Инвестициялық жобалардың тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі

  5) Жобалы құжаттарды  дайындау.

  6) Құрылыс монтаждық  жұмыстарды жүзеге асыру.

  7) Экономикалық көрсеткіштердің  мониторингі.

     Барлық  дамыған елдер үшін қабылданып, бүгінгі таңда қолданылып отырған  инвестициялық жобалардың тиімділігін  бағалау белгілері мен жоспарлау  әдіс –тері, әр түрлі елдердің  инвесторлары мен кәсіпкерлерінің  ортақ түсінісу әдісіне, тіліне  айналған. Бұларға  VNIDO, Дүниежүзілік банк, Европалық банк секілді ірі халықаралық ұйымдардың, инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістемелерін жатқызуға болады. Олардың барлығы да ақша ағымын талдау әдісіне негізделген, инвестициялық жобаларды қаржылық талдау принциптеріне сүйенеді. Ағылшын тіліндегі «Кэш-Флоу» деген түсінік барлық дамыған ел –дердің экономистерінің лексиконына еніп отыр әрі «маркетинг» және «контрол-лингтен» де көбірек пайдаланылады. Бүгінгі таңда «Кэш-Флоу» талдауын өз инвестициялық қызметінде қолданбайтын ұйым жоқтың қасы. Бұл ақша ағы –мын талдау инвестицияларды талдаудың «классикалық» әдістеріне негіз болып және инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау мен жоспарлаудың таны-мал әдістемелерінде қолданылатындығына байланысты болып отыр.

       Cash-Flow (Кэш-флоу) дәл айтқанда, «бар ақша  ағымы» деген мағынаны береді.    

     Ал, инвестициялық  жобаны қаржылық-экономикалық бағалау  әдісі капиталды немесе активтерді  салудың тиімді нұсқасын таңдауда  негізгі орын алады. 

       Коммерциялық мүмкіншілікті бағалау инвестициялық тексерудің соңғы қадамы. Ол жұмысты алдын-ала талдау туралы соңғы ақпараттарға негізделуі тиіс.

Коммерциялық бағалау  инвестициялық жобаны талдауда интеграциялық  көзқараста болады. Іс жүзінде көрсеткендей, осы бөлімдегі бизнес-план туралы ақпарат инвестордың осы жобаға қатысу, қатыспауы туралы шешім қабылдаудың     негізгі кілті болып табылады.

 

Схема 1. Инвестициялық  жобаларды бағалау әдістері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3 Инвестициялық жобаның  тиімділігі

 

Жоғарыда атап өткендей, инвестициялық жобаны қаржылық талдау қаржылық пайда, не зиян әкелетін жобаны қабылдау не қабылдамау жөнінде шешім қабылдау үшін қажетті мәліметтер алуға арналған.

     Инвестициялардың  тиімділігін анықтау жөніндегі  мәселе іс жүзіне келген-де әрбір компания мен әрбір инвестордың алдында тұрған үлкен мәселе. Капитал салу немесе өз кәсіпорнына басқа капитал енгізу жөнінде шешім қабыл дамас бұрын, инвестицияны жоспарлау және талдау әдісін білу шарт. Біздің кәсіпкерлеріміздің бұрын-соңды нарықтық экономикада өмір сүрмегендігі, енді ғана қадам басып жатқандығы баршамызға белгілі. Соған орай бұл әдіс – темені білмейді. Нарықтық қатынастары дамыған елдерде инвестицияларды жоспарлау мен талдау саласында жеткілікті мөлшерде  тәжирибе  жинақталғандығын ескерсек, біз осы тәжірибені пайдалана білуіміз қажет.

      Іс жүзінде  қаржылық жоспарды құраушы және  инвестициялық жобаны жоспарлауға,  талдау мен бақылауға мүмкіндік  беретін 3 негізгі құжат бар:  «Бухгалтарлік баланс», «Қаржы-шаруашылық  қызметінің нәтижесі туралы есеп» және «Ақша қаражаттарының қозғаласы туралы есеп». Алғашқы құжат, кәсіпорынның белгілі бір уақыт арасындағы емес, нақты мерзімдегі, мысалы, 1996 жылдың 31 желтоқсанындағы қаржылық жағдайын сипаттайды. Баланс, белгілі бір мерзімде жобаны жүзеге асырып отырған кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаншалықты мөлшерде тұрақты екенін көрсетеді.

     Баланс, егер  де көлденең нысанда  жасалған  болса, екі жақтан құралады: актив  (сол бөлігі) және пассив  (оң  бөлігі), олардың қосынды мәндері  үнемі өзара тең болуы тиіс. Актив кәсіпорынның меншігіндегіні көрсетеді. Пассив кәсіпорынның кімге, қанша қарыз екендігін көрсетеді.

     «Қаржы-шаруашылық  қызметінің нәтижесі туралы есеп»  кестесін жасау үшін сату жоспарының  мәліметтері - өнімді өткізуден  түскен және шығындар  жоспарының мәліметтері – тұрақты және айнымалы шығындар сомалары қажет болады.

     Кәсіпорын  қызметінің тиімділігін арттырудың  тек екі жолы ғана бар: қымбатырақ  және көбірек сату немесе арзанырақ  өндіру. Өте қарапайым осы ереже,  жобаны талдау мен басқару барысында өте маңызды болып сана- лады. Кәсіпорын басшылығы тиімділікті арттыру мақсатында қандай іс-әре-кеттер жасаса да олардың түпкі нәтижесі жоғарыда аталған шарттарды орын-дау болады.

     Жобаның  үш түрлі вариантының «Қаржы-шаруашылық  қызмет нәтижесі туралы» талдауын қарастырып өтсек, ол мынадай түрде болады:

   

Инвестициялық жобаның  үш вариантын талдау негізінде жасалған қаржы-шаруа-шылық қызмет нәтижесі туралы есеп

№	Баптың аталуы	Инвестициялық жобаның  варианттары
		бірінші	екінші	үшінші
1.	Өнімді өткізуден түскен түсім	2000	2000	2000
2.	Айнымалы шығындар негізінде  есептелген өткізіл-ген өнімнің  өзіндік құны	1400	1000	6000
3.	Жалпы табыс	600	1000	1400
4.	Кезең шығындары	580	800	1000
5.	Негізгі қызметтен түскен табыс	20	200	400
6.	Негізгі емес қызметтен алынған табыс	4	10	20
7.	Қалыпты қызметтен алынған  табыс	24	210	420
8.	Табыс салығы	7	63	126
9.	Таза табыс	17	147	294

   

         Ықтимал табыстар мен шығындарды  сипаттайтын варианттарда кестенің  кез-келген жолында байқалған  өзгеріс, соңғы жолдағы мәнді міндетті түрде өзгертеді. Жалпы табысы өте үлкен кәсіпорынның шығындары өте төмен болады. Басқаша айтқанда, жоспарлай отырып, кәсіпкер өзінің барлық шығындарын жауып, пайда әкелетіндей табыс табу болып табылатын басты міндетін шешуі тиіс. Егер кәсіпкер өз бәсекелестеріне қарағанда аз шығын жұмсап өнім өндіріп отырса, оның өнімді нарыққа  шығару  жөніндегі  шығындарын арттыруға немесе бағаны төмендетуге мүмкіндігі бар.

     Көрнекілік  үшін жоба кезеңдерінің басталуы  мен аяқталуы күндері және оларға жұмсалатын шығындар көрсетілген күнтізбелік жоспар келтіріліп отыр.

 

Жоба кезеңдерінің күнтізбелік  жоспары

№	Жұмыс кезеңінің атауы	Басталуы	Ұзақтығы, күн	Құны, тг.
1	Кәсіпорынды тіркеу	01.01.03	20	7000
2	Нарықты зерттеу	31.01.03	50	10000
3	Техжоба жасау	31.01.03	100	430000
4	Жеткізіп берушілермен келіссөз жүргізу	31.01.03	40	53000
5	Цехқа арналған жер	05.05.03	40	430000
6	Кеңсеге арналған жер	05.05.03	50	370000
7	Цех ғимараты	10.06.03	200	2000000
8	Кеңсе ғимараттары	12.07.03	90	1000000
9	Автоматтық линия	14.08.04	80	30000
10	Автомобиль көлігі	17.04.04	45	4000000
11	Арнайы құрал	21.02.04	70	2500000
	Барлығы:	х	х	10830000

 

     Инвестициялар  туралы шешім қабылдауда инвестор  кәсіорынның экономикалық қызметінің  барлық жайларына назар аударады.

 

 

 

 

 

 

 

 

2 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА КӨШУДЕГІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АНЫҚТАУ

 

2.1 Инвестициялық жобалардың тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі

 

Мемлекеттің нарықтық экономикаға  көшу кезеңінде инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау және оны  қаржыландыру үшін таңдаудың әдістемелік  кеңесі құрылды. Бұл кеңестер қазіргі  халықаралық тәжірибеде қолданы-латын  методологияға негізделген.

     Осы кеңестерде  инвестициялық жобаның тиімділігінің  келесі көрсеткіштері айқындалады:

• коммерциялық (қаржылық)тиімділік, жобаның іске асуында қаржылық тәуекелділікті ескереді;
• бюджеттік тиімділік, федералды, аймақтық және жергілікті бюджет үшін жобаның қаржылық жағдайын айқындайды;
• экономикалық тиімділік, жобаның іске асуымен байланысты шығын-дар және қорытынды жасау.

     Шығындар  мен қорытындылауды бағалауда  базистік, әлемдік, болжамды және  есептік бағаларды қолданылу  ұсынылады.

    Базистік баға – кез-келген тауарға немесе ресурстарға белгілі бір уақытқа, мерзімге белгіленген, әлемдік шаруашылықта қалыптасқан бұл баға ағымдағы барлық есептік кезеңде өзгермейді. Есептесуде базистік бағаны қолдану, шарт бойынша,  инвестициялық мүмкіншіліктің технико-экономикалық тексеру ста-диасында жүзеге асады.

     Есептік  баға – ағымдағы шығындар мен  қорытынды болжамды бағада көрсетілген  болса, тиімділіктің интегралды  көрсеткіштерін есептеу үшін  қол-данылады. Бұл шарт әртүрлі  инфляция деңгейінде алынған  қорытындыны салыстыру үшін қолданылады. Есептік баға – жалпы инфляция индексіне сәй-кес дефляциялық көбейткішке көбейту арқылы анықталады.

     Базистік, болжамды және есептік баға  ақшалай бірлікте көрсетіледі.(рубль,  доллар, евро және т.б.). Инвестициялық  жобаның бірнеше нұсқасын өңдеу және салыстырмалы бағалауда, тұтынатын ресурстар бағасы және өнімнің нарықтық бағамен сатылу көлемінің өзгеруін ескеру керек.

     Инвестициялық  жобаның әртүрлі нұсқасын салыстыру  және ең тиімдісін таңдау келесі  көрсеткіштерді қолдана отырып жүргізілуі керек:

A) Таза дискондталған  табыс(ТДТ) немесе интегралды  тиімділік;                            Net Present Value (NPV)

Б) Табыстылық индексі  (ТИ). Profitability Index (PI)

В) Табыстың ішкі мөлшері (ТІМ); Internal Rate of Return (IRR).

Г) Сатылу мерзімі;

Д) Қатысушылардың қызығушылығын  айқындайтын басқа да көрсеткіштер.

     Таза дискондталған табыс – интегралды шығыннан, интегралды табыстың өсуі. Алғашқы қадамға келтірілген барлық есепті кезеңдегі ағымдағы тиімділік-тің соммасы ретінде анықталады.

     Егер есепті кезең  ағымында бағаның инфляциялық  өзгеруі немесе есептесу базалық  бағамен болса, онда тұрақты  дисконд нормасына ТДТ көлемі  мына формуламен анықталады:

                                                      T

ТДТ=S(Rt - Зt) * ___1___  ,                                    _(15.4)

                                             T=0              (1+Е)t

 

      Мұнда, Rt-есептесудің t-қадамында жеткен  қорытынды;

                   Зt-осы қадамда жасалған шығындар;

               Т-объектінің жойылуының көлденең есебі.

      Rt –  Зt = Эt – t қадамында жеткен  тиімділік.

      Егер  инвестициялық жобаның ТДТ дұрыс  болса, онда жоба тиімді (берілген  дисконд нормасында), және осы  жобаны қабылдау шешімі талқыланады.  ТДТ неғұрлым көп болса, жоба тиімділігі соғұрлым жоғары. Егер инвестициялық жоба дұрыс емес ТДТ жүзеге асатын болса, инвестор шығындалады.(жоба тиім-сіз).

     Табыстылық индексі – келтірілген тиімділіктің капитал салымдарының кө-лемінің соммасына қатынасын көрсетеді:

           1 Т                    

 ТИ= ------*S (Rt-Зt)*-------t.                                                       (15.6) 

          K     т=0                (1+Е)      

     Табыстылық  индексі, ТДТ элементтерінен тұрады. Егер ТДТ дұрыс емес болса, онда ТИ>1 және керісінше.

       Табыстың ішкі  мөлшері (ТІМ),  келтірілген тиімділік көрсеткіштері са-лынған капитал салымдарына тең болғандағы дисконд нормасын көрсетеді, яғни Евн (ВНД) теңдеудің шешімі болып табылады:

         Т  Rt –  Зt            T        Кt

        S-----------=S   -------                                              (15.7)

        t   (1+Евн)t         t=0  (1+Евн)

 

     Инвестициялық жобаның  ТДТ есебі, жобаның берілген  Е дисконд норма –сындағы тиімділігін  көрсетеді; жобаның ТІМ есеп процесінде анықталып, са-лынған капиталдың инвестордың қажет еткен табыс нормасымен салыстырыла-ды.