Шпаргалка по дисциплине "Ботаника"

Тіркеспелі балдырлар класы – Conjugatophyceae.

3   Тіркеспелі бюалдырлар  класына негізінен микроскопиялық  жасыл балдырлар жатады. Түрлерінің  жалпы саны 4700 – дей болады. Олардың  көбісін десмидиялылар қатары  түзеді. Талломы көп клеткалы  жіп тәрізді немесе бір клеткалы  талшықсыз болып келеді. Жыныстық  процесі тіркесу арқылы  жүреді. Зооспоралары мен гаметалары  болмайды.

    Негізгі өкілдерінің  бірі ткөп клеткалы жіп тәрізді  балдыр спирогира туысы (Spiroqira). Ол  сыртқы кілегеймен қапталған  ашық көк түсті матасқан жіптердің  жиынтығы түрінде ақпайтын немесе  жай ағатын сулардың қабаттарында  жүзіп жүреді, немесе судың түбінде  салынды түзеді. Спирогираның клеткалары  ұзынша созылған цилиндр пішінді  болып келеді. Клетка қабықшасы  қалың және ол целлюлозадан  тұрады. Клетканың ішінде спирал  тәрізді бұралған аситаға ұқсас  хромотофоры болады. Вегетативті  көбею жіптердің үзілуі арқылы  жүзеге асады. Жасыл балдырлдардың  табиғатта маңызы зор. Олар фотосинтез  процессінің негізінде органикалық  заттар түзіп судан өз бойына  көмір қышқыл газын сіңіреді  және оттегін бөліп шығарады.  Онымен суда мекендейтін жануарлдар  тыныс алады. Жасыл балдырлар  шамадан тыс көбейіп кетсе, шаруашылыққа  зиян келтіруі мүмкін. Сондықтан  каналдарды және көлшіктерді  балдырлардан тазалап тұру қажет.

Хара балдырлар бөлімі – Charophyta.

   Қазіргі кезде дүние  жүзі бойынша хара балдырларының 300 – дей түрі сиптталып жазылған. Талломы күрделі тарамдалған  болып келетін үлкен балдырлар. Олар көп жағдайда тұщы суларда  кездеседі. Су астында ну болып  жиі өседі. Жыныссыз жолмен көбеймейді. Вегетативтік көбеюі ризоидтарында  пайда болатын түйнектері немесе  талломының төменгі бөліктері  арқылы жүзеге асады. Жыныстық  көбею органдары  оогоний мен  антеридийелері көп клеткалы.Хара  балдырлары жасыл балдырлардың  ішіндегі ең жақсы жетілгендіріне  жатады. Пісіп жетілген қызғыш  – сары түске боялады. Ұрықтанған  жұмыртқа клеткасынан зигота  түзіледі өмірлік циклы гаплоидты  фазада өтеді. Зигота ғана диплоидта.

Сары -жасыл балдырлар бөлімі – Xanthoophyta

   1 Бұл бөлімге 25 мыңдай  түр жатады. Олардың тамомы көп  клеткалы жіп тәрізді, клеткаланбаған. Сары – жасыл балдырлар негізінен  тұщы суларды, сиректеу тұзды  суларда мекендейді. Олар планктондар, бентостардың маңызды компоненттерінің  бірі болып табылады. Сонымен  қатар сары – жасыл балдырлар  топырақта және тастық бетінде  де өседі. Олардың клеткаларының  қабықшалары протопектинді, целлюлозасы  аз болады. Ядросы көп жағдайда  біреу, клеткаланбаған түрлерінің  ядросы көп болады. Хромотофорында  хлорофилден басқа талломға сары  – жасыл түс беретін каротиноидтар  болады. Пиренойдтары болмайды. Артық  қор заттары ретінде шыны майы, кейде лейказиннің және валютиннің  түйіршіктері жиналады.

   Вегетативтік көбеюі  клетканың екіге бөлінуі арқылы  немесе талломдардың бөлшектері  арқылы жүзеге асады. Жыныстық  процессі негізінен изогамиялы. Сиректеу оогамиялы болып келеді. Зооспоралары мен сперматозоидтарының  ұзындықтары әртүрлі, екі талшығы  болады : біреуі қысқа түзу, жылтыр, ал екіншісі ұзын және қауырсынды  болып келеді.

  2  Классификациясы. Бұл  бөлім мынадай 6 кластан тұрады : ксантомонадалылар класы (Xanthomonodap hyceal), ксантоподалалылар класы (Хanthopodophyceal) kcantokan  салылар класы (Хаnthocapsophyceal), ксантококкалылар класы (Хanthococcophyceal), ксантококкалылар класы (Xanthotrichophyceal), ксантотрихалылар класы (Xanthotrichophyceal), kcanto сифондылар класы (Хanthosiphonophyceal) осы 6 кластың ең үлкені және теориялық тұрғыдан маңыздысы ксантосифондылар класы.

  3 Ксантосифондылар класы  – Xanthosiphonophyceal.

Бұл класқа сифонды құрылысты яғни талломы леткаланбаған сары – жасыл балдырлар жатады. Негізгі туысының бірі Вошерия (Vaucheria). Вошерия туысы пигменттерінің құрамына және ассимиляциясының өнімдеріне қарай систематиктер бұл туысты жасыл емес бұрынғыдай сары – жасыл балдырларға жатқызды. Табиғи жағдайда бұл түр ақпайтын тұщы және ағын суларда, сонымен бірге суы тартыла бастаған су қоймаларының жағалауларында қара – көк түсті, жіп тәрізді талломдардың жиынтығын түзеді. Топыраққа ризоидтары арқылы бекініп тұрады.

   Талломы клеткаланбаған, тармақталған, көп ядролы диск  тәрізді көптеген ұсақ хромотофоралары  болады. Жыныссыз көбейгенде жіпшесінің  жоғарғы ұшында зооспорангий  түзіледі. Оның ішінде көптеген  екеу – екеуден жұптасқан талшықтары  бар бір ғана зооспора жетіледі. Зооспора біраз уақыт суда  жүзіп жүреді, содан соң талшықтарын  тастап, тоқтайды да өсіп жаңа  талломға айналады. Жыныстық процесі  оогамиялы. Актеридни мен оогонийт  бір клеткалы болады. Біраз тыныштық  кезеңінен соң зигота редукциялық  жолмен бөлінеді де өсіп жаңа  особьқа айналады.

Диатомды балдырлар бөлімі - Diatomophyta

     1 Түрлердің  жалпы саны 6 мың шамасында болады. Бұлар бір клеткалы, колониялы  организмдер. Диатомды балдырлар  барлық жерлерде кездседі. Олар  ащы және тұщы суларда, ылғалды  топырақтарда, жар тастарда, ағаштардың  діндерінің қабықтарында және  т.б. жерлерде өседі. Судың түбіндегі  ұйық батпақтарда олар өте  көп кездеседі. Диатомды балдырлардың  клеткасының  пектинді қабықшасына, сырт жағынан  кремнезем (SiO2) cіңеді. Қорғаныш қызмет атқаратын  “сауыт” түзеді. Ол бір біріне тығыз болып киілген екі бөлектен сыртқы эпитека және астыңғы гипотекадан тұрады. Бұл бөліктің әрқайсысы екі жақтаудан тұрады. Эпитеканың белдеуі гипотеканың белдеуіне қарай тығыз болып жылжиды. Жақтауларында оларды тұтас тесіп өтетін тесіктері – поралары  және бос қуыстары болады. Жақтауларының құрылысы алуан түрлі болып келеді және оның систематикалық тұрғыдан қарағанда маңызы зор. Клетканың ішінде протопластпен вакуольдері орналасады. Ядросы біреу. Хромотофорасының түсі қоңыр, өйткені оның хлорофиллі қоңыр пигменттермен, кароминоидтармен және диатоминмен жабылып көрінбей тұрады. Артық қор заттары шыны майы, сонымен бірге валютин және лейкозин түрінде де жиналады.

   2   Вегетативтік  көбеюі протопластың методикалық  жолмен бөлінуінің нәтижесінде  жүзеге асады. Осыдан кейін клеткалар  бір бірінен ажырайды да әрбір  протопласт жаңа гипотеканы өздері  түзеді. Бұл жағдайда аналық клеткадан  қалған гипотека жас клетканың  эпитекасына айналады. Осындай бірінен  соң бірі келетін бөліністердің  сериясынан кейін особьтар біртіндеп  ұсақтанады. Осындай особьтардың  одан әрі ұсақтануына жыныстық  процесс шек қояды. Бұл жағдай  особьтардың санының айтуына  емес, олардың бұрынғы мөлшерінің  қайтадан қалпына келуіне мүмкіндік  береді. Жыныстық көбеюінің формасы  алуан түрлі : ұсақтанған особьтар  бір – бірімен жақындасады  да жақтауларын  тастап, шырышты  сұйықтың ішіне енеді. Осындағы  клетканың әрқайсысы редукциялық  жолмен бөлінеді, нәтижесінде олардан  төрт гаплоидты клетка – тетрада  пайда болады. Әртүрлі тетрадалардың  екі клеткасы бір – бірімен  қосылады, қалған клеткалар жойылады. Зиготаны өсу спорасы (ауксоспора) деп атайды. Одан мөлшері   қалыпты  жағдайдағыдай жаңа особь пайда  болады.Диатомды балдырлардың өмірлік  циклы диплоидты фазада өтеді. Диатомды балдырлардың шіріген  қалдықтарынан диатомит және  трепел пайда болған. Оларды жарылғыш  заттар жасау өндірісінде динамиттер  жасауға пайдаланады.

3  Классификациясы. Диатомды  балдырлар бөлімі екі кластан  тұрады : пенатталылар класы (Pennatophyceal) центрикалылар класы (Centrophyceal).

   Бөлімнің негізгі  туысының бірі пиннулярия (Pinnularia). Ол пенаттылар класына жатады. Бұл судың түбіндегі ұйықта көп мөлшерде кездесетін, клеткасының формасы салақтау, эллипс тәрізді, ұштары дөңгелектеніп келген, ортаңғы бөлігі жалпақтау, бір клеткалы балдыр. Клетканы бойлай тігіс (щель) өтеді, оның ұшында және ортасында түйін деп аталынатын, үш қалыңдаған төмпешік болады. Пинулярияның жақтауларында көптеген көлденең жолақтары болады, олар клетканың сыртындағы кремнеземнің бірыңғай тегіс болып жиналмауының нәтижесінде түзілген. Клеткасында ядро вакуоль және екі пластинка тәрізді қоңыр түсті хромотофорасы болады.

Қоңыр – phaeophyta,

пирофитті –pirophyta балыдырлар бөлімдері.

     1 Түрлерінің  жалпы саны 1.5 мыңдай болады. Қоңыр  балдырлар бентостың маңызды  компоненттердің бірі болып табылады.Қоңыр  балдырлардың таломының бояуы  сарғыштан қара-қоңыр, тіптен қара-қышқыл  түске дейін болады. Қоңыр балдырлардың  талломы көп клеткалы болады. Олардан эволюцияның дамуын ұсақ  организмдерден бастап, аса үлкен 60-100м жетеді.Қарапайым түрлерінің  талломы жіп тәрізді болып  келеді және бір қатар клеткалардың  тізбегінен тұрады. Жақсы жетілгендерінің  клеткалары әртүрлі бағытта бөлінеді  және көп жағдайда дифференцияланып, ассимиляциялық, қорлық арқаулық  және механикалық өткізгіштік  ұлпаларға ұқсас клеткалардың  дараланған комплекстерін түзеді. Мұндай дифференциация талломның  әртүрлі қызмет атқаратын участоктерге  ризоидтарға өстік бөлікке (сабаққа) және филлоидтарға (жапырақтарға) бөлінуіне  байланысты болса керек.

   Қоңыр балдырлардың  клеткалары бір ядролы. Хромотофоры  көп жағдайда диска тәрізді, көп  болады. Артық қор заттары ламинарын (полисахарид), маннит (сахароспирт) және  шыны май тамшылары түрінде  жиналады. Пектинді – целююлозды  клетка қабықшасы оңай шырыштанады. Талломы төбелік немесе қысытырма  меристемасы арқылы өседі. Өмірінің  ұзақтығы бірнеше бөліктерге  үзілуі арқылы жүзеге асады.Жыныссыз  көбеюі көптеген екі талшықты  зооспоралары немесе қозғалмайтын  тетроспоралар арқылы жүзеге  асады. Зооспоралары бір клеткалы  сиректеу көп клеткалы зооспораларда, ал тетраспоралары тетраспорангияларда  пайда болады.

   Жыныстық процесі  изогамиялы, гетерогамиялы, оогамиялы  болып келеді. Изо және гетерогаметалары  көп клеткалы гаметангияларда  пайда болады, оонийлері мен антеридийлері  – бір клеткалы. Қоңыр балдырлардың  фикуста басқаларында өмірлік  циклінде ұрпақ алмасуы айқын  байқалады. Мейоз зооспорангияларда  немесе тетраспораларда жүреді. Зооспоралары немесе гаметофитке  бастама береді. Гаметофиттері қос  жынысты немесе дара жынысты  қос жынысты немесе дара жынысты  болады. Зигота тыныштық кезеңіне  көшпей-ақ спорофитке (2п)  айналады. Әртүрлі түрлерінде ұрпақ алмасу  әртүрлі болады.Біреулерінің спорофиті  мен гаметофиті сырт қарағанда  бірдей болады, ал екіншісілерінің  спорофиті гаметофитіне қарағанда  біршама үлкен болады. Қоңыр балдырлар  теңіздердің түбінде орман немесе  шалғын түзеді. Кейбір қоңыр балдырлардың  талломының ұзындығы 60-100м.

  2 Классификациясы. Үш  кластан тұрады : изогенераттылар  класы (isoqeneratae), гетерогенераттылар класы (Нeteroqeneratal) және циклоспоралар класы (Cyclosporeal).

    Гетерогенераттылар  класы – Нeteroqeneratal.

   Өкілі ламинария (laminaria). Ол ресейдің қиыршығысындағы теңізінде және Солтүстік Мұхитта өседі. Оның талломасы су астында жатқан тасқа немесе жартастарға ризоиды арқылы бекініп тұрады. Ризоидтан жоғары қарай онша жалпақ болмайтын ұзындығы 50-100см-ден аспайтын цилиндр формалы сағақ орналасады.  Сағақтан саусақ салалы болып тілімделген немесе тұтас жапырақ тәрізді таллом кетеді.Ламинария көп жылдық өсімдік.Оның сағағы мен ризоиды қыстап шығады, жапырақ тақтасы жыл сайын үзіліп түсіп шіриді.Көктемде сағақтың ұшындағы меристеманың клеткаларының бөлінуінің нәтижесінде жаңадан жапырақ тақтасы пайда болады.

      Ламинария  жыныссыз және жынысты жолмен  көбейеді. Жыныссыз көбею органы  болып зооспорангиялар саналады.Жапырақ  тақтасы үзіліп түсер алдында  онда көптеген бір клеткалы  зооспорангиялардың тобы (сорустар) пайда болады. Әрбір зооспорангияда  ядро редукциялық жолмен бірнеше  рет бөлінеді, нәтижесінде одан  көптеген (16-64) зооспоралар жетіледі. Зооспоралар біраз жүзіп жүргеннен  екйін қозғалысын тоқтатып судың  түбіне шөгеді де ұсақ аталық  және аналық өскіншелер (гаметофиттер) береді.

  Аталық өскенше тарамдалған  жіпшелерден тұрады одан аталық  жыныс органы антеридийлер пайда  болады. Аналық өскіншеде бірнеше  аналық жыныс органы оогонилер  жетіледі. Пісіп жетілген жұмыртқа  клеткасы оогониден сыртқа шығады. Оны антеридиден босаған аталық  ұрықтандырады. Ұрықтанған жұмыртқа  клеткасынан зигота түзіледі. Зигота  диплоидты өсімдік (спорофит) береді.     

      Бұл бөлімге тиісті балдырлар микроскопиялық, негізінен бір клеткалы, көбінше екі талшықты, суда еркін жүзеді.Клеткасы дорзовентраль түзілген.Олардың сыртында бойына және еніне қарай жайғасқан бір – бірімен қосылған жерінде түрлі ұзындықта 2-ден талшық шығады. Клеткасы қабықсыз немесе целюзолалы көпшілігі құмтаспен оралған. Хромотофоры клетканың шетінде жайласқан, құрамындағы хлорофилл, каротин және ксантофил пигменттері клеткаға ақ, қоңыр, қоңыр, кейде сарғыш, қызғыш түс береді. Қор заттары ретінде крахмал, май пайда етеді, жай бөліну жолымен көбейеді.Пиррофит балдырларда жыныссыз көбеюде кездесіп тұрады. Мұнда екі талшықты зооспора немесе қозғалмайтын аплоноспора пайда болады. Ыңғайсыз жағдайда цистаға айналады.Жыныстық көбею кездеспейді. Парофитт балдырлардан судың биологиялық анализыда оның ластанулық дәрежесін анықтауда пайдаланады.Пиррофит балдырлардың 1100 – ден артық түрді өз ішіне алады.

2 класқа бөлінеді : крифтофиттер  және динофиттерге бөлінеді.

3  Пиррофит балдырлардың  динофиттер класынан церацкумва  перидиумды атап өтеміз.

   Церацкум – Ceratium hirundinella. Клеткасы бойына ұзыншақ түзілген балдыр. Клетканың кең бөлімінде көлденең каналша болып, оны екі бөлімге бөледі. Алдыңғы ұзын өсіндіні апикал жағы, екі немесе үш әртүрлі ұзындықтағы қайрылған өсінділі бөліміні апика бетт деп аталады. Екі талшықтан бірі алдыңға қарай бағытталып, екіншісі денені каналша бойлап орап алады.

Көбеюі. Клетканың  қарапайым жолмен екіге бөліну арқылы өтеді.

Перидиум – Peridinium. Клеткасы шар, немесе жұмыртқа тәрізді көрініске ие. Клетка қабықтары құм заттары мен тойынған қалқан көрініске ие. Протопласта бір ядросы бар. Хромотофоры қоңыр реңді пиреноидтары жоқ. Фотосинтез нәтижесінде крахмал және май тамшылары пайда болады.Клеткаларының тең екі бөлімге жай бөлінуі жолымен көбейеді.Су қоймаларында планитонда өмір сүреді.      

Эвглена - Euqlenophyta балыдырлары.

1 Эвгленалар бір клеткалы, бір ұзын талшығы жәрдемінде  таза жасыл хромотофоралары арқылы  актив әрекеттенеді.Клеткасының  пішіні көбінше элиппс, ұзын болып  келеді. Оларда целлюлозалы қабық  болмайды. Оның қызметін целлюлозаның  сыртқы қабығы қалыңдауы нәтижесінде  пайда болатын перипласт немесе  пеликула деп аталатын үстіңгі  қабат атқарады. Пелликула иілуші  болғандығы себепті клетка өз  денесін, пішінін өзгертіріп тұрады.