Эксперименталдық топтағы сынақтан өтуші тұлғалардың себептік-қажеттік сферасының өзгешеліктері

Тараз қаласында № 1 ардагерлер мен мүгедектерге арналған үйі бар.

Алматы қалалық қарттар мен мүгедектер интернат үйі     бар. Оның ашылғанына 37 жыл, 120 қарт бар.

Автор  жұмыстың мазмұны әлеуметтік қызмет орталығын (қарт жастағы және мүгедек азаматтар үшін) қарастыруды ұсынады.Оған бірнеше  бөлімдер кіреді.Күндізгі бөлімде (кемінде 30 зейнеткер мен мүгедектерге есептелген) тамақтану, медициналық және мәдени қызмет көрсету ұйымдастырылады.Қосымша шаруашылықта немесе шеберханада шамаға шақ еңбек қызметіне қатыстыру қарастырылған.

Уақытша болу бөлімі (кемінде 15 адамға есептелген) емдеу-сауықтыру және реабилитациялық шараларды, мәдени және тұрмыстық қызмет көрсетуді, тәулік тамақпен қамтамасыз ету шартын жүзеге асырады.

Үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімінде (ол қалада 120 адамға, ауылды жерде 60 адамға  қызмет көрсетеді) үнемі немесе уақытша (6 айға дейін) зейнеткерлер мен  мүгедектерге, басқаның көмегіне мұқтаж адамдарға (ақылы немесе ақысыз түрде) үйде әлеуметтік – тұрмыстық қызмет көрсетеді.

Үйде әлеуметтік көрсетудің негізгі тапсырмасы  еңбекке қабілетсіз азаматтарды, үйде қызмет көрсетуге мұқтаждарды табу болып табылады.

Әлеуметтік көмек  орталығының шұғыл қызметі қызметтің кең тізімін  қарастырады. Тегін астың тамаққа немесе азық-түлік  жиынына мұқтаждарды қамтамасыз ету; киіммен, аяқ киіммен және бірінші қажеттілікпен қамтамасыз ету, әр түрлі материалды көмек көрсету; уақытша баспана алуға көмектесу; шұғыл психологиялық көмек, соның  ішінде «сенім телефоны» арқылы: өз компенсациясында юристік көмек көрсету; региондық және басқа ерекшеліктермен шартты көмектің басқа түрлерін және формаларын көрсету.

Қарт адамдарды адресті қорғау Қазақстанда айтарлықтай дағдарысты жағдайда. Ол біріншіден ең көп қажетсінулерге: жалғыз басты зейнеткерлерге, мүгедектерге, 80 жастан жоғарыларға көрсетіледі.

Біздің еліміздегі әлеуметтік  зерттеулер қарттарға жағымды жағдайды қамтамасыз етудің негізгі бағыттары: зейнетақының көтерілуі, зейнеттік қамтамасыз етудің жоғары деңгейге жетуі, оларға үйде қызмет көрсетуді  дамыту қарттарға арналған үйлердің көбеюі және өмір сүру жағдайының жақсаруы.

Қазіргі мемлекетте әлеуметтік қамтамасыз етудің басты бағыттарының бірі зейнеткерлік қамтамасыз етудің жоғарлауы болып табылады.

Қарттарға әлеуметтік-тұрмыстық қызмет етушіге баса назар аудару керек. Бұл жерде, өзіне қызмет ету қабілетін   жоғарлатқандықтан арнайы жайлы аяқ киіммен, киіммен, қарт адамдарға көшедегі қозғалыстарды  жеңілдететін, үй шаруасын жүргізетін, кейбір гигиеналық процедураларды орындайтын әртүрлі құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету.

Бұл мәселені шешу үшін, архитектуралар, дизайнерлер, гереонтологтар баяғыда-ақ осыған сәйкес тұрмыстық техника жасап шығаратын перспектива бағыттарын анықтаған.

Бұл ұсыныстар мыналардың туындауына әкеледі.

• тамақ дайындауда операцияларды бағдарламалайтын автоматтандырылған асханалық комплекстер.
• Төсек тартып жатып қалған ауруларға қарауда көптеген тететіктер жүйесі және оларға санитарлы-гигиеналық көмек көрсету.
• Қарттардың жасерекшелік спецификасы тіркелген бастаманың тазалайтын арнайы жинақ және механизмдер, сондай-ақ қарт адамдарға тұрмыстық іс-әрекеттің қауіпсіздігін жоғарлататын және оларға жайлы тиетін қарапайым, бірақ өте керекті құрылымдар.
• Қарт адамдарға ванна қабылдауға арналған тұтқалық және тірегіш тұтқа жүйесі.
• Аяқ киімді киетін арнайы тіреулер.
• Табалдарықтың орнына жалпақ пондустар қою.

Ұсыныстар жақсы, алайда біздің елімізде олар қанағаттанарлықсыз жағдайда жүзеге асады.

Біздің елемізде 1986 жылдан бастап, құрамына үйде әлеуметтік көмек көрсетумен қатар, тіпті жаңа бөлімдер күндіз келіп кететін бөлімдер кіретін зейнеткелерге қызмет  көресету орталығы деп аталатын орталықтар ашыла бастады.

Мұндай бөлімдерді ұйымдастырудың мақсаты – жанұясымен бірге тұратын немесе жалғызбасты қарттардың қолыбос кездеріне арналған өзіндік орталықтар жасау. Мұндай бөлімдерге адамдар таңертең келіп, кешке үйлеріне қайтады деп қарастырылған: олар күні бойы жайлы ортада болуға, қарым-қатынас жасауға, уақытты мағыналы өткізуге, әртүрлі мәдени іс-шараларға қатысуға,  бір мезгіл тамақ және керек болған жағдайда дәрігерге дейінгі медициналық көмек алуына мүмкіндік алады.

Мұндай бөлім қызметтерінің негізгі тапсырмасы қарт адамдарға жалғыздықты өткеруіне, тұйық өмір сүру салтына, жаңа мағыналардың пайда болуына, белсенді өмір сүруінің қалыптасуына көмектесу болып табылады.

Басында мұндай орталықтар қарттарға арналған интернат-үйлерінде пайда болды, өйткені бұл мекемелердің келушілерді ыстық тамақпен қамтамасыз ететін жабдығы бар, бөлімге сәйкес алаңы бар.

Бөлім күніне  25-50 адамға есептеген. Алғашында бөлімде уақыт өткізу уақыты шектелмеген еді. Тамаққа төлейтін ақша зейнетақы байланысты әртүрлі болды.

Алғашқы орталықтар  ашылған кезде олардың келіп кету уақыты белгіленбеді. Бірақ, бұл мекемелердің тәжірибесі оларды зейнет жасындағылары арасында әйгілі етті, бөлімге күндіз келіп кеткісі келетіндер көбейді. Орталықтың қызмет көрсету зонасында тұратын және бөлімге келіп кетуге арыз беріп тіркелген  зейнеткелердің санына қарап, көптеген  территорияларда жыл бойына барлық қолдаушылар орталықта 2 немесе одан да көп рет болу үшін, бір топ жиналатын мерзім есептелді.

Бөлімге өзіне қызмет ету және белсенді қозғалу қабілеті сақталған, олардың жанұялық жағдайларынан  тәуелсіз зейнеткерлер мен мүгедектер жеке арызы мен бөлімге қабылдауға болады деген медициналық мекеменің анықтамасы негізінде қабылданады.

Бөлімде дәрігерге дейінгі медициналық көмекке, клуб жұмысына, кітапханға, шеберханаға және тағы басқа кабинеттер берілген.

Осындай  жолмен, Ресейде еңбекке  қабілетсіз азаматтар көмек қызметін жасау мен дамытуда, әлеуметтік жұмыс бойынша жаңа кадрлар келіп одан әрі дами түседі деген болжам жасауға негіз бар.

Клинетпен әңгімелесеу

Алғашқы әңгімлесу мақсаты клиенттің әлеуметтік көмек алуға деген құқығын анықтау. Мұнда  көп нәрсе әңгіменің сапасына байланысты. Клиенпен әңгіме коммуникация (қарым-қатынас) немесе өзара әрекеттесу ретінде дәл анықталады. Бұл өнер  және ғылым. Қызметтің осы түрлі енді бастаған жұмысшылар білімді, адамның мінез-құлқын, мінез-құлқының түрткісінің белгілі және құпия себептерін түсінуге қабілетті болу керек. Бұндай білім жұмыстың тиімділігі мен адамдарға шыдамды болуды қамтамасыз етеді.

Адамның қандай көмекті іздеп отырғанын зер салып тыңдау және бақылау арқылы объективті фактілер мен субъективті сезімдерді жеке тұлға аралық қатынасқа айналдыра алады.

Әңгіме жүргізудегі негізгі дағдыларға негізгі 10 қағида жатады. Басында клиенке әңгіменің жалғасатыны туралы  хабар беру; әңгімені клиент жағдайда түсінгеннен кейін бастау; еркін атмосфераны құру үшін тілектес болуға тырысу; жағдайға клиенттің көзімен қарау; адамды сол күйінде қабылдамай, пікір айтудың қауіптілгін сезіну; әлеуметтік қарым-қатынастың дағдыларын дамыту; мысалы, қарым-қатынасқа көмектесу үшін жалына, басына «ия» не «жоқ» деп жауап беруге болатын сұрақтардан қашу; клиенттің орнына  сөйлемеу, оның орнына ойламау; қатты асықпау, әбігерленбеу және  клиенттің паузасы мен үндемей отыруына үйрену (бұл көбіне клиенттің күш салып ойланып отыратын уақыты).

Әр әңгімлесу қандай да бір негізгі мәселені белгілейді, мысалы, клиенттің қаражат жағдайын, оның ауруларын, ренжуін, өзіндік қарым-қатынасын және тағы басқа. Әр әңгіменің оның сызбасы болуы керек, басы, ортасы, аяғы. Әрбір келесі әңгіме – кездесу алдыңғы әңгіменің құрамын тіреу етіп алу керек, сонымен қатар жазбаша немесе видиозапись қолданылуы керек.

Әңгімелесу процесінде қайта-қайта қиындықты айнала беруі немес оны теріске шығаруы жұмысшының қандай да бір шешім табуна көмектеседі. Клиенттің үндемей қалуы мен оның әңгімесінің бір-біріне сәйкес келмеуіне назар аудару керек. Мысалы, зорлыққа тап болған адам басқаның бұған араласқанын қаламайды. Бұл күтпеген өзгерістер немесе клиенттің бір идеяны екіншісімен ойша байланыстыруы, сондықтан бұлардың екеуі де  ешнәрсені білдірмейді.

Әлеуметтік жұмысшының әңгіме-интервьюі күнделікті әңгімелерден мынадй қасиеттерімен ерекшеленеді. Олардың әңгімесінің белгілі мақсатқа жетуге бағытталған тақырыбы болады, әңгіменің уақытша шеңбері анық болады. Өзара қатынастың жағымды және жағымсыз жақтары болады. Соңғы аспектіні толығырақ  қарастырайық. Әлеуметтік  жұмысшы мен клиенттің алғашқы кездесулерінің таза информациялық қызметтен басқа кем дегенде 3 мақсаты бар: клиенпен емдеу әдістеме қатысты одақ құруға ұмтылу; әлеуметтік жұмысшы клиенттің онымен  сезімдерін түсінуге ұмтылады;  клиенттің ситуацияны жеңетініне сендіру жұмыстың әдістері мен формаларын демонстрациялайды. Егер бұл факторларда назарға ілмесе, ситуацияны басқару мүмкін емес. Әсіресе, егер клиент тарапынан негативті реакция бақыланса.

Кейде  әлеуметтік жұмысшылар тұйық, өздеріне қандай көмек керегін айтудың орнына ол туралы сөз қозғамау үшін бәрін істейтін клиенттер кездесетініне қиналады. Бұның себептерінің бірі, бейтаныс адаммен кездесу ұялу сезімін, үлкен үміттің, сәтсіздік сезімін, өзін тәуелді сезінуін туындатады. Әлеуметтік жұмысшы клиент не өзі туралы сырластық, ұялтатын немесе қорқытатын фактілер көрсетпеуі керек себебі, бұл клиенттің негативті реакциясын туындатады.

Практиктер көбіне олардың көмектерін қолданғанда бірінші әңгімеден кейін кездесуге келмейтіндеріне қиналады. Зерттеулер көмекке жүгінгендердің 50%-ы, екінші кездесуге  қайта келмейтінін көрсетті. Алғашқы әңгіме жағымды нәтиже берсе де, екінші кездесуге келмеуінің көптеген басқа да  себептері бар. Мысалы, біреулер үшін алғашқы әңгіме жеткілікті, біреулер тек аса қажет болған жағдайда ғана барғанды қалайды және тағы басқа.

Сәтті әңгімелер әңгімелесудің мазмұнына ғана  тәуелді емес, егер интервью  клиенттің сезімін түсінетін, оның қиындыққа байланысты  ойын және әлеуметтік жұмысшы  клиенттің субъективті сезімдерін қабылдап және оны  жұмыста пайдалануын түсінетініне  де тәуелді. Егер жұмысшы қарым-қатынастың түсініксіздікке  әкелетін тосқауылды жоюға тырысса интервью  сәтті деп саналады.

Егер клиенттің физикалық кемшіліктері, ақыл – ой, есту, сөйлеу бұзылыстары болса, онда қарым-қатынастың альтернативті  әдістері қажет болуы мүмкін. Тіпті тәжірибелі жұмысшылардың өзі кейде жағдайды алдын ала болжайды  немесе клиенттің не айтқысы келгенін  өзі ойлайды Клиентке максимальды еркін сөйлеуге мүмкіндік берген жөн, өйткені  адамға өз тарихын  өзі айтуға мүмкіндік берсе, ол өз мәселесінің шешімін тез табады. Клиентпен стереотипті қатынасу қиындық тудырады. Клиентті белгілі бір класқа  жатады деп  қарамау керек, өйткені, бұл ол туралы  ойдың қалыптасуына және асығыс шешімдер  жасауға әкеледі, адамдар олар туралы асығыс шешім жасауға болмайтын өте қиын, сезімтал және динамикаға жақын болады.

«Жақсы» сұрақтар қою. Сұрақ қою тұлға  аралық қатынастың  дағдысы ретінде  өзекті.

Біздің тапсырмамыз қай әдіс қашан тиімді және қашан кедергі болатынын анықтау. Осылай, әлеуметтік жұмысшы сұрақты күмәнді немесе  кінәлаушы  мәнерде, немқұрайлы немесе  жылы шырайлы  тонмен қойса, клиенттің қорқынышты  немесе сенімсіздікті  сезінуіне  әкеледі.Сөйлесушінің сөздеріне қарағанда, тон мен мәнер маңыздырақ.

Сұрақты көп қою, тергеу сияқты болып көрінсе, сұрақты тым аз қою маңызды сәттердің  көрінуіне кедергі жасауға әкелуі мүмкін.

Тәжірибесіз адамдар егер клиент әңгіменің неге қатысты екенін байқап  қойса «байқау» сұрақтарын қоюдан қашады.

Одан басқа кедергі «неге» деп басталатын сұрақтардың көп қойылуы болып табылады, бұл клиент өз қылығын түсіндіруі керек дегенді білдіреді, сөйтіп оның қорғану позициясын алуына әкеледі. Сұрақты «не» сөзімен бастаған дұрыс, өйткені  екі жақтыңда әңгімесіне пайдалы  информация беруі мүмкін, мысалы, кәрі әйелден неге үйден шығуға қорқасыз деп сұраудың орнына, егер ол үйден шықса не жағдай болуы мүмкін деп сұрау.

Сұрақты қолдана білу – бұл әлеуметтік жұмыста аз зерттелген. Бірақ, ол өте маңызды, өйткені, бұл тек информация  жиыны ғана емес, өзгеру процесінің бастауының бір жолы.

Сұрақтардың респортерлық  типі кейде, егер корреспонтенттің алдында  оппоненттің  дәлелдері   өзгеріске әкелу үшін әдейі  жүріп жатса сәтті болуы мүмкін. Өзгерісті  соңғы мақсат деп түсінетін  сұрақты қолданудың жолдары – оларды мынадай жолмен құрастыру: «Мүмкін, бұл дұрыс емес шығар, бірақ...», «Мен онша түсінбедім...», бұлардың барлығы  клиенттің  әдеттегі мінез-құлық сызбасынан шегініп, жаңа мүмкіндіктерді қарастыруын стимуляциялайды. Нотация оқу немесе алдын ала  кеңес беруді қаламайды және олар тәжірибелі  көмекші болып табылмайды. Ыңғайсыз  жағдайлар  болған кезде оған назар аударуды кергі жоқ, бұдан  клиент негізгі мәселені жеңген кезде немес ол қысылудан арылған кезде қайта оралуға болады.

«Жақсы» сұрақ қоюдың басқа типі «айналма сұрақ». Ол отбасының терапияда  қолданады және қатысушылардың әртүрлі позициясын көрсетеді, отбасының басқа екі мүшесінінің  өзара қатынасын үшінші жақтың қалай көретіні туралы жаңа информация береді.

Мынау сияқты гипотетикалық сұрақтар «Егер былай болғанда, қалай болар еді...?» ситуацияны одан әрі анықтай түседі, бұлар мәселені шешудің жолын ұсынарда қолданады.

Жақсы әлеуметтік жұмысшының мынадай 6 сапасы болады:

1. Симпатия немесе түсіну - әлемге басқа біреудің көзімен қарауда;
2. Сыйлау, клиенттің мәселесін ол оны өзі шеше алады деген сенімділік тудыру үшін қабылдау;
3. Консультациялап отырған адам мәселені максималды түсінуі үшін, оның нақтылығы, айқындылығы;
4. Өзін-өзі білуі және басқаларға өзін танытуға көмектесу;
5. Шынайылық, өзін клиентпен қарым-қатынаста табиғи ұстау;
6. Нағыз сол сәтте болып жатқан нәрсеге байланыстылық.