Ақша қаражаттары мен олардың баламалары

Инвестициялық қызмет нəтижесінде пайда болатын ақша лектерінің

мысалдары:

- негізгі құрал-жабдықтарды, материалдық емес активтерді  жəне

айналымнан тыс активтердің басқа түрлерін сатып алумен байланысты ақша

төлемдері. Оларға сондай-ақ материалдық емес активтерді əзірлеуге

капиталдандырылған шығындармен, сондай-ақ өз өндірісінің негізгі құрал-

жабдықтарымен байланысты төлемдер жатады.

- негізгі құрал-жабдықтарды, материалдық емес активтерді  жəне

айналымнан тыс активтердің басқа түрлерін сатудан түскен ақша түсімі.

- басқа ұйымдарға заемдар  беру.

- басқа ұйымдарға бұрын  берілген заемдар бойынша осы  заемдардың

негізгі сомаларын өтеумен байланысты түскен ақша түсімі.

- басқа ұйымдардың үлестік  немесе борыштық құралдарын сатып  алуға

жіберілген ақша (ақша баламасы болып табылатын үлестік немесе борыштық

құралдар сатып алу мен байланысты төлемдерден, сондай-ақ кейіннен сату

үшін сатып алынған сол үлестік немесе борыштық құралдар үшін төлемдерден

басқа).

- басқа ұйымдардың үлестік  немесе борыштық құралдарын сатудан

түскен ақша түсімі (ақша баламасы ретінде жіктелетін сол үлестік немесе

борыштық құралдар сатудан алынған түсімнен, сондай-ақ əрмен қарай сату

үшін сатып алынған сол үлестік немесе борыштық құралдарды сатудан алынған

түсімнен басқа).

- салымдары қатысу əдісі  бойынша есепке алынатын тəуелді  жəне

бақыланатын ұйымдардың жарғылық капиталына қатысудан алынған

дивидендтер.

Қаржылық қызмет – меншік капиталдың жəне компаниялардың заем

қаражаттарының мөлшерінде жəне құрамында өзгерістерге жеткізетін қызмет.

Қаржылық қызмет нəтижесінде пайда болған ақша легінің мысалдары:

- акциялар (акцияға сыйлықақының  мөлшерін қоса) эмиссияларынан

немесе басқа үлестік құралдардан ақша түсімі.

- меншік акциялар сатып  алу (ие болу).

- қысқа мерзімді жəне  ұзақ мерзімді кредиттер мен  заемдар сияқты заем

қаражатын тартумен байланысты ақша түсімі.

- заем қаражатын өтеуге  жіберілген ақша төлемі.

- лизинг алушының жалдау  ақысын аударуы.

- алынған заем қаражаты  бойынша сыйақы төлемі.

- дивидендтер төлеу.

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептің дұрыстығын тексеру

мақсатында мынадай формула пайдаланылады:

ақша қаражаты жəне оның баламасы = операциялық қызметтен түскен

ақша қаражатының қозғалысы + инвестициялық қызметтен түскен ақша

қаражатының қозғалысы + қаржылық қызметтен түскен ақша қаражатының

қозғалысы.

Көрсетілген ақша қаражаты легінің əрқайсысының ақпаратын ашу

бойынша осы жəне басқа талаптар барынша толық дəрежеде осы процедураның

1-қосымшасында берілген. Сонымен бір мезгілде, осы қосымша  ҚР екінші

деңгейдегі банктердің (бұдан əрі - Банк) тікелей əдіспен ақша қаражатының

қозғалысы туралы есебін жасау үшін негізгі нұсқа болып табылады.

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп жасау мақсатында ХҚЕС-ке

сəйкес кірісті (қаржылық ұйымдар үшін проценттер мен комиссиялар түріндегі

кірістер жəне проценттер мен комиссиялар төлеу шығыстары) пайда жəне залал

туралы есептің басқа баптарын:

- кезең ішінде қорлардағы  жəне операциялық дебиторлық  жəне

кредиторлық берешектердегі өзгерістерді;

- басқа ақшалай емес  баптарды;

- инвестициялық немесе  қаржылық қызметтен ақша легінің  пайда болуын

жеткізетін өзге баптарды есепке ала отырып, түзету арқылы жалпы ақша

түсімдерінің жəне жалпы ақша төлемдерінің негізгі түрлері туралы ақпарат

пайдаланылады.

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп жасау үшін төменде

мынадай алгоритмге сай ұқсас принциптер қолданылады (осы процедураға 2-

қосымша).

2. Операциялық  қызметтен түскен ақша қаражатының  қозғалысы.

Осы бап негізгі нысанға сəйкес мынадай ақша лектерін қосу арқылы

ашылады:

- проценттік жəне комиссиялық  сыйақы түріндегі ақша түсімі/ шығып

қалуы;

- операциялық активтердегі  ұлғаю/азаю;

- операциялық міндеттемелердегі  ұлғаю/азаю.

Тұтастай алғанда, қызметтің осы түрі үшін жалпы формула мынадай

түрде көрінеді.

Операциялық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы = (1)

Проценттік жəне осыған ұқсас сыйақы комиссиясы түріндегі ақша түсімі/

шығып қалуы + (2) Операциялық активтердегі ұлғаю/азаю (Үш айдан астам

өтеу мерзімімен орналастырылған салымдардың ұлғаюы/азаюы + Берілген

заемдардың жəне қаржылық жалға алудың ұлғаюы/азаюы + Саудалық жəне

сату үшін қолда бар бағалы қағаздардың ұлғаюы/азаюы + "Кері РЕПО"

операциясының ұлғаюы/азаюы + Клиенттерге талаптардың ұлғаюы/азаюы +

Дивидендтердің ұлғаюы/азаюы + Өзге активтердің ұлғаюы/азаюы) + (3)

Операциялық міндеттемелердегі ұлғаю/азаю (Тартылған салымдардың

ұлғаюы/азаюы + "РЕПО" операциясының ұлғаюы/азаюы + Клиенттер

алдындағы міндеттемелердің ұлғаюы/азаюы + Өзге міндеттемелердің

ұлғаюы/азаюы).

Қызметтің негізгі түрлерінің əрқайсысы бойынша ақша лектерін құрудың

осы механизмі (Инвестициялық қызметтен түскен ақша қаражатының

қозғалысы, Қаржылық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы)

жоғарыда көрсетілгенге ұқсас болып табылады.

3. Ақпаратты негізгі  тасымалдаушы ретіндегі баланстық  шот

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепті құруда негізі буын

ақпаратты негізгі тасымалдаушы болатындықтан баланстық шот болып

табылады. Баланстық шоттар бойынша ақпарат Банктің Бас кітабынан

алынады. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепті құру үшін қажетті

барлық баланстық шоттар бөлінген жəне қызметтің тиісті түрлеріне енгізілген.

Операциялық қызметтен, инвестициялық қызметтен жəне қаржылық

қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы туралы есепке қосу үшін

активтер бойынша ақша қаражаты қозғалысының жалпы формуласы:

баланстық шот бойынша өзгеріс = есепті кезең басындағы баланстық

шоттағы қалдық – есепті кезең соңындағы баланстық шоттағы қалдық болып

табылады.

Операциялық қызметтен, инвестициялық қызметтен жəне қаржылық

қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы туралы есепке қосу үшін

міндеттемелер бойынша ақша қаражаты қозғалысының жалпы формуласы:

баланстық шот бойынша өзгеріс = есепті кезең соңындағы баланстық

шоттағы қалдық – есепті кезең басындағы баланстық шоттағы қалдық болып

табылады.

Ақша қаражаты жəне оның баламасы бойынша ақша қаражатының

қозғалысы туралы есепке қосу үшін баланстық шоттар бойынша ақша

қаражаты қозғалысының жалпы формуласы:

баланстық шот бойынша өзгеріс = есепті кезең соңындағы баланстық

шоттағы қалдық – есепті кезең басындағы баланстық шоттағы қалдық болып

табылады. Бұл ретте ақша қаражатының қозғалысы туралы есепке қосу үшін кірістер шоттарындағы қалдықтар «+», ал шығыстар шоттарындағы қалдықтар «-» таңбасымен беріледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім- шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып бөлінеді.    

 Корреспондеттік шоттар  – банк шоттары банктер мен  ұйымдардың кейбір операция түрлерін  жүзеге асырады.    

 Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл  да банктік шоттар, бірақ олар  жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған  бөлімшелері үшін де ашылады.    

 Шетелдік валютадағы  қаражаттардың қолда бары мен  қозғалысын есептеу үшін субъектіге  арнап ағымдағы шоттар ашылуы  мүмкін. Ол сыртқы экономикалық  қызметін жүзеге асыратын және  өнімін валютаға сататын субъект  үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және  басқаларын субъектілер ақша  қаражаттарын оқшаулап сақтау  үшін және тиісті операцияларын  жүргізу үшін ашады.

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептің дұрыстығын тексеру

мақсатында мынадай формула пайдаланылады:

ақша қаражаты жəне оның баламасы = операциялық қызметтен түскен

ақша қаражатының қозғалысы + инвестициялық қызметтен түскен ақша

қаражатының қозғалысы + қаржылық қызметтен түскен ақша қаражатының

қозғалысы.

Көрсетілген ақша қаражаты легінің əрқайсысының ақпаратын ашу

бойынша осы жəне басқа талаптар барынша толық дəрежеде осы процедураның

1-қосымшасында берілген. Сонымен бір мезгілде, осы қосымша  ҚР екінші

деңгейдегі банктердің (бұдан əрі - Банк) тікелей əдіспен ақша қаражатының

қозғалысы туралы есебін жасау үшін негізгі нұсқа болып табылады.

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп жасау мақсатында ХҚЕС-ке

сəйкес кірісті (қаржылық ұйымдар үшін проценттер мен комиссиялар түріндегі

кірістер жəне проценттер мен комиссиялар төлеу шығыстары) пайда жəне залал

туралы есептің басқа баптарын:

- кезең ішінде қорлардағы  жəне операциялық дебиторлық  жəне

кредиторлық берешектердегі өзгерістерді;

- басқа ақшалай емес  баптарды;

- инвестициялық немесе  қаржылық қызметтен ақша легінің  пайда болуын

жеткізетін өзге баптарды есепке ала отырып, түзету арқылы жалпы ақша

түсімдерінің жəне жалпы ақша төлемдерінің негізгі түрлері туралы ақпарат

пайдаланылады.

Ақша қаражаттының есептен шығуы – 40,0 млн теңге. 
Ішкі шаруашылық есеп айырысу нәтижесі бойынша ақша – 240,0 млн теңге. 
Жалпы жиынның өсуі немесе кемуі өткен кезең бойынша - 40,0 млнтеңге. 
Есеп кезеңінің басындағы ақша қаражаттары- 76,0 млн теңге. 
Есеп беру кезеңі соңында ақша қаражаттары -36,0 млн теңге. 
Ақша қаражаттарының қозғалысы операциондық, инвестициялық және қаржылық қызметі тұрғысынан алған мағлұматтардың мазмұнын ашу үшін керек, мұның өзі заңды тұлғаның қаржы жағдайын және қызмет түрлерінің ықпалын бағалауға мүмкіндік береді.

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепті құру үшін қажетті

барлық баланстық шоттар бөлінген жəне қызметтің тиісті түрлеріне енгізілген.

Операциялық қызметтен, инвестициялық қызметтен жəне қаржылық

қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы туралы есепке қосу үшін

активтер бойынша ақша қаражаты қозғалысының жалпы формуласы:

баланстық шот бойынша өзгеріс = есепті кезең басындағы баланстық

шоттағы қалдық – есепті кезең соңындағы баланстық шоттағы қалдық болып

табылады.

Операциялық қызметтен, инвестициялық қызметтен жəне қаржылық

қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы туралы есепке қосу үшін

міндеттемелер бойынша ақша қаражаты қозғалысының жалпы формуласы:

баланстық шот бойынша өзгеріс = есепті кезең соңындағы баланстық

шоттағы қалдық – есепті кезең басындағы баланстық шоттағы қалдық болып

табылады.

Тікелей әдісте ақша қозғалыстарының негізгі түрлері ашылады. 
Мысалға, өнімді сатудан түскен түсімнен сатып алынған материалдардың барлык төлем түрлерін, КДШ (көлік-дайындау шығыстарының) төлемін, несие үшін пайыздық төлемдерін, бюджетке тиесілі төлемдерін шегереді. 
Операциондық кызметте тікелей әдісті пайдаланған кезде ақша қаражатының түсуі мен шығуының нәтижесі: өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан түскен түсімнен, алынған аванстан, пайыздан, дивиденттен, роялтиден және т.б. табыстардан; жабдықтаушылармен және мердігерлердің қарызын төлегеннен, берілген аванстан, төлеген жалақыдан, бюджет пен бюджеттен тыс төлемдерінен жәнет.б. шығыстарынын тұрады.