Құқықтық сана

Құқықтық сана –  мемлекет пен құқық және криминология теориясының категориясы. Құқықтық сана құқықтық мәні бар құбылыстардың  көрінісімен және құқықтық мәні бар  құндылықтармен, құқықтық пайыммен, парыздық құқықтық тәртіппен байланысты қоғамдық, топтық, жеке сана аясын қамтиды. Құқықтық сана қоғамдық өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларымен, оның мәдени-құқықтық, демократиялық не авторитарлық дәстүрлерімен  айқындалады.

Философияда қоғамдық — сана қоғамдық болмыстан туындайтын идеядар мен көзқарастардың материалдық  қатынастардың жемісі. Сонымен қатар  сана болмысының қалыптасуына үлкен  ықпалын тигізіп оны дамытуға үлесін қосады. Ал, қоғамдық сана құрамдық жағынан алып карағанда көптеген түрлерге бөлінеді: саяси, көркем, теориялық, кәдімгі, эстетикалық, діни, атникалық  және т.б. Құқықтық сана қоғамдық сананың  бір түрі, бөлігі болып саналады. Басқа саналардың түрлеріне қарағанда  құқықтық сананың өзіне ғана тән  ерекшеліктері бар:

1. Құқықтық сана  мемлекетте қалыптасқан құқықтық  жүйе әділ сот қызметтерінің  айнасы болып табылады. Құқықтық  реттеу барысында адамдар құқықтың  әділеттілігін немесе оны қолдану  барысындағы заңсыздық пен бассыздықтан  туындайтын әрекеттер мен көріністерді  ой-өріс, сана арқылы ой-елегінен  өткізіп баға береді. Соның нәтижесінде  индивидтердің мемлекеттегі әділеттілікке  деген көзқарастары қалыптасады.

2. Құқықтық сана  қоғам тапқа бөлініп, мемлекет  пен құқық пайда болғанда қалыптасады  және әртүрлі мағындағы қасиеттерге  ие болады. Мысалы, құл иеленуші  мемлекетінде құл иеленушілердің  құқықтық саналары негізінде  құлдарды қанау, басып жаншу,  баю сияқты ұғымдармен уланған  болса, керісінше, құлдардың құқықтық  санасының негізгі өзегі —  азаттық, тектік, бостандық (Мысалы, б.ғ.дейінгі I ғасырдағы Римдегі  Спартак, б.ғ.дейінгі I-II ғасырлардағы  Қытайдағы «Сары тартқандар»  және «Қызыл қастар» көтерілістері  және т.б. сондай қарулы көтерілістер). Таптық қоғамда сана да таптық  сипат алады.

3. Құқықтық сана  саяси мазмұнға, сипатқа ие болады. Мемлекеттегі саяси процестер  мен бағыттар әрқашанда құқықтық  санаға өзінің әсерін тигізеді. Заңның өзі қоғамда жүргізіліп  отырған саясатқа тәуелді. Мысалы, сталинизм кезінде саясат тоталитарлық  жүйені және жеке адамның басына  табынушылықты мемлекеттік дәрежеде  нығайту болса, қоғамдық кұқықтық  сана сол саясаттың тікелей  әсерінен халықтың құқықтық санасына  «халық жауы» ұғымын жаппай  қабылдатты, заңды екенін сіңірді.  Фашизм де сондай сана қалыптасты.

4. Құқықтық сана  қоғамның қондырмасынан орын  тебеді, оның құрамындағы саяси,  көркем, эстетикалық, теориялық,  кәдімгі, діни, этикалық саналардың  түрлері мен тығыз байланыста  қалыптасады және дамиды. Бірақ,  бір сананың түрі құқықтық  санаға мол әсер етуі мүмкін. Мұндай жағдайда индивидтің құқықтық  санасы непрогрессивтік, нерегрессивтік, неконформистік, нениглистік және  инфантильдік қасиеттер мен мінез-құлықты  қабылдауы мүмкін.

Құқықтық сана дегеніміз  қоғамдық сананың формасы ретінде  қабылданған адамдарды (мемлекеттегі заңдарға, құқыққа, олардың қағидалары мен мәніне әділ сотқа және тілегіндегі  құқыққа деген идеялар, теориялар  және сезімдердің жүйелік жиынтығы.

Құқықтық сананың  экономикалық негізін жеке адамдардың меншікке деген қатынастары құрайды. Сонымен қатар құқықтық сана құқықтың өзімен, құқықтық мекемелермен толыққанды дәрежеде әрекеттестікте болады. Атап айтқанда, әрекеттестік пен қарым-қатынастық бұзылған жағдайда бүкіл құқықтық реттеу дағларысқа үшырауы әбден мүмкін. Құқықтық сананың қоғам өміріне  мынандай әсері бар:

1. Құқықтық сана  құқық жасау процесіне белсенді  түрде өзінің әсерін тигізеді. Халықтың, депутаттардың, мемлекеттік  қызметтегі лауазымды тұлғалардың  құқықтық саналары неғұрлым жоғары болған сайын сапалы заңдар қабылданады, субъектизм мен лоббизмді шектейді, жалпы ұлттық мүддені жеке топтық, таптық, партиялық мүддеден жоғары қояды.

2. Құқықтық сана  мемлекет қабылдаған нормативтік-құқықтық  кесімдерден өзінің көрінісін  табады.

3. Қоғамда қалыптасқан  құқықтық сананың деңгейі құқық  қолдану процесінде ерекше рөл  атқарады, әділеттілік пен әділетсіздікке  барудың айқын барометрі. Мысалы, мемлекеттік қызметтегі лауазымды  тұлғаның жеке адамнан пара  алуы, бюрократияға жол беруі  ақпараттық араластықтың нәтижесінде  бүкіл халықтың құқықтық санасын  дағдарысқа ұшыратып, нигилистік  көзқарас қалыптастырады.

4. Құқықтық сана  құқық бұзушылықпен күресудің,  оның алдын алудың мүмкіндіктерін  тудырады. Құқықтық сана деңгейі  жоғары болған сайын мемлекеттегі  қоғамдық тәртіп те нығая түседі.

Басқа тіршілік иелерінен  адамдардың  айырмашылығы — олардың еркі мен санасының болуында. Сана, елестету, қабылдау, сезім, мұрат секілді құбылыстардың көмегімен адамдар бір-бірімен қоғамдық қатынастарға барады. Қоршаған орта, дүние тек қана адамның санасында бейнеленіп қана қоймайды, сол адамдардың санасы мен еркінің, еңбегінің негізінде өзгеріске ұшырайды. Сондықтан адамнын айналадағы шындыққа деген құндылық қатынасы қоғамдық және жекелік (даралык) сана арқылы қалыптасады.

Қоғамдық сананың  формаларына құқық, мораль, ғылым, өнер, идеология, дін т.б. жатады. Аталған  қоғадық сананың формалары қоршаған ортаның қыр-сырын өзінше танып, сол ортаға, құбылысқа байланысты өзінің қатынасын қалыптастырады. Мысалы діннің қоғамдык, сананың басқа формаларынан айырмашылығы сонда, ол бізді қоршаған дүниенің құбылыстарын діни жолмен не кұдайдың атымен байланыстырып түсіндіреді.

Құқықтық сана қоғамдық сананың бір формасы бола отырып құқықтық құбылыстар мен үрдістерді ұғына отырып, олардың өзгеруін бейнелейді. Құқық арқылы қоғамдық пайдалы және қоғамдық зияңды әрекеттер байқалады, сондықтан құқық өзіне тиісті белгілі бір қатынасты қалыптастырады. Бұндай құқыққа деген көзқарас болымды, дұрыс, яғни тұлға қоғамдағы құқықтын орнын, маңызын ұғынып, бағалап, құқықтың нормаларын мойындауға, оған бағынуға бейімділігін білдіреді. Керісінше, құқықтың қоғамдағы маңызын жоққа шығару, оның қажет емес екендігін, пайдасының жоқтығын дәлелдеуге тырысқан көзқарастар  да болады.

Кұқық әуел баста  әлеуметтік құбылыс және қоршаған ортаның  нақты шындығын бейнелеуші ретінде, адамдардың әділеттілік ұғымына  негізделген құқықтық нормалар, зандар жайындағы ниеттерінен барып  қалыптасады. Әділеттілік деген  бұл жерде бостандық, теңдік және коғамдық татулық, келісім деп түсініледі. Сөйтіп қоғам дамуының объективті қажеттіліктерін  бейнелей отырып құқықтық сана құқықтың қайнар көзі болып табылады.

Құқықтық сана, құқықтық мәдениет және құқықтық тәрбие әрбір азаматтың қалыптасуының, өсіп-жетілуінің басты қағидасына айналуы тиіс.

Құқықтық сана дегеніміз  – тұлғаның қолданыстағы немесе қабылданатын құқық нормаларына деген көзқарастары мен сезімдерінен, оларға тиісінше баға беру мүмкіндіктерінің жиынтығы болып табылады.

Бұдан құқықтық сананың  негізінен құқықтық психология және идея жиынтығынан құралатынын көреміз. Өйткені, құқықтық психология қолданыстағы құқық нормаларын жетілдіруге, жаңа құқықтық нормаларды қабылдау қажеттілігінің деңгейін, сезімін білдірсе, құқықтық идея құқықтық сананың өз дәрежесіне көтерілуінің нәтижесінде адам, қоғам, мемлекет мүддесі үшін қажетті құқық нормаларының қабылдану қажеттілігін білдіреді.

Құқықтық сана сезімнің басты мақсаты – адам, азамат, қоғам мүддесіне сәйкес келетін, олардың мүдделерін қанағаттандыратын құқықтық нормаларды ортақ игілік үшін қабылдау қажеттілігінің негізгі бастамашысы болып табылатындығында. Құқықтық мәдениет болса – құқық нормаларын білу, толық түсіну, оларды  басшылыққа ала отырып, адамзаттың ортақ мүддесіне қызмет істеуді білдіреді.

Құқықтық мәдениет құқықтық сана-сезіммен тығыз байланысты және содан негіз алып дамиды, жетіледі. Субъектінің өзінің іс-әрекетінде құқық нормаларын басшылыққа алуы оның құқықтық мәдениетінің ерекшелігін, дәрежесін білдіреді.

Құқықтық тәрбие – қоғам мүшелерінің құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін қалыптастырудағы мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың іс-әрекетінің көрінісі болып табылады. Мемлекет неғұрлым құқықтық тәрбиеге ерекше мән берсе – құқықтық сана, құқықтық мәдениет, құқықтық білім биік дәрежеден көрініс табады. Өйткені, құқықтық сана, мәдениет, құқықтық ғылым – тәртіптің қайнар көзі, бастауы.

Тәртіп  — барлық жетістіктердің қайнар көзі, негізі Президент дәрісіндегі осы айтылған идеяларды жүзеге асыру үшін не істеуіміз керек деген сұрақ тұындайды. Ол үшін – отбасында, балабақшада,  орта мектепте, жоғары оқу орындарында құқықтық тәрбие, білім беруді заман талабына сай жетілдіру қажет. Әрбір отбасы бала тәрбиесінде дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарының тиімді жақтарын ұрпақтар санасына сіңіріп, оларды заңды құрметтеуге, әділеттілікке, турашылдық жолға түсетіндей етіп тәрбиелеуі қажет.

Балабақшаларда  – еліміздің Ата Заңы Конституцияда көрсетілген – адамның, азаматтың басты құндылықтары – құқықтары мен бостандықтары туралы айқындалған түсініктердің мазмұнын мемлекеттің, мемлекетіміздің рәміздерінің маңызын, мемлекеттік құрылысының негізгі ұғымдарын түсіндіру қажет. Орта мектепте оқылатын құқық негіздері пәнін қайта сапалы түрде дайындап, Қазақстанның негізгі заңы Конституциясына негіздеп шығару керек, осы пәнге бөлінген сағат санын көбейтіп, бір жүктемеге толтырып, дәріс беретін пән мұғалімінің арнаулы заң білімі болуына талап қойған жөн. Өйткені, білім сапасы ұстаздың мамандығына, білгірлігіне тікелей байланысты.

Жоғары оқу орындарында  қазіргі кезде «Мемлекет және құқық негіздері» пәні балама пән  ретінде оқытылады. Яғни, студенттердің  қалауы бойынша оқу жоспарына  енгізіледі. Бұл дұрыс емес. Мемлекет және құқық негіздері пәні барлық жоғары оқу орындарының оқу бағдарламасында міндетті түрде оқытылатын пән болуы қажет. Президент дәрісінде, сондай-ақ, Президенттің «Жалпыға ортақ  еңбек қоғамына қарай 20 қадамды»  атты мақаласында да құқық негіздері оқулығын даярлау, жоғары білімді оқу орындарын бітірген жастардың құқықтық білімді меңгеру қажеттілігі нақты көрсетілген. Осыған орай, осы аталған пән бойынша жаңа оқулық дайындау қажеттілігі өзінен-өзі туындап отыр. Құқықтық білімді жетілдіру саласында бұқаралық ақпарат құралдарының маңызы да ерекше. Осыған орай, құқықтық сауаттылықты насихаттайтын арнаулы телехабар арнасы да қажет. Бұқаралық ақпарат саласында құқықтық насихат, тәрбие беру мен жұмыс істейтін журналистердің құқықтық білімі болғаны жөн. Университеттерде журналист кадрларын даярлайтын факультеттерде құқықтық журналистика деген мамандық ашып, болашақ журналистерге заң мамандығы бойынша қосымша пәндерді оқытуды енгізіп, сауатты, білімді журналист-заңгерлерді дайындауды  жүзеге асырған  дұрыс болар еді, өркениетті  елдердің  журналистерінің құқықтық сауаттылығы осындай талаптарға негізделген.

Құқықтық білімді, сананы, тәрбиені жетілдіру кең байтақ Қазақстанның барлық жерінде үздіксіз, біркелкі, биік дәрежеде жүзеге асырылуы керек.

Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген жоғары және арнаулы оқу орындарында заңгер мамандырын даярлау жарысқа түскендей көбейіп кетті. Көптеген оқу орындарында болашақ заңгерлерге сапалы білім беретін ұстаздар жетіспейді, заң оқу орындарында оқитын студенттер мемлекеттік тілдегі оқулықтар, оқу құралдарына, заң түсіндірмелеріне зәру, көптеген заң мамандарын даярлайтын оқу мекемелерінің ұстаздары, басшылары мемлекеттік тілде дәріс бере алмаса да, басшылық жасай отырып, мемлекеттік тілдегі оқулықтар мен бағдарламалардың дайындалуына немқұрайлы қарауда. Міне, осындай кемшіліктер болған ретте құқықтық білім деңгейінің өз дәрежесінде көтерілуі қиын шаруа. Сапасыз даярланған заңгерлердің көбі қазіргі кезде жұмыссыз қалып отырғаны да осыдан. Бұл ағаттықтарды жою үшін мемлекет тарапынан елімізде құқықтық білімді, тәрбиені жетілдіруге арналған жаңаша бағдарлама қажет сияқты.

Құқықтық сана сезімнің басты мақсаты – адам, азамат, қоғам мүддесіне сәйкес келетін, олардың мүдделерін қанағаттандыратын құқықтық нормаларды ортақ игілік үшін қабылдау қажеттілігінің негізгі бастамашысы болып табылатындығында. Құқықтық мәдениет болса – құқық нормаларын білу, толық түсіну, оларды  басшылыққа ала отырып, адамзаттың ортақ мүддесіне қызмет істеуді білдіреді.

Құқықтық нақтылықты, құқықтың және құқық жүйесінің дамуына  ықпал ететін факторларды ерекше түрде тану құқықтық сана болып табылады. Моральмен, дінмен, өнермен, ғылыммен қатар, құықтық сана қоғамдық сананың нысаны болып саналады, оның өмір шындығын көрсететін өзіне тән ерекше объектісі  бар. Құқықтық сана дегеніміз, адамдардың қолданылып жүрген жәен тілек ететін құқыққа көзқарасын білдіретін түсініктер мен сезімдердің, бағалар мен  мақсатардың жиынтығы. Мысалы, азаматтардың жаңа заңға мақұлдау немесе жақтырмау, нормативтік құқықтық актінің жобасы жөнінде пайымдау және т.б. түріндегі  әсері. Құқықтық сананың мәні оның бағалаушылық сипатында. Қолданылып жүрген заң нормаларын нақты қоғамдық қатынастармен және әлеуметтік топтардың мүдделерімен арақатынасын белгілей отырып, құқықтық сана құқықтың мүмкіндігінше қандай болуға тиіс екендігін анықтайды. Ол субъектінің қолданылып жүрген құқық  нормаларын сақтауға немесе бұзуға деген  белгілі бір көзқарасын қалыптастырады. Соның нәтижесінде мұндай баға бұдан  әрі мінез-құлық себебіне айналуы  мүмкін. Құқықтық сана әлеуметтік құбылыстарды ерекше бағалай отырып, қоғамдық сананың  басқа нысандарымен өзара әрекет етеді. Мәселен, меншіктің экономикалық санамен қатынастары тұрмыс деңгейі  мен тұрмыс салтының алғашқы негіздерінің бірі ретінде, адамгершілік санамен  қатынастары- ізгілік пен зұлымдық тұрғысынан, құқықытық санамен қатынастары  олардың заңдылығын тану тұрғысынан қарастырылады. Құқықтық сана өзінің сабақтастығымен, мәдени-тарихи мазмұнымен күшті. Құқық  туралы көзқарастар, түсініктер, идеялар  мен теориялар ұрпақтан ұрпаққа  сол арқылы беріліп отырады. Өткендегі  құқықтық жетістіктердің қазіргімен, бір өркениеттің басқалармен  қабылдануы, кеңестерден кейінгі  көптеген мемлекеттердің құқықтық жүйелерінің  батыс конституционализмі мен дәстүрлі нормаларының идеялары мен конструкцияларын қабылдауы. Әртүрлі мәдени-тарихи қоғамдастықтың құқық туралы, ретеу әдістері мен  жауакершілік түрлері туралы түсініктері  әртүрлі болдаы. Түрлі елдер мен  құрлықтардағы құқықтық сананың  ерекшеліктері де осыдан. Жағымды  құқықтағы өзгерістердің табиғи ықпалына ұшырай отырып, құқықтық сана құқық жүйесі мен қоғамдық қатынастарға күшті кері әсер етеді, дамуға себепші  болуы не әлеуметтік процестерді  тежеуі мүмкін. Мысалы, АҚШ-тың бабасы болған негізін қалаушылардың озық құқықтық санасының Солтүстік Америкадағы  қоғамдық процестерді демократияға, бостандық пен гүлденуге қалай  ілгерілеткені мәлім. Адам мен азамат құқықтарының, заң үстемдігінің, билікті  бөлісудің, тәуелсіз сот әділдігінің  идеялары өмірде орнықты, олар осыдан екі жүз жылдан астам уақыт  бұрын Тәуелсіздік декларациясы мен АҚШ Конституциясында тұжырымдалған  болатын және олар дүниежүзілік құқықтық санаға ықпалын осы кезге дейін  жоғалтқан жоқ. Және басқа бір, неғұрлым жақындағы мысал: көптеген жылдар бойы қалыптасқан әлеуметтік дейтін құқықтық сана жинақталатын зейнетақы құқығының дүниежүзілік практикасы негізінде ортақ зейнетақылық құқық қатынастарын толғағы жеткен реформалаудағы жанталаса “қарсылық көрсетті”. Құқықтық сана- сан қырлы феномен. Оның жеке адам мен қоғамның рухани даму ерекшеліктеріне байланысты өз құрылымы бар. Құқықтық сананы негізгі екі элемент: құқықтық психология және құқықтық идеология құрайды.