Адам денсаулығы және қоршаған орта

Сынап. Қоршаған ортада кеңінен таралған. Дүние жүзіндегі сынаптың өндірісі жылына 10 мың т. астам. Ол негізінен электротехникада, медицинада және химия өнеркәсібінде қолданылады.

Металдық (элементарлық) сынап іс жүзінде ағзаға зиянды емес. Бірақ бу түріндегі сынаптың әсері қауіпті. Ағзаға тамақпен не тері арқылы енген сынап тұздарының қауіптілігі жоғары.

Сынаптың металлорганикалық қосылыстары (әсіресе метил сынап) ағза үшін өте улы және қауіпті.

Асбест. Соңғы кезде дәрігерлердің назарын өзіне аударып отыр. Ұсақ асбест шаңы — асбестоз ауруын туғызады. Өкпе ұлпаларын зақымдап, қатерлі ісіктерге әкеледі.

Қала және адамның денсаулығы

Қазіргі кездегі адамның экологиялық ортасы – қала. Ол ең ірі және табиғи ортадан өзгеше, көптеген параметрлері бойынша экстремалды деуге болатын орта. Қалада техногенді қуаттың орасан зор концентрациясы жиналады.

Дүние жүзінің қалаларында қазір ғаламшарымызды мекендейтін халықтың шамамен жартысы шоғырланған. Соңғы 45 жылда қала халқының саны 729 млн-нан 2540 млн. адамға дейін өсті, яғни 3,5 еседей, ал олардың халықтың жалпы санындағы үлесі 29-дан 44%-ға дейін артқан. Сонымен қатар, қалалардың іріленуі жүріп отыр. 1995 жылдың соңына қарай дүние жүзінде халқының саны 1 млн.-нан астам халқы бар 320 қала және 5 млн.-нан астам халқы бар 48 қала болған.

Бірақ урбанизация (латын тілінен аударғанда urbanus — қалалық) процесі тек қала халқының немесе қалалардың мөлшері мен санының артуымен ғана шектелмейді. Сонымен қатар, бұл процесс қоғам өміріндегі қалалардың рөлінің артуынан, көптеген адамдардың өмір сүру салтының өзгеруінен де көрінеді.

Қалалардағы адам экологиясына тән нәрсе — бұл табиғи экологиялық факторлардан оқшаулану болып табылады. Қажетті мөлшерде өсімдіктер, тірі топырақпен, сумен қамтамасыз етілген. Адамның биологиялық табиғаты мен оның табиғатқа қарсы іс-әрекетінің нәтижелері арасындағы қайшылық, әсіресе қала жағдайында шиеленісе түседі.

Қазіргі кездегі қала — күрделі әлеуметтік-экономикалық ағза. Ол демографиялық, экономико-географиялық, инженерлік-құрылыс, сәулеттік факторлардың әсерінен, қоршаған экономикалық кеңістік пен табиғи ортаның алуан түрлі өзара әсерлері нәтижесінде қалыптасады. Көбінесе, қалалармен қоғамдық процестің көптеген белгілерін байланыстырады. Бірақ, қала өркениеті — қолайлы жағдайлар, тұрмыстың жеңілдеуіне әкелгенмен, коммуникация тығыздығы, әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндіктері — тек барлық жағынан қолайлы орта емес.

Қала ортасы адамның басты сапасы — оның денсаулығына қолайсыз әсер етеді. Атмосфераның, судың, азық-түлік өнімдерінің, күнделікті қажетті заттардың өнеркәсіп пен транснорттың қалдықтарымен ластануы, электромагниттік өріс, вибрация, шу, ауаның дезионизациялануы, тұрмыстың химияландырылуы, шектен тыс көп ақпараттардың ағыны, уақыттың жетіспеуі, гиподинамия, эмоциогенді қысым, дұрыс тамақтанбау, зиянды әрекеттердің кеңінен таралуы — осылардың барлығы қосылып адамның денсаулығын нашарлатады.

Қала халқының басым бөлігі демалатын қаладан тыс, табиғи жағдайда өткізуге тырысады. Бірақ, мұндай жерлерде мүмкін болатын рекреациялық (рекреация латын тілінен демалу, сауығу) қысым артады да, олар: қаланың жалғасына айналады

 

 

 

Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексіне және  өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады.

 

Қоршаған табиғи орта – адамның өміріне, тіршілік ету жағдайына және денсаулығына әсер ететін табиғи компоненттердің жиынтығы. Қоршаған табиғи ортаның компоненттеріне атмосфералық ауа, сулар, топырақ, жер асты байлықтары, хайуанаттар және өсімдіктер әлемі жатады.

 

Қоршаған ортаны ластау – адамның шаруашылық қызметінің нәтижесінде — қатты, сұйық және газ тәріздес қалдықтарды табиғи ортаға: атмосфераға, гидросфераға, топыраққа шығару; қоршаған ортада қажет емес физикалық факторлардың: шудың, жылудың, сәуле шығаратын радиацияның, ультрадыбысты толқындардың, вибрациялардың және т.б. пайда болуы нәтижесінде қоршаған ортаның физикалық-химиялық қасиеттерінің өзгеруі. Қоршаған ортаның ластануы санитарлық-гигиеналық нормативтердің асып түсу деңгейімен сипатталады.

 

Елдегі экологиялық жағдаяттың нашарлауы да алаңдаушылық туғызады. Экологиялық мәселелер адамзат үшін маңыздылығымен-ақ елеусіз алдыңғы шепке шықты.

 

Адамдарда кездесетін кейбір патологиялық аурулардың таралуына, экологиялық факторлар тобының әсеріне бақылау жүргізгенде бірқатар мәселелер нақтыланған. Мысалы, жүйке, қан айналыс жүйесінің, асқорыту мүшелерінің патологиясына ішетін су сапасының төмендігі, атмосфераның ауыр металдар мен мұнай өнімдері буымен ластануы едәуір әсер ететіні анықталды. Қатерлі ісік ауруларының 75-80%-ы химиялық заттардың (асбест, полициклді көмірсулар, ауыр металдар) әсерінен пайда болады. Аяқ-қолдарының дамуы тежелген, мүшелері жетілмеген сәбилердің туылуы, өлі туу мен төтеннен іш тастаудың жиілігі ластанған ауадағы кейбір заттар мен дәрілік препараттарға да байланысты. Олай болса, халықтың денсаулығына экологиялық қауіп-қатерді азайту үшін қоршаған ортаны тазарту бағытындағы нақты істерге шындап кірісу қажет.

 

Қазақстан Республикасында табиғи жүйелердің өздігінен реттелу қабілетін және   антропогендік қызмет салдарының орнын толтыруды қолдау үшін жеткілікті, ландшафттық және биологиялық әралуандықты сақтау және қалпына келтіру жөніндегі ғылыми негізді шаралар жүзеге асырылатын болады.

 

Табиғи ортаны сақтау және қалпына келтіру  жөніндегі шаралар:

 

-қоршаған ортаның сапасын  басқару жүйесін оңтайландыру;

 

-табиғатты пайдалануды  басқаруда экожүйелік көзқарасты пайдалану;

 

-мемлекеттік, өндірістік және қоғамдық бақылау жүйесін, сондай-ақ экологиялық аудитті жетілдіру;

 

-қоршаған ортаға мониторинг жүргізу жүйесін дамыту;

 

-жер және су ресурстары  тозуының, ластануының, әуе алабының  ластануының алдын алу;

 

-Жердің озон қабаты  мен климатқа антропогендік әсерді азайту;

 

-биологиялық әралуандықты  сақтау және орнықты пайдалану;

 

-ерекше қорғалатын табиғи  аумақтардың ауданын ел аумағының  кемінде 10%-ына дейін кеңейту;

 

-табиғи жүйенің тұтастығын  сақтау және қалпына келтіру, оның ішінде гидротехникалық  құрылыстарды, автомобиль және темір жолдарды, газ және мұнай құбырларын, электр тарату және басқа да желілік құрылыстарды салу кезіндегі шаруашылық қызмет процесінде оларды бөліп-жаруды болдырмау;

 

-антропогендік іс-әрекеттен бұзылған аумақтарды қайта құнарландыру;

 

-өндірістік объектілердің жұмыс істеу циклі аяқталысымен табиғи ландшафтарды толық қалпына келтіруді міндетті түрде талап етуді қолдану;

 

-экологиялық апат аймақтарын, зымыран-ғарыш және әскери-сынақ кешендерін оңалту;

 

Каспий теңізі қайраңы мен оған іргелес жатқан аумақтардың ластануының алдын алу;

 

-өндіріс және тұтыну қалдықтарын қайта өңдеу мен кәдеге жарату көлемін біртіндеп ұлғайту;

 

-халықаралық ынтымақтастықты  кеңейту   жолымен іске асырылады.

 

Халықтың денсаулығына қоршаған ортаның тигізетін қолайсыз әсерін азайту. Қоршаған орта факторларының қолайсыз әсерінен халықтың денсаулығын қорғау орнықты даму саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызды элементтерінің бірі болып табылады.

 

Қолайсыз экологиялық факторлардан халықтың денсаулығын қорғауға:

 

-экологиялық тәуекелді  бағалау және оны азайту жөнінде бағдарламалар жасау;

 

-елді мекендердің аумағында  қоршаған ортаның сапа нормативтерін  сөзсіз қамтамасыз ету;

 

-өнеркәсіп объектілерін қоныстанатын аймақтан тысқары жерлерге шығару арқылы қала құрылысы шешімдеріне жаңа әдістерді енгізу;

 

-су құбырына және шөлмектерге  құйылған ауыз су сапасына  қойылатын талаптарды қатайту;

 

-тұрғын үй ортасының, әсіресе радиоактивті параметрлер бойынша жағдайын бақылау;

 

-экологиялық себептерден  болған ауруларды емдеу үшін  клиникалық орталықтар құру;

 

-қоршаған ортаның жағымсыз  факторларының әсерінен халықтың  денсаулығына әсер еткен дәлелденген  зардапты өтеу тәртібін енгізу  есебінен қол жеткізіледі.

 

Төтенше экологиялық жағдайлардың және экологиялық лаңкестіктің алдын алу. Қазақстан Республикасында төтенше экологиялық жағдайлардың  және экологиялық лаңкестіктің алдын алу мен олардың әлеуетті салдарларын жою жөніндегі қызмет:

 

- қоршаған орта үшін  жағымсыз салдарға әкеліп соғатын төтенше жағдайларды болжау;

 

- жағымсыз экологиялық  салдарлары бар төтенше жағдайлар  кезінде халыққа жүріп-тұру ережелерін,  қорғаныс іс-қимылы мен әдістерін оқыту;

 

- төтенше жағдайлардың  алдын алу және олардың салдарын  жою жоспарына міндетті экологиялық  бөлімдерді қосу;

 

-шаруашылық қызметінің  ерекше режимі бар аймақтарды, экологиялық апат және дағдарыс  аймақтарын белгілеуді заңнамалық  регламенттеу;

 

-қоршаған ортаға жағымсыз салдары бар арандатушылық пен техногенді авариялардың алдын алу;

 

-табиғи ортаның тозуына  әкелетін химиялық заттарды әдейі  қолданудың алдын алу;

 

-табиғи және аграрлық  экожүйелерді құртатын қасақана  өрттердің, өнеркәсіптік қаскерліктің, өсімдік шикізаттарын заңсыз  шабу мен дайындаудың алдын  алу, сондай-ақ табиғи нысандар  мен жүйелерді бұзуға әкелетін  тірі организмдер түрін лаңкестік мақсатта әкелу мен таратудың алдын алу жолымен жүзеге асырылады.

 

Генетикалық өзгерген организмдердің пайдаланылуына және таралуына бақылау жасау, сондай-ақ карантиндік және бөтен текті зиянды организмдердің әкелінуін немесе өз бетімен енуін болдырмау. Қазақстан Республикасында генетикалық өзгерген организмдердің пайдаланылуына бақылау жасауды ұйымдастыру, сондай-ақ карантиндік және бөтен текті зиянды организмдердің әкелінуі мен таралуын болдырмауына бақылау жасау жөніндегі шаралардың  қабылдануы мынадай жолмен жүзеге асырылатын болады:

 

-өсімдіктер карантині  жөніндегі қызметтің тиімді жұмысын  халықаралық стандарттарға сәйкес қамтамасыз ету;

 

-карантиндік және бөтен текті зиянды организмдердің ел аумағына енуін болдырмау, олардың таралу ошақтарын анықтау, тұйықтау және жою жөніндегі іс-шаралар жүйесін әзірлеу және іске асыру;

 

-ел ішінде жерсіндіру  жұмыстарының жүргізілуін бақылау;

 

-генетикалық өзгерген  организмдерді және олардың көмегімен  алынған өнімдерді бақылаусыз әкелудің алдын алу  жөніндегі іс-шаралардың жүйесін әзірлеу және іске асыру.

 

Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық құралдары. Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық құралдары:

 

-қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шараларды республикалық және жергілікті бюджеттердің, табиғатты пайдаланушылардың қаражаты есебінен, халықаралық заемдар, гранттар және өзге де көздерден мамандандырылған қорлар құру мүмкіндігімен қаржыландыру;

 

-қоршаған ортаны қорғау  және табиғатты ұтымды пайдалану  жөніндегі жобалардың конкурсын  Қазақстан Республикасының мемлекеттік  сатып алу туралы заңнамасына  сәйкес республикалық және жергілікті  бюджеттердің қаражаты есебінен  мүмкіндігінше одан әрі қаржыландыра отырып  ұйымдастыру;

 

-табиғатты пайдаланушының  қоршаған ортаны қорғау жөніндегі  іс-шараларды қаржыландыруға және  ықтимал экологиялық залалға  өтемақы төлеуге жауапты болатындығын  немесе жүзеге асырылатын қызметтен  бас тартуға тиіс екендігін білдіретін “ластаушы төлейді” қағидатын іске асыру;

 

-келешекте экологиялық  стандарттарды бұзғаны үшін әкімшілік  жауапкершілікті бір мезгілде күшейте отырып, қоршаған ортаға берілетін эмиссия үшін ақы төлеуден бас тартумен қоршаған ортаға шығатын эмиссия үшін және Қазақстан Республикасының табиғатты қорғау заңнамасын бұзғаны үшін әкімшілік айыппұлдар төлеудің ынталандырушы сипатын арттыру;

 

-қоршаған ортаға келетін залалды экологиялық сақтандыру, сондай-ақ таратылу сатысында өз қаражатынан қоршаған ортаны қалпына келтіру жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру үшін кәсіпорындар жанынан қорлар ұйымдастыру;

 

-экономикалық көрсеткіштерге  табиғи нысандардың орта құру  функциясын ескере отырып олардың  толық құнын, сондай-ақ табиғатты  қорғау (экологиялық) жұмыстарының (қызметтерінің) құнын қосу;

 

-қоршаған орта эмиссияларына  квоталармен сауда жасау жүйесін  енгізу;

 

-табиғатты қорғаудың нарықтық, оның ішінде өнеркәсіп тауарларын қайта пайдалану және қайталама өңдеуді ынталандыратын тетіктерін енгізу;

 

-халықаралық конвенциялар  және келісімдерде көзделген, қоршаған  ортаны қорғау саласындағы халықаралық қаржы-экономикалық тетіктерді қолдану жолымен пайдаланылатын болады.

 

Қоршаған ортаны қорғауды ғылыми қамтамасыз ету. Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғауды ғылыми қамтамасыз ету елдің орнықты даму жолдарын белгілеу жөніндегі  мемлекет қызметінің тиімділігін  арттырудағы маңызды элементтердің бірі болып табылады.

 

Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау саласындағы ғылым мынадай негізгі бағыттарда дамуға тиіс:

 

-орнықты даму теориясын  жасау және осы салада ғылыми  зерттеулер жүргізу;

 

-қоршаған ортаны қорғауды  басқарудың ғылыми негіздерін  әзірлеу;

 

-қоршаған ортаның жай-күйі  индикаторлары жүйелерін қалыптастыру;

 

-экологиялық аудандастыру;

 

-жергілікті жерлердегі  экологиялық проблемаларды шешу  жолдарын әзірлеу;

 

-ресурс үнемдеуші, қалдығы  аз, экологиялық тиімді жаңа технологияларды жасау;

 

-жаңартылатын биологиялық  ресурстардың (орман, су, аңшылық-кәсіпшілік, дәрілік және басқалары)   орнықты өсіп-өнуін қамтамасыз етіп пайдаланудың ғылыми қағидаттарын және технологияларын әзірлеу;

 

-биологиялық әралуандықты  сақтаудың тиімді әдістерін әзірлеу;