіріс орындары жатады.

Сұйық және қатты отындардың жану процесінде атмосфераға құрамында толық жанған (көміртегінің қос тотығы және су булары) және толық жанбаған (көміртегі тотығы, күкірт, азот, көмірсутектер және т.б.) өнім түтінмен бірге енеді.  Жану процесінен шығатын қалдық көлемі өте жоғары. Күштілігі 2,4 млн кВт болатын қазіргі заман жылу электр станциясы тәулігіне 20 мың т көмір жұмсап атмосфераға осы уақыт ішінде 680 т SO2 және SO3 , 120-140 т қатты денелер (күл, шаң, күйе), 200 т азот тотықтарын шығарады.

Қалдықтардың классификациясы келесі белгілер бойынша айқындалады:

• қалдық түзілу орны (өндіріс саласына байланысты);
• өндіріс циклінің кезеңі;
• қалдық түрі;
• қоршаған ортаға және адамға зиянды әсері;
• қолдану бағыты;

 

 

 

• қолданыс эффектісі;
• утильдеу технологиясының қаншалықты қарастырылып, зерттелгені.

Отандық стандарт бойынша «Зиянды заттар классификациясы және ортақ қауіпсіздік талаптары», барлық өндіріс қалдықтары қауіптілігі бойынша 4 классқа жіктеледі: бірінші классқа – аса қауіпті, екінші классқа – жоғары қауіпті, үшінші классқа – орташа қауіпті, ал төртінші классқа –қауіптілігі аз қалдықтар жатады.

Егер де қалдықтарда сынап, калий хлорқышқылы, үшхлорлы сурьма, мышьяк оксиді және басқа да улы заттар болса, олар бірінші классқа жатқызылады.

Хлорлы никель, хлорлы медь болатын болса екінші классқа жатады.

Классификациялардың негізінде орталық жинақтау схемалары жасалады, оларды екінші ретті пайдалануға асыру және ол қалдықтардың қоршаған ортаға зиянды әсерін болдырмауы қарастырылады. Барлық қатты өндірістік қалдықтарды 2 түрге бөлеміз :

• улы қалдықтар
• улы емес қалдықтар

 

 

Улы қалдықтар өзі бірнеше топқа жіктеледі, олардың кейбіреулері төменде көрсетілген:

• құрамында мышьягы бар органикалық емес қатты қалдықтар және шламдар, сынабы бар қалдықтар, құрамында: қорғасын, цинк, сурьма, висмут,кобальт және т.б. қалдықтар;
• құрамында фосфор және фторы бар қалдықтар мен шламдар, қолданысқа жарамайтын және тыйым салынған пестицидтер;
• гальваникалық өндіріс қалдықтары;
• мұнайхимия және мұнайөңдеудегі қалдықтар;
• хромқұрамды қалдықтар,шламдар,темір карбонильдері бар қалдықтар.

 

 

 

 

Улы қалдықтарды жиюдың, жинақтаудың, зиянсыздандырудың және көмудің тәсілдері мен тәртібі химиялық заттардың қауіптілік класын ескере отырып жүзеге асырылуы тиіс, сонымен бірге жұмысшылардың қауіпсіздігін, қоршаған территорияның ластануын болдырмауды және қамтамасыз етуі керек. 

Құрамында улы заттары бар қатты қалдықтарды қоймада ұстауға, сонымен қатар өндіріс алаңдарында шламды жинағыштарды және шлам жиналуын орналастыруға рұқсат етілмейді.

Өндірстегі қалдықтар түзілісінің көлемі

Полигон

Қалдықтарды орталықтандырып жинау, жеткізу, яғни транспорттау, заласыздандыру және көму қалаларды санитарлы тазалайтын шаралардың бірі.

Улы қалдықтар түрлерінің және мөлшерінің көптігінен оларды залалсыздандыру экономикалық тұрғыдан алғанда тиімсіз. Бұл қалдықтардың химиялық және физикалық қасиеттеріне байланысты залалсыздандыру және жою қоршаған ортаға еш зиянсыз жүргізу болмайды, сондықатан осы улы өнеркәсіптік қалдықтарды залалсыздандырып, көмуге арнайы аудандық полигондар ұйымдастырылады.

Қалдықтарды көму полигондары табиғи қорғаудағы ғимараттар болып табылады, ал орталық жинақтау, залалсыздандыру және утильденбейтін қалдықтарды сақтауға сақтауға арналғандықтан қорғалады. Полигон саны мен қуаттылығы әр ауданның техникалық-экономикалық есептеулерімен жүзеге асырылады

Полигонның құрамында келесі шаралардың қарастырылуы:

• улы өндірістік қалдықтарды өңдеу заводтары (???сурет);
• улы өндірістік қалдықтарын көму учаскелері;
• арнайы улы қалдықтарды тасымалдайтын автокөліктерге арналған тұрақтар (гараж).

 

 

 

Ескерту

1)                улы өнеркәсіптік қалдықтарды өңдеу заводтары қалдықтарды жағу және физико-химиялық өңдеу үшін, оларды заласыздандырып улылығын төмендетіп, ерімейтін формаға дейін жеткізіп, көлемін азайту үшін қолданылады;

2)                қалдық мөлшері 100мың т-дан аспайтын болған жағдайда, құзырлы органдармен келісе отырып, мұндай завод құрылысын жүргізбеуге рұқсат беріледі.

Полигонға қабылдамайтын қалдықтар түрлері:

• эффективті әдістер арқылы металл өнімдерін және басқа да заттарды айыруға болатын қалдықтар;
• радиоактивті қалдықтар;
• регенерациялауға жататын мұнай өнімдері.

Полигонның жобаларында өнеркәсіптік қалдықтар жөнінде төмендегі ақпарат болуы керек:

1) өнеркәсіптік қалдықтардың болжанатын мөлшерінің саны мен сапасы (қауіптілік класы бойынша), олардың физикалық-химиялық, токсикологиялық және радиациялық қасиеттері жөнінде мәліметтер;

2) қоршаған ортаға өнеркәсіптік қалдықтардың әсер етуінің мүмкін салдарының сипаттамасы;

3) өнеркәсіптік қалдықтарды зиянсыздандыру, жою, көму мәселелерінің технологиялық шешімдері;

4) зиянды заттардан топырақты  қорғау және бұзылған, ластанған топырақты рекультивациялау бойынша шаралар;

5) қоршаған орта объектілеріндегі  зиянды заттарды анықтау әдістемесі.

 

 

 

 

Полигондарды орналастыру       

 Полигондарды орналастыру  үшін тұрғын үй, құрылыс нысандарынан аулақ, жақсы желденіп, су баспайтын жерде болу керек. Полигон айналасында 3000м-ден кем емес жерде санитарлы-қорғаныс зонасы ұйымдастырылу қажет.

Полигон кем дегенде 200м ауылшаруашылық нысандарынан, транзиттік магистральдарынан, орман массивтерінен 50м алшақ орналастырылады.

Көму орындары бас транспорт магистралінен алшақ болмай және сол магистральмен жолдар жақсы байланыстырылуы қажет. 

Алаңдардың жетіспеушілігіне байланысты үлкен қалалардың маңайында қайта жүктеу станцияларын ұйымдастыру арқылы азайтуға мүмкіндік бар. Ол жерде қалдықтар іріктеледі, бөлшектенеді және түрлері бойынша жинақталады. Бұл әдіс қалдықтардың көлемін азайтады және алшақ полигондарға тасымалдап көмуге мүмкіндік береді.

Полигондардың учаскесі нашар фильтрленетін грунттармен орналастырылады(сары топырақ, сланцы,сугликок және т.б.), олардың фильтрация коэффициенті 0,00001 см/с аспауы шарт. Грунттық сулар деңгейі олардың жоғары көтерілуі мөлшері  көмілген қалдықтардан кем дегенде 2м-ден төмен болу керек.(Ережеге сәйкес, 7-15м)

Полигондарды орналастыруға рұқсат етілмейтін жағдайлар: 

 

• пайдалы қазбалар қорына жақын аумақта,құзырлы органдардың рұқсатынсыз;
• активті карст зоналарында;
• қар, лай көшкіні қауіптілігі бар және сель ағымдары бар жерлерде;
• ауыз су қоры бар зона;
• санитарлы демалу курорттарының маңайында;
• көгалданған жасыл қала зоналарында;
• ормандар, демалу орындарында;
• органикалық және радиоактивті қалдықтармен ластанған аумақтарда .

 

 

 

Полигондардың қуаттылығы бір жыл ішінде қабылданған улы қалдықтар мөлшерімен(мың.т.)  айқындалады.  Қалдықтардың мөлшері олардың көмілетін контейнерлердің массасымен қоса алынады.

Өнеркәсіптік улы қалдықтарды көмуге арналған полигондарды ұйымдастырғанда мынаған назар аудару керек: 

 

• дұрыс таңдалған алаң:
• керекті инженерлік ғимараттарды қарастыру;
• қалдықтарды толтыру реттілігі;
• қоршаған орта мониторингі:
• биогаздың түзілуін, жинақталуын, тасымалдауын қадағалануы;
• фильтраттың түзілуін, жинақталуын және жоюлуын бақылау.