Токсинді заттардың нормативтері жайлы мәліметтер

Қазақстан Республткасының Ғылым және білім  министрлігі

 

 

 

 

 

Токсинді  заттардың нормативтері жайлы мәліметтер

Қазақстандық  соңғы соңғы жылдарғы.

 

 

 

                                                             

 

 

 

 

 

 

                                Алматы – 2013ж

 

Токсинді  заттардың нормативтері жайлы мәліметтер

1.Нормативтік және нормативтік  емес көрсеткіштер

2.Негізгі конвенциялар  мен қаттамалар

3.Табиғат нормативтері мен ережелері бекітілген негізгі заңдар (нормалар, ережелер, нұсқаулар, шешімдер, белгіленген тәртіптер, мемлекеттік стандарттар)  

1 Барлық табиғатты қорғау  ісшараларының негізі қоршаған орта сапасын мөлшерлеу болып табылады. Қоршаған орта сапасын мөлшерлеу аданың өмір сүруі үшін қоршаған ортаның тарамдылығын айқындайтын және биологиялық алуан түрліліктің сақталуы мен экологиялық жүйелердің тұрақты пайдалануын қамтамасыз ететін қоршаған орта сапасының көрсеткіштерін белгілеу. Экологиялық нормативтерді сақтау арқылы адамдардың экологиялық қауіпсіздігін; адам, жануарлар мен өсімдіктер генофондын сақтауды; тұрақты даму жағдайында табиғи ресурстарды тиімді пайдалану мен қалпына келтіруді қамтамасыз етеді.

Мөлшерлеу және стандартазациялау  – адам қоғамы қызметінің көпжоспарлы  саласын реттеуінің маңызды құралы – өндірістен әлеуметтік-тұрмысқа дейін. Дәстүрлі түрде, мөлшерлер адамдар  мен оларды қоршайтын қоршаған орта арасындағы қарым-қатынасты реттеу үшін пайдаланылады.

Қазіргі түсінікке сәйкес, экологиялық мөлшерлеу қоршаған ортаға әсер ететін шектеу қойылған қалыптарды бекітуге бағытталған ғылыми, құқықтық, әкімшілік және басқа да қызметті білдіреді, оларды сақтаған жағдайда экожүйелердің дағдарысы болмайды, биологиялық әртүрліліктің сақтап қалынуы және халықтың экологиялық қауіпсіздігі кепілденеді. экологиялық регламенттер және экожүйелерге, осы жүйелердің қалыпты қызмет етуін сақтап қалатын антропогенді әсер мөлшерлерін әзірлеуге бағытталған. ЭМ мақсаты – экожүйелердің құрылымыдық-функционалды өзгерістері байқалмайтын антропогенді әсерлерді регламенттеу.

Экологиялық мөлшерлер қоғамда  тек қана қоршаған табиғат орта объектілеріне  әсерлерін бақылау және басқару  функцияларын атқарып қоймайды. Қоғамдық экологиялық санасын жоғарылату, әр түрлі  экологиялық қозғалыстарды белсендірту үрдісінде,  адамның салауатты қоршаған ортаға деген құқығын сақтауға экологиялық мөлшерлер құқықтық кепіл болады.

 

 

Экологиялық мөлшерлеудің тиімділігі мыналармен қамтамасыз етіледі:       

 Қалыптардың ғылым  мен техниканың, халықаралық стандарттардың  қазіргі деңгейіне сәйкестігімен;        

 Әділдігімен және заңдылығымен, өйткені әзірлеу де, бекіту де  мемлекеттің арнайы өкілетті органдарымен жүзеге асырылады;       

 Барлық шаруашылық  субъектілермен орындаудың міндеттілігімен  және оларды орындамағаны үшін  ұйымдардың және азаматтардың  жауапкершілігімен.

 

 

Қоршаған  табиғи ортаны  қорғау  және табиғи  ресурстарды  тиімді пайдалану – қоғамның  экономикалық  даму  барысын  жетілдірудің   міндетті  шарты .        

 Біздің елімізде  табиғатты  қорғау  және  оның  байлықтарын  тиімді  пайдалану  қоғамның  дамуының  конституциялық  қағидаларына  енгізілген, ол әрбір  адамның парызы  ретінде  жалпы – мемлекеттік, жалпы халықтық  міндет  болып  табылады.

ХХ  ғасырдың  екінші  жартысынан  бастап адам мен орта және қоғам, табиғат арасындағы  қатынастар шиеленісе   түсті. Табиғат-санада  және санадан тыс жүретін  обьективті анықтылық  және адам  жаратылысының өмір сүру ортасы. Ол  адамға  байланысты  негізгі 3 түрлі  қызмет атқарады:

1. Жердегі  өмірге  қажетті  биологиялық  жағдайды  қамтамасыз ететін  экологиялық  қызмет;

2. Адамдардың  материалдық  қажеттіліктерін  қанағаттандырудың  қайнар көзі  болып табылатын  экономикалық қызмет;

3. Адамның жан  дүниесінің қалыптасуына  әсер ететін негіз-құлықтылық  қызмет.        

 Қоғам мен табиғаттың  өзара байланысы негізі 2 нысандағы  қоғамдық қатынастар  негізінде – табиғат  ресурстарын  пайдалану мен табиғатты  қорғауда  көрініс табады. Табиғат  ресурстарын пайдалану – материалдық  қажеттіліктерді  қанағаттандыруға  бағытталған  қоғамның экономикалық  мүддесімен  анықталады. Табиғатты қорғау – қазіргі  кезең  және болашақ  ұрпақтар  үшін қоршаған  табиғи ортаның  сапасымен байланысты  қоғамның  экологиялық  даму  мүддесі  болып табылады. Бірақ,  тірі  организмдердің  (соның ішінде адамның да, қоғамның да) жалпы қоршаған ортамен емес, табиғи  ортамен  байланысты  екендігін де  көрсету  керек. Міне тек осы  жерде  ғана табиғатты  дамыту (жақсарту ) туралы, экологиялық заңдарды  сақтауға аса назар аудару керек. Әлеуметтік экологияға, оның құрамдас  бөлігі ретінде құқықтық  экология кіреді. Құқықтық экология деп – қоғам мен табиғаттың өзара  байланысынан  туындайтын  қоғамдық (экологиялық)  қатынастарды  реттейтін  нормалардың  жиынтығын айтамыз. Құқықтық  экологияның  анықталуының бірі болып, экология құқығы танылады. Экология құқығы – бұл қазіргі және болашақ  ұрпақ  үшін  қоршаған табиғи ортаны  тиімді  пайдалану мен қорғауға  байланысты  қоғам мен  табиғаттың қарым-қатынасын  анықтайтын  қоғамдық (эколгиялық) қатынастарды  реттейтін нормалардың  жиынтығы .        

 Экология құқығы, құқық  саласы  ретінде  біздің  ортақ үйіміз –жерде  өмір сүретін адамдардың мүдделері  үшін қоғам мен табиғат  арасындағы үйлесімді  байланыстарға  жету  мақсатында  экологиялық  қоғамдық  қатынастарды  жүзеге асыратын арнайы  тәсілдерді  реттейтін  құқықтық  нормалардың  жүйесін  құрайды .

2 Табиғат қорғау саласында  басқарудың негізгі ұстанымдарының  бірі қабылданатын шешімдердің  іс - әрекеттің алдын алу сипатында  болуы. Өйткені табиғи ортаға  келтірілген зиянды жоюдан гөрі  оны болдырмау әлдеқайда тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі  әдісі болжамдар, бағдарламалар,  жоспарлау және жобалау. Алғаш  ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар, бағдарламалар жасалады, содан кейін  олардың негізінде ұзақ қысқа  мерзімдік жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми – техникалық  болжамдар, тұжырымдамалар, жоспарлар  әзірленеді.

 

 

Қоршаған  табиғи ортаны  қорғау  және табиғи  ресурстарды  тиімді пайдалану – қоғамның  экономикалық  даму  барысын  жетілдірудің   міндетті  шарты .        

 Біздің елімізде  табиғатты  қорғау  және  оның  байлықтарын  тиімді  пайдалану  қоғамның  дамуының  конституциялық  қағидаларына  енгізілген, ол әрбір  адамның парызы  ретінде  жалпы – мемлекеттік, жалпы халықтық  міндет  болып  табылады.

ХХ  ғасырдың  екінші  жартысынан  бастап адам мен орта және қоғам, табиғат арасындағы  қатынастар шиеленісе   түсті. Табиғат-санада  және санадан тыс жүретін  обьективті анықтылық  және адам  жаратылысының өмір сүру ортасы. Ол  адамға  байланысты  негізгі 3 түрлі  қызмет атқарады:

1. Жердегі  өмірге  қажетті  биологиялық  жағдайды  қамтамасыз ететін  экологиялық  қызмет;

2. Адамдардың  материалдық  қажеттіліктерін  қанағаттандырудың  қайнар көзі  болып табылатын  экономикалық қызмет;

3. Адамның жан  дүниесінің қалыптасуына  әсер ететін негіз-құлықтылық  қызмет.        

 Қоғам мен табиғаттың  өзара байланысы негізі 2 нысандағы  қоғамдық қатынастар  негізінде – табиғат  ресурстарын  пайдалану мен табиғатты  қорғауда  көрініс табады. Табиғат  ресурстарын пайдалану – материалдық  қажеттіліктерді  қанағаттандыруға  бағытталған  қоғамның экономикалық  мүддесімен  анықталады. Табиғатты қорғау – қазіргі  кезең  және болашақ  ұрпақтар  үшін қоршаған  табиғи ортаның  сапасымен байланысты  қоғамның  экологиялық  даму  мүддесі  болып табылады. Бірақ,  тірі  организмдердің  (соның ішінде адамның да, қоғамның да) жалпы қоршаған ортамен емес, табиғи  ортамен  байланысты  екендігін де  көрсету  керек. Міне тек осы  жерде  ғана табиғатты  дамыту (жақсарту ) туралы, экологиялық заңдарды  сақтауға аса назар аудару керек. Әлеуметтік экологияға, оның құрамдас  бөлігі ретінде құқықтық  экология кіреді. Құқықтық экология деп – қоғам мен табиғаттың өзара  байланысынан  туындайтын  қоғамдық (экологиялық)  қатынастарды  реттейтін  нормалардың  жиынтығын айтамыз. Құқықтық  экологияның  анықталуының бірі болып, экология құқығы танылады. Экология құқығы – бұл қазіргі және болашақ  ұрпақ  үшін  қоршаған табиғи ортаны  тиімді  пайдалану мен қорғауға  байланысты  қоғам мен  табиғаттың қарым-қатынасын  анықтайтын  қоғамдық (эколгиялық) қатынастарды  реттейтін нормалардың  жиынтығы .        

 Экология құқығы, құқық  саласы  ретінде  біздің  ортақ үйіміз –жерде  өмір сүретін адамдардың мүдделері  үшін қоғам мен табиғат  арасындағы үйлесімді  байланыстарға  жету  мақсатында  экологиялық  қоғамдық  қатынастарды  жүзеге асыратын арнайы  тәсілдерді  реттейтін  құқықтық  нормалардың  жүйесін  құрайды .

2 Табиғат қорғау саласында  басқарудың негізгі ұстанымдарының  бірі қабылданатын шешімдердің  іс - әрекеттің алдын алу сипатында  болуы. Өйткені табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар, жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар, бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми – техникалық болжамдар, тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.  

 

Қоршаған ортаның химиялық факторларын мөлшерлеу 

Химиялық заттар адам ағзасына тікелей зиянды әсер етуімен қатар (жалпытоксикалық немесе арнайы әсерлер  – канцерогенді, мутагенді, аллергенді және т.б.), жанама зиян, сонымен қатар  халық өмірінің санитарлы жағдайын нашарлатуға байланысты, оларды ҚО объектілерінде болуын мөлшерлеу кезінде, келесі қауіптілік өлшемдерін ескеру керек: токсикалық дәрежесі; арнайы әсерлерге  қабілеттілігі; ҚО таралуы; адамның  тағамға пайдаланатын ағзаларда  және адам ағзасында кумуляциялауға қабілеттілігі; аса зиянды қосылыстарға ауысу қабілеттілігі.          

 Қоршаған ортаның физикалық факторларын мөлшерлеу

Физикалық орта түрлі табиғаттың факторларының қосындысын құрайды, олар ағзаға энергетикалық әсер етеді. Физикалық факторлар – энергияның әр түрін таратушылар   мыналар: серпінді толқындар (дыбыс, вибрация, инфра және ультрадыбыстар); инерциялы күштер (жеделдету); энергетикалық өріс (гравитациялық, электр, электромагниттік); космостық және радиоактивті корпускулярлы ағындар). Соңғы уақытта, физикалық факторларды мөлшерлеу қажеттілігі осы факторлардың өсуімен көрсетілген; әсер ету тәртібі мен ұзақтылығының өзгеруімен; табиғи жағдайларға сипатты емес қосылыстардың өздері арқылы және басқа да факторлар арқылы пайда болуы.

Қазіргі кезде, физикалық  факторларды мөлшерлеу ағзаға әсер ететін факторлардың сандық сипаттарын, олардың көрсету деңгейіне, әсер ету ұзақтылығына және тәртібіне  байланысты орнатылады. Ол үшін биологиялық  үлгілерде (жануарларда) тәжірибе және адамдарды бақылау жүргізіледі.

Физикалық факторлар ортаның  айырылмас бір бөлігі болғандықтан, тірі ағзалар көп немесе аз болсада  оларға үйренген. Физикалық факторлар  үшін мөлшер болып, фактордың әбден  болмауы емес, ал оның айқындылығының нақты бір деңгейі болады. Сондықтан, қоршаған ортаның физикалық факторларын  мөлшерлеу үш нормативті шаманы орнатуда бекітіледі: минималды қажетті деңгей (МҚД), оптималды және шектеу етілген  деңгей (ШЕД). Осыған байланысты, қазіргі  кезде, физикалық факторлардың әсері  деңгейінің жоғарылауы бақыланып жүр, зиянды әсер етудің ең жоғары мәні ШЕД жатады.

Толқындық табиғаттың физикалық  факторларын мөлшерлеу кезінде  олардың спектрлік сипаттарын (толқын ұзындығы және тербеліс жиілілігі) ескерген жөн. Мысалы, механикалық тербелістер  жиілілікке байланысты күш бойынша  ғана емес, сондай-ақ факторлардың биологиялық  әсерінің сипаты бойынша: шу, ультрадыбыс, вибрация, діріл. Тербеліс жиілілігі  қалай жоғары болса, солай биологиялық  әсер де қатты. Осы факторлардың нормативтер  үздіксіз сипатта болу керек және сәйкес тербеліс жиіліктеріне қарай  ШЕД шамасына байланысты қисықтармен  белгіленуі керек.

Кейбір физикалық факторлардың (шу, температура, жарық) әсер ету күші мен сипаты тәулік уақытынан, адамдардың бос еместігінен тәуелді. Сондықтан, осы факторлардың әсер ету нормативтері адамның әр жерде болуынан және тәулік уақыты үшін тәуелді.

Ағзаға физикалық факторлардың әсер ету кезінде басқа бір  заттың келмеуі емес, ал энергияның бір түрі әсер ететіні байқалады. Материалды кумуляцияның болмауы нормативтерді  орнату кезінде мөлшерлік ыңғайды  күрделендіреді.

Қоршаған орта объектілерінде биологиялық ластаушыларды  мөлшерлеу        

 Биологиялық ластану экожүйелерге әкелетін және оларға жат ағзалардың көбеюімен немесе ағзалардың анықталған деңгейден жоғарылауымен байланысты. Олар:      

 Антропогенді және  зоогенді текті патогенді микроорганизмдер (бактериялар, вирустар), шартты-патогенді  микроорганизмдер;      

 Паразиттер (лямблийлер, дизентериялық амебалар, аскаридалар);      

 Патогенсіз микроорганизмдер  – биологиялық белсенді қосылыстардың  продуценттері;     

 Су қоймаларында көп  мөлшерде дамитын фитопланктондар.

Биологиялық ластаушыларды  регламенттеу, бірінші және екінші топқа жататын, негізінде жататын  басты ұстаным – эпидемиялық  қауіпсіздік ұстанымы. Осы ұстанымды  ескере отырып, ауызсу, тұзсыз және теңіз  су қоймаларының суының, рекреацияда  пайдаланылатын судың, орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету, малту бассейндерінің және ағынды сулардың сапасының нормативтері, топырақ жағдайының микробиологиялық (санитарлық) нормативтері орнатылған.

Нормативті деңгей ретінде, су қоймалардың суынан патогенді  бактериялар және ішек вирустары  бөлінбейтін, олардың өнеркәсіптік-тұрмыстық  ластануынан және жіберілетін ағынды суларды зарарсыздандыру жағдайында микроорганизмдердің түрлі көрсеткіштері  бойынша су қойманың осындай микробтық  ластану деңгейі қабылданған.

Ауызсудың эпидемиялық қауіпсіздігі, оның микробиологиялық және паразитологиялық көрсеткіштерге сәйкестігімен анықталады. Ауызсудың колииндексі (1дм³ суда ішек таяқшасының саны) 3 аспауы керек.