Банктік ресурстар және олардың экономикалық мазмұны мен түрлері

ІІІ. Талап етілетін депозиттердің  азаймайтын(тұрақты) қалдығы немесе олардың табысты активтерге орналастыруға  болатын қаражаттарының бір бөлігі:

А_қ=Қ_о/T

Мұндағы,

А_қ- азаймайтын қаражат қалдығы;

Қ_о- мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;

T- мерзім ішіндегі қаражат  түсімдері. 

  

 

Сонымен қатар, депозиттік қоржынның  сапасын бағалауда депозиттердің  орташа мөлшер көрсеткішін пайдалану  қажет. Оның формуласы мынадай:

О=Ж_д/К

Мұндағы

О : депозиттің орташа мөлшері

Ж_д: депозиттің жалпы сомасы

 К: жасалған депозиттік  келісімшарттың  саны

Мерзімді депозит-бұл  банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу шартында орналастырылған  клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.

Бұл депозит түрі алдын  ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ қолма-қол ақша түрінде  еркін аударылады. Егер мерзімге дейін  бұл салымды алатын болса, онда шот  иесі айыппұл төлеуге міндетті. Бұл  салымның ерекшелігі-талап еткенге  дейінгі депозитке қарағанда, оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.

Мерзімді депозиттер мынадай  түрлерге бөлінеді:

• Меншікті-мерзімді депозиттер;
• Алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер. 

Меншікті – мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:

• 30 күнге дейінгі;
• 30-90 күнге дейінгі;
• 90-180 күнге дейінгі;
• 180 күннен 360 күнге дейінгі;
• 360 күннен жоғары

Мерзімді депозиттердің  мынадай ерекшеліктері болады: есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі  мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу  құжаттары толтырылмайды, шоттағы  қаражат баяу айналады; тұрақты пайыз  төленеді; пайыз мөлшерінің ең жоғарғы  деңгейі Ұлттық банк тарапынан реттеліп отырады; ақшаны алуы туралы салым иесінің  алдын ала хабардар етуі талап  етіледі; бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер  белгіленеді.

Тағы бір кеңінен тарағалған депозиттердің түрі – жинақ салымдары. Олардың белгіленген мерзімі  жоқ, қаражатты алуда ескертуін  талап етпейді, салымның жоғарғы  шегі шектелген, ақшаны салу және алу  кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет.

Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. компьютердің көмегімен жасалған жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкіншілігі бар.[1]

Жинақ салымдарының тұрақты  мерзімі болмайды. Бұл салымдардың  түрі бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда  төменгі мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымдары жинақ кітапшалары  негізінде толтырылады.

Жинақ салымдарының мынадай  ерекшеліктері бар:

Ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;

Шоттағы қаражатты алдын  ала алу барысында ешқандай да ескерту талап етілмейді;

Ақшаны шотқа саларда  немесе шоттан аларда міндетті түрде  ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап  етіледі.

Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары  салым операцияларының мерзіміне  және мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге бөлінеді:

• Мерзімді жинақ салымдары;
• Қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
• Ұтыс салымдары;
• Ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
• Мақсатты және ағымдық салымдар;
• Валюталық салымдар.

Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ  салымдарына басқа жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз  төленеді.

Қосымша жарна қосатын  салымдар – бұл шоттағы қаражатқа  алдын ала уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға  болатын салымды білдіреді. Бұл  шотта жинақталынған соманы белгілі  бір күнде толық төленеді.

Мерзімді депозиттер мен  жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға  болады.

Депозиттік сертификат –  заңды тұлғаның банкке салған қаражатын  куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның филиалдарынансалған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесіналуға құқық  беретін бағалы қағаз.

Жинақ сертификаты – жеке тұлғаның банкке салған қаражатын куәландыратын  және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен неемесе оның филиалдарынан  салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін  алуға құқық беретін бағалы қағаз.

Депозиттік және жинақ  сертификаты иемденуіне қарай екі  түрлі болып келеді:

• Атаулы сертификаттар;
• Мәлімдеуші сертификаттар.

Атаулы депозттік және жинақ сертификаттары бұл салым  иелерінің атына толтырылып беріледі. Ал, мәлімдеуші сертификаттарда салым  иесінің аты-жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.

Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарылатындықтан, оларды заңды тұлғалар сатып алады.

Әлемдік банктің тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай  екі түрі бар:

• Аударылатын
• Аударылмайтын

Аударылмайтын депозиттік сертификаттар  салым иелерінің қолдарында болып, уақыты жеткен соң банкке аударылады;

Аударылатын депозиттік сертификаттар  басқа бір тұлғаларға екінші нарықта  сатып алу – сату арқылы өтеді.

Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ сертификатының мерзімі бір жылдан үш жылға дейінгі  мерзім аралығын құрайды. Жинақ сертификаты  тек жеке тұлғаларға ғана беріледі.

Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын  төлеуге ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ  төменгі мөлшерде пайыз төлейді.

Коммерциялық банктер  үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни, ірі соманың  белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.

Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын  қаржыландырудың басты көзі ретінде  пайдаланылатын тартылған қаражаттарды жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі.

Депозиттік операцияларды  ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:

Депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;

Депозиттік операциялар  банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта  пайда алу үшін жұмыс жасауға  тиіс;

Депозиттік операцияларды  ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек  тартылуына көңіл бөлу;

Салым  иелерінің санын  өсіру мақсатында, депозиттік операциялар  түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс. 

Банктің депозиттік емес ресурстары банктің қысқа мерзімді өтімділігін  қолдау мақсатында тартылады. Оларға: банкаралық несиелер, Ұлттық банктің  несиелері, банктердің меншікті бағалы қағаздарын эмиссиялау нәтижесінде  тартқан ресурстары, сондай-ақ отандық  және шетелдік басқа да қаржы нарығынан  сатып алынған ресурстары жатады.

Банкаралық несие –  бұл коммерциялық банктердің бір  –біріне беретін несиелері. Банкаралық несие бұл басқа ресурстармен салыстырғанда өте қымбат ресурс болып табылады. Банкаралық несиенің негізін банкаралық депозиттер құрайды. Банкаралық депозиттер – бұл банктердің бір –бірінде ашқан корршотындағы қаражат қалдықтары.

Депозиттік емес қаражаттардың  бір түріне Ұлттық банктің коммерциялық банктерге қысқа мерзімді өтімділігін  қолдап отыру мақсатында беріліп  отырған мынадай несиелерін жатқызуға  болады: овернайт(бір түндік)  және овердрафт.

Овернайт – банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шотында  дебеттік қалдықтың пайда болуына  байланысты бір түнге берілетін  несие.  Мысалға, оны бүгін кешке  алған жағдайда, ертеңіне кешке қайтаруға  тура келеді. Кей жағдайда, бұл несиені  алу жұмыс аптасының соңғы  күні несеме жұма күнге түссе, онда несие келесі аптаның бірінші  күні қайтарылуы тиіс. Овернайт заемдары бойынша Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі сыйақы мөлшерлемесін белгілейді.

«Овернайт» заемдары бойынша  сыйақы мөлшерлемесі – ҚР Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі банктерге, олардың Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіндегі корреспонденттік шоттары бойынша есеп айрысуды дебеттік қалдықпен аяқтауы барасында бір түнге берілетін заемдары бойынша қолданылады.

  Овердрафт – банктік жұмыс күні ішінде банктердің Ұлттық банкте ашқан корреспонденттік шотында уақытша қаражат жоқтығына немесе жетіспеуіне байланысты ақшалай аударымдар мен төлемдер жасау мақсатында берілетін несие. [3]

Овердрафт заемдары бойынша  Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі сыйақы мөлшерлемесін белгілейді. Бұл аталған несиелер қысқа мерзімді. Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктерге бүгінгі күні орта және ұзақ мерзімде несиелерді бермейді.

Бағалы қағаздарды қайта  сатып алу негізінде сату келісімі (РЕПО операциясы) – қазыналық міндеттемелермен қамтамасыз етілетін қысқа мерзімді займның бір түрін білдіреді.

Мұндағы қарыз алушының міндеттемесі, яғни ол келісілген күні және алдын  ала белгіленген бағада, өзінің сатқан бағалы қағазын қайта салып алуды  көздейді.

Банктердің мемлекеттің  бағалы қағаздарымен жасайтын РЕПО және кері РЕПО операцияялары бойынша сыйақы мөлшерлемелерін Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі белгілейді.

Қазақстан Республикасы Ұлттық банктерде вексельдерді қайта есепке алу және несие беру – бұл қосымша қаражатқа деген қажеттілікке байланысты коммерциялық банктердің Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкке өздерінің вексельдерін кепілге бере отырып, ресурстар тарту тәсілі.

  Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі вексельдерді қайта есепке алуда ресми есептік мөлшерлемені белгілейді. [12]

Банктік ресурстарды тартудың жаңа бір формасына банктің вексельдерін жаьқызуға болады. банктер тек  қарапайым вексельдерді ғана шығарады. Банк вексельдерін шығарудағы артықшылықтарға: біріншіден, вексельді тауарлар мен  көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысуда пайдаланады; екіншіден, вексельдер ссуда алу барысында  кепілдік ретінде жүреді; үшіншіден, вексельді жеке және заңды тұоғалар қолдана алады;  төртіншіден, вексельдердің  өтімділгі жоғары; бесіншіден, вексельдер бойынша дисконт мөлшерлемесі жоғары; алтыншыдан, вексельдің заңды немесе жеке тұлғаға өту барысында шектеулік  болмайды; жетіншіден, вексельдің мерщімі  әр түрлі болады.

Коммерциялық банктердің өздерінің меншікті капиталы мен  банктік ресурстар көлемін ұлғайту  мақсатында облигациялар арқылы қосымша қаражат тартады. Облигацияларды отандық тәжірибеде көбіне ірі коммерциялық банктер шығарып отыр. Мұндай қарыздық міндеттемелер түрлерін шығару бір жағынан, банк капиталын, екінші жағынан, оның ресурстарын ұлғайтуға мүмкінді береді. Бұл операцияларды ұйымдастырудың басты мақсаты – банктің өтімділігін жақсарту.

 

1.2. Депозиттік саясат және оның банк ресурстарын қалыптастырудағы рөлі

 

Тартылған қаражаттарды тиімді басқару банктің депозиттік саясатының жасалуын көздейді. Коммерциялық банктің  депозиттік саясаты салым иелерінің  ақшалай қаражаттарын депозитке  тарту және тартылған қаражаттарды тиімді басқарумен байланысты банктік  саясатты білдіреді.

Коммерциялық банктің  депозиттік саясат құрамына банк клиенттері (жеке және заңды тұлғалар), коммерциялық банк және мемлекетттік ұйымдар (ҚР Ұлттық Банкі, салық және жинақ бойынша  министрлік) жатады. Ал депозиттік саясат объектілеріне банктің тартылған  қаражаттары  (депозит, вексельдер және сертификаттар мен басқа да тартылатын қаражаттар) және банктің қосымша қызметтері (комплексті қызмет көрсету) кіреді.

Депозиттік саясат банктің  қаражаттарды тартумен байланысты стратегиясы  мен тактикасын қамтиды.

Депозиттік саясат – банктік  саясаттың құрамдас бөлігі ретінде  банктің депозиттік операцияларын  дұрыс ұйымдастыруға бағытталған  шаралардың жиынтығын білдіреді.