Қолма-қолсыз есеп айырысу

- төлем орны, яғни банктің орналасқан жері;

- чекте көрсетілген  соманы төлеу туралы халық;

- чек берген уақыты  және орны;

- чек берушінің қолы.

Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі болып табылады, онда, төлем чек беруші аттас төлем  құжатын ұстаушыға беру жолымен  жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін орындау болып табылмайды. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі – депозиттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып беріледі. Чекті қолданумен байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен құқығы чекті қолдану туралы жасалған келісім шарттың негізінен шығады. Бұл келісім шартта, банк өз клиенттеріне чек берушіге (заңды және тұлға) чегін төлеуді, чек берушінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банк белгілеген ережелерін сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап  пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие, не тұлғалар қолдарын қояды және қолдарына кітапша иесінің мөрінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалғандықтан, чекте жазылғандарды түзетуге және өшіруге болмайды. Егер, чек толтыру кезінде қате жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегінде қиғашынан «бүлінген» деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.

Чекті чек ұстаушы  төлеуге, чек жазған күні қабылдайды және қабылдаған күннің ертеңіне чек  ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күнінде болу мерзімі, жазылған күнін есептегенде, әдетте 10 күннен аспайды.    

Заңды және жеке тұлғалар өзара алынған материалдық емес активтермен көрсетілген қызметтері үшін есептескен жағдайларда чекпен пайдаланады. Чектер:

• есеп айырысу кітапшасының чектері;
• салымшының чек кітапшасының чектері болып бөлінеді.

Есеп айырысу кітапшасының чектері – заңды тұлғалар арасында арасындағы есеп айырысуда пайдаланылады.

Салымшының чек кітапшасының чектері – банктен жеке тұлғаларға қолма – қолсыз есеп айырысады және қолма – қол ақша алу үшін пайдаланады. Егер, клиент 6 ай мерзімде банк қызметтерімен пайдаланатын болса, онда банк клиентіне чек кітапшасына береді.

Мысалы, «Банк Туран  Әлем» клиенті «Банк Центр  Кредит» клиентіне чекпен 550 000 тг төледі. «Банк Центр кредит» клиенті чекті инкассоға тапсырады, сонымен қатар «Банк Центр Кредит» басқа клиенті «Банк Туран Әлем» клиентіне 540 000 тг сомасына чек жазады да, өзінің банкіне тапсырады. Осы жағдайда өзара талаптар пайда болады. «Банк Туран Әлем» «Банк Центр Кредитке» 550 000 тг қарызды, ал «Банк Центр Кредит» «Банк Туран Әлемге» 540 000 тг. Бұл жағдайда арнайы есеп айырысу операциялық жұмыс жүрмейді, осыған байланысты клиринг мекемелері ашылады.

Клиринг мекесі дегеніміз  – Қазақстан Республикасының  Ұлттық банк клиринг операцияларын жүзеге асыру лицензиясы бар мекеме және банк операцияларының

бөлек түрлерін жүзеге асырады. Олардың мақсаты – банктердің төлем талаптарын есепке жатқызу. Клиринг  мекесі чекті негізгі әдісімен жүргізеді. Негізгі клирингте клиринг залында қатысатын банктен күн сайын жүргізеді. Әр күн сайын чектерді негізгі клирингті жүзеге асырғанға дейін банктер чек берушілер банктер бойынша реттейді, қайтып берген чектердің түгендеуін жасайды, оның ішінде чектердің реквизиттерімен сомалары жазылады.

Банк чек берушіден  чекті қабылдамауына болады, егер де мынандай жағдайлар анықталса:

• егер де, жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
• чектің мерзімі өтіп кетсе;
• чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
• чек әр түрлі қолмен және әр түрлі сиямен жазылған болса;
• чектің басқа да дефекттері болса.

Дефекттісі бар чектер, чек ұстаушыларға қолхат жазылып  қайтарылады. Чектің дефекттісі табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы клирингтік палатаға хабарлайды, ал олар мұндай чектердің өңделуін тезарада тоқтатады. (қосымша 7)

Мерзімі өтіп кеткен чек  кітапшалары пайдалануына байланысты чекті беруші банкке қайтарады.

Чекпен есеп айырысу  кезінде, келесі бухгалтерлік өткізбелер жазылады.

№	Операция мазмұны	Дт	Кт	∑
1	Чек берушімен чек ұстаушы бір банктің қызметімен пайдаланылса	2221	2203	200 000
2	Чек берушімен чек ұстаушы әр түрлі банк қызметтерімен пайдаланылса	2221	2551	200 000
3	Чек ұстаушының банкінде	2551	2203	400 000

 

Чекпен есеп айырысу  барысындағы құжат айналым схемасы:

 

Банк төлеуші 6

5

Банк алушы

1 2 7   4

Төлеуші сатып алушы

3

Жабдықтаушы алушы

1. Төлеушімен чектік  кітапшаны алуына арыз толтырады  және оның есеп айырысу шотынан,  арызда көрсетілген соманы аударуға  төлем тапсырысты ұсынады. Сонымен  қатар, клиентке чектік кітапшаны төлеуіне төлем тапсырыс береді. (егер, чектік кітапшаның құны қолма – қол ақшасыз жолмен көрсетілсе) немесе (егер, чек кітапшасының құны қолма – қол ақшасыз салынса) қолма – қол ақшаны салу туралы арыз толтырады.

2. Чек кітапшасының  депонирленген лимит сомасын жіберу. Кепілдендірілген чектік кітапшалар 6 ай мерзімге беріледі.

3. Төлеуші чекті тауар  немесе қызмет төлеміне жібереді.

4. Жабдықтаушы өзінің  банкіне төлемі үшін, төлем құжаттарын  және чектің реестрлерін ұсынады.

5. Жабдықтаушы банкінде жабдықтаушы шотына есепке қосу қорлары орындалады да, сатып алушы банкіне құжаттар ұсынылады.

6. Төлеушінің банк  шотынан сызады, банк төлеушінің  бөлек шотын депонирлейді.

 

Чекпен есеп айырысу  операциялары орындалғандары бойынша  бухгалтерлік өткізбелер:

 

№	Операция мазмұны	Дт	Кт	∑
1	Чек кітапшасының төлемін клиентке көрсету негізінде	2203	4920	700 500
2	Қолма – қол ақшамен төлемін хабарлау	1001	4920	600 000
3	Төлеуші чекті немесе қызмет бір банктің қызметімен пайдаланса	2203	2221	5 000
4	Егер, кәсіпорын – төлеуші бір банктің қызметімен пайдаланса	2221	2203	78 500
5	Егер, кәсіпорын – төлеуші басқа банктің қызметін пайдаланса	2251	2552	78 500
6	Төлеушінің банктік шотын дипонирлеу	2221	1551	62 000

 

 

 

2.6. Аккредитивпен  есеп айырысу

Құжаттылық аккредитив дегеніміз – құжаттылық есеп айырысудың бір түрі. Ол кезде банк өзіне клиенттің арызы және нұсқаулары бойынша міндеттемелерді қабылдайды. Егер, банкте Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің кепілдік операцияларын жасау лицензиясы болса, сол кезде банк аккредитивті ашуға құқылы. Аккредитивті ашу үшін, бұйрық беруші (клиент) өзінің эмитент – ол банктің бұйрық берушінің аккредитивті ашу туралы арызы бойынша аккредитивті ашады және сол аккредитивтің орындалу шарттары бойынша міндеттерін қабылдайды. Арыздың реквизиттері:

• бұйрық берушінің аталуымен мекен-жайы;
• бенефициар атауы, мекен-жайы, банктің реквизиттері;
• банк эмитент атауы;
• аккредитив түрі;
• аккредитив сомасы;
• аккредитив орындалуының шарттары және т.б.

Аккредитивті ашу туралы арыз 2 данада тапсырылады:

1 данасы: Банкте аккредитивті ашу үшін қалады.

2 данасы: Банкпен белгіленген  мерзімде клиентке қайтарылады.

Банк келіп түскен арыз негізінде аккредитивті бенефициар банкіне жіберу және ашу үшін ашады.Аккредитивте нөмірден, күннен және ашу орнынан басқа, оны ашу туралы арызының реквизиттері болуы тиіс. Аккредитивте шақырмалы және шақырусыз деп есептеледі.

Шақырмалы аккредитив дегеніміз  – ол аккредитив банк эмитенттің жабылуы және өзгертілуі алдын – ала бенефициарды ескертілмеуі мүмкін.

Шақырусыз аккредитив дегеніміз – аккредитив банк эмитенттің рұқсатысыз өзгертіледі және жабылады.

Аккредитивте орындау  әдісі көрсетілуі тиіс. Олар: көрсетілу  төлемі, мерзімін ұзарту төлемі, аудармалы  вексельдердің акцептісі және негоциациясы*.

Бенефициар келіссе, бұйрық беруші бірінші ұсынылған аккредитивтің шарттарына өзгертулерді қабылдауды немесе қабылдамауды бұйрық берушіге ескертуі тиіс. Аккредитивтер өтелген және өтелмеген болып бөлінеді.

Өтелген аккредитив –  аккредитив клиенттің қаражатынан  өтелуі жүзеге асырылады.

Өтелмеген аккредитив – аккредитив банк есебінен есептеуге кепілді болуы.    

Барлық аккредитивтер  мерзімі, күні аяқталғанына дейін қарастырылады  және төлем үшін көрсетілген құжаттардың  орны, акцепті, негоциациялары. Төлем мерзімі, акцептің немесе негоциациясының ұсынылған құжаттардың мерзім күні аяқталғанша болып келеді. Яғни, құжаттың мерзімі аяқталғанға дейін ұсынылады.

Аккредитив толық немесе бөлек, бір немесе бірнеше тұлғалармен қолданылады. Мұндай аккредитив аудармалы немесе трансферабельді деп аталады. Аккредитив банк – эмитент белгілеген аудармалы болған жағдайда ғана аудармалы болып табылады.

Аккредитивтік аударым  жүргізілуі үшін бірінші бенефициар банкке шақырусыз аударуды екінші бенефициарға банк аудару келісімімен босату туралы құқығын қалдырғанын қарайды. Егер, мұндай бекітулер бойынша аккредитивті аударуды банк аударуға банк келісім берсе, банк аудару барысында екінші бенефициар бірінші бенефициар көрсеткен түзулердің дұрыстағанын хабарлайды. Аккредитив екінші бенефициардың үшінші бенефициарға көрсеткен үлгі бойынша аударылмайды.

Егер, төлем бенефициар пайдасына жүргізілсе, банк – эмитент  аккредитивтің төлем тапсырыс сомасын  толтырады, оның орындалуы Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкінің заң  актілерімен сәйкес қарастырылып, орындалады.

Ал, аккредитив төлемі шетел валютасымен орындалса, мемлекеттік валюта заңына сәйкес шығарылады.

Банк төлеушісі

Банк алушы

Төлеуші сатып алушы

Алушы жабдықтаушы

Аккредитив формасымен есеп айырысу  схемасы:

4

 

8

3       2 10 9 7 5

 

1

6  

 

 

1. Жабдықтаушымен сатып алушы арасында аккредитивпен есеп айырысу формалары көрсетілген келісім шарт толтырылады.

2. Сатып алушы өз  банкінде аккредитивті ашуға  арызын ұсынады, онда мерзімі,  сомасы, жабдықтаушының пайдаланатын  шаттары көрсетіледі.

3. Төлеушінің банкі  төлеушіге аккредитив ашу туралы есеп айырысу шотынан шығару хатын ұсынады.

4. Төлеушінің банкі  аккредитив ашу шарттарымен хабар  жібереді.

5. Жабдықтаушы банкі  жабдықтаушыға аккредитивтің шарттарын  хабарлайды.

6. Хабар алғаннан кейін,  жабдықтаушы аккредитив шарттары бойынша тауар жеткізуді жүзеге асырады.

7. Жабдықтаушы тауарлар  жеткізген соң, төлем және басқа  да құжаттарын өзінің банкіне  аккредитив шотына төлемін жүргізеді.

8. Қабылданған құжаттар  негізінде алушының банкі аккредитивті  орындайды.

9. Жабдықтаушы банкіне жабдықтауын есепке қосу шотын есептеу шотынан шығару хаты ұсынылады. 

10. Төлеушінің банкі  сатып алушыға ашық аккредитив  шотынан шығару хатын ұсынады.

 

Орындалған операция бойынша бухгалтерлік өткізбелер:

 

№	Операция мазмұны	Дт	Кт	∑
1	Банкке өтелмеген аккредитивті ашу кезінде	6005	6505	100 000
2	Банкте өтелген аккредитивті ашу кезінде	2203	2855	100 000
3	Өтелген сомасының басқа банкте шығарылуы	1855	1052	20 000
4	Басқа банк респондентке банк өтелмеген жағдайда	6020	6520	4 000
5	Қабылданған құжаттар негізінде алушының аккредитив орындауы	6520	6020	4 000
6	Банк өтелген аккредитив бойынша шығарады	2855	1052	120 000

 

 

Аккредитивпен есеп айырысу  есебінде келесі өткізбелер:

 

№	Операция мазмұны	Дт	Кт	∑
1	Банкпен өтелмеген аккредитив ашу	6005	6505	600 000
2	Басқа банкте ашылатын аккредитивті растау	6010	6510	600 000
3	Клиенттің қаражат есебінен ашылатын өтелген аккредитивті банкпен ашу	2203	2803	84 000
4	Банктің қаражат есебінен басқа банкте ашылатын өтелген аккредитив ашылған кезде	1855	1055	120 000
5	Банк басқа банкте өтеу жүргізбеген жағдайда	6020	6520	32 000
6	Аккредитив жойылған немесе орындалған жағдайда	6505	6005	4 000
7	Өтелген аккредитивті орындау немесе жою кезінде банк басқа банкте өтеуді жүргізбейді	6520	6020	77 000
8	Өтелген аккредитивті орындаған жағдайда баланстық шоттар бойынша келесі өткізбелер	2855	1052 / 1855	98 100