Химиялық заттардың табиғи бірлестіктерге және адам организміне әсері

Фтор қосылыстары.Ластаушы көздер   аллюминии,эмаль,шыны,керамика,болат,фосфорлы тыңайтқыштар өндіретін өндіріс орындары.Құрамында фтор бар қосылыстар атмосфераға газ тәрізді қосылыстар түрінде түседі.Олардың әсері токсинді болып келеді

Хлор қосылыстары.Атмосфераға құрамында хлор бар пестицидтер,органикалық қосылыстар,гидролизді спирт,хлоры әк,соданы өндіретін химиялық өндірістердің салдарынан түседі.Атмосферада хло молекуласының примес және тұзды қышқылдың буы түрінде кездеседі.Хлордың токсикалылығы қосылыстардың түрімен және олардың концентрациясымен анықталады. 

Атмосфераның аэрозольды ластануы.Аэрозольдер – бұл ауада  өлшенген күйде  болып келетін қатты немесе сұйық бөліктер.Аэрозольдердің қатты компоненттері кей жағдайда организмдер үшин аса қауіпті,ал адамдарда спецификалық ауруларды тудырады.Атмосферада аэрозольді ластағыштар тұман,түтін түрінде қабылданады. Атмосферада аэрозольдердің көп мөлшері қатты және сұйық бөліктерінің бір-бірімен немесе су буымен әсерлескенде түзіледі.Аэрозольді бөліктердің орташа өлшемі  1-5 мкм.Жер атмосферасына жыл сайын жасанды тегі бар шаң түріндегі бөліктері түседі.Көп  мөлшері сонымен қатар өндіріс салаларының әсерінен пайда болады.Кейбір техногенді шаңдардың  негізгі көздері туралы мәліметтер 1 кестеде:

 

Өндіріс процессі	Шаң төгілімі, МЛН. Т/жылына
Тас көмірдің жағылуы.	93,600
Выплавка чугуна.	20,210
Мыс балқытылуы(тазартусыз).	6,230
Цинктің балқытылуы.	0,180
Қалайының балқытылуы (тазартусыз).	0,004
Мырыштың балқытылуы.	0,130
Цемент өндірісі.	53,370

Ауаның  жасанды аэрозольды ластанудың негізгі  көздері ЖЭС,металлургиялық,цементті,күлді  заводтар болып келеді более 150 т пыли. Производство цемента и других строительных материалов также является источником загрязнения атмосферы пылью.

Смог сөзі ағылшынша «smoke» —  түтін, «fog» — тұман деген сөздердің  бірігуінен шыққан. Смог — түтіннен, тұманнан және шаң-тозаңнан тұратын  аэрозоль, улы түтін. Мұндай смогтар  үлкен қалалар мен өндіріс  орталықтарында жиі болады. Алғашында, Смог ұғымы деп көп мөлшерде көмірді  жаққанда пайда болатын түтін  мен күкірт диоксиді қосылысын түсінетін. 1950 жылдары смогтың жаңа түрі жайлы  сипаттама пайда болды. Ол — фотохимиялық смог болатын. 
ОНЫҢ ҚҰРАМЫНДА МЫНАДАЙ  
ЗАТТАР БОЛДЫ: азот оксиді. Мысалы: азот диоксиді; тропосфералық (жерге жақын) озон; ауада ұшып жүрген органикалық қосылыстар. Мысалы, бензиннің, бояудың, еріткіш- 
тердің булары: азот қышқылдарының тотығы. 
Фотохимиялық смогты тудырушы басты фактор – автокөлік пен өндіріс ошақтарының улы газдары мен түтіндері. 
Жоғарыда аталған органикалық қосылыс- 
тар химиялық жағынан өте активті, тез қыш-қылдана алады. Сол себептен де фотохимия- 
лық смог қазіргі кезде экология үшін өте маң- 
ызды проблеманың бірі. Денсаулықтың қас жауы. 
СМОГТЫҢ ТҮРЛЕРІ 
Құрғақ смог (лос-анджелестік смог) – күн радияциясының әсерінен қалдық газдарда болатын фотохимиялық реакцияның салдарынан пайда болатын смог. Тұмансыз, ауаның түсі көкшілдеу түске боялып, ауада улы газдар тарайды. 
Ылғалды смог (лондондық смог) – табиғи тұманның өндіріс орындарынан шыққан газдар мен түтіндерге араласуынан пайда бол-ған смог. Бұндай смог тұманды Лондонға тән. 
Радиациялық тұман – жердің беті радиациялық процесс бойынша салқындағанда тұман пайда болады. Оған қоса шықтың (шөптердің бетіндегі шық) бойындағы ылғалдылық бар болып, екеуі тұман түзеді. Ондай тұман жердің беткі қабатындағы жылы ауа массасын жоғарыға жібермей ұстап қалады. Ал ол дегеніміз өндіріс орталықтарында смог түзеді деген сөз. 
ТҰМАНДЫ ТҮТІННІҢ ПАЙДА БОЛУЫ. 
Смог үлкен қалалар мен индустриялық өндіріс орталықтарында кез-келген ауа-райы жағдайында пайда болады. Оған себеп — ауаның ластығы. Смог жаздың ыстық күндері, желсіз күндері қауіптірек болады. Өйткені ауаның жоғарғы қабаты қатты ысып кеткен-діктен ластанған ауаны жоғары жібермей ұстап қалады. Мұндай жағдай таудың тасасы мен сайлы аймақтарда орналасқан қалаларда жиі болады. Оған мысал ретінде Алматы қаласын атауға болады. Алматының ауасы қысы-жазы түтінді әрі тұманды болып тұрады. Бір рет пайда болған смог тезірек тарай қоймайды. Оның басты себебі — Алматының шетіндегі биік таулар мен қаладағы құмырсқадай қаптаған автокөліктер. 
Әлемдегі халқы көп қалалардың ішінде смогтан ең көп зардап шегетін қалалардың қатарына мыналарды жатқыза аламыз: Лондон, Лос-Анджелес, Мехико, Афины, Гонконг, Пекин және Москва. Гонконгтағы смогтан биік ғимараттардың басы көрінбейтіндей жағдайға жетеді. Мұндай жағдайлар Қытайдың өндірісті және халқы көп шоғарланған аймағында байқалады. 
Ресейде жыл сайын смогтың кесірінен 300 мың адам көз жұмады екен. Ал БҰҰ-ның деректері бойынша әлемде 1 млрд.-тан астам адам лас ауамен тыныс алса, жыл сайын 3 миллион адам ластанған ауаның кесірінен көз жұмады. 
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ СМОГ 
Алматыдағы ауаның ең жоғарғы дәрежеде ластануы 2007 жылы тіркелген. Ол жылы ауаға 185 мың тонна ауаны ластағыш заттар қосылған. Оның 161,3 мың тоннасы қаладағы автокөліктердің еншісіне тиеді. Ал автокөліктерді алып қарасақ, олардың басым бөлігі шет елдерден әкелінген «қоқыс» жеңіл автокөліктер болып табылады. Жеңіс автокөліктерден бөлініп шығатын зиянды газдар 161,3 мың тоннаның 78% құрайды. Ал қоғамдық көліктер 14%, жүк көліктері 8%. 
Шет елдерден әкелінетін көліктерге қатаң бақылау орнатылмаса, Алматыда іске қосыл- 
ғалы отырған метро ауа тазалығын жақсартуға көмектесе алуы өте қиындау. Тіпті, көліктерге қатысты енгізілген «Еуро-1» стандарты да ешқандай мәселені шешпеген сыңайлы. Қазірге кезде Еуропа «Еуро-5» стандартымен жұмыс істеуге көңіл бөлуде. 
СМОГТЫҢ ДЕНСАУЛЫҚҚА ӘСЕРІ 
Үлкен қалаларда басты мәселеге айнал-ған смог балаларға, жасы ұлғайған адамдар- 
ға, және жүрек, тыныс алу жолдары ауруларымен ауыратын адамдар үшін өте қауіпті. Смог демікпеге, тыныс алудың қиындауы мен тоқтауына, бас ауруларына, тұмауға себеп болады. Сонымен қатар көздің, мұрынның және жұтқыншақтың мөлдір сұйық қабаттарының зақымдануын тудырады, иммунитетті әлсіретеді.  
Смог пайда болған кезде ауруханаға түсетіндердің саны артады, аурудан толық  
сауыққан адамдардың аурулары қайта қозады, тыныс алу жолдары ауруларымен және жүрек ауруларымен ауыратын науқастардың өлімі көбейеді. 
Смог табиғи жолмен де пайда болады. Мысалы, жанартаулар атқылаған кезде ауаға көтерілетін күкіртті газ көбейіп, атмосферада смог түзіледі. Мұндай жанартаулық смогты ағылшынша Vog (Vulcan fog) деп атайды. 
Табиғи смог Индонезияда да орын алады. Онда өртке оранған орманнан шыққан смогқа ұқсас түтін Индонезиядан бөлек Тайландқа, Филиппинге, Сингапурға және Малайзияға жетеді. 
Смогтың салдарынан болатын шығандар мен адам денсаулығына төнетін қауіпті ойласақ, оның алдын алу әлде қайда пайдалы екендігін аңғаруға болады. Бірақ ол билік тарапынан жүргізілетін қоршаған ортаны қорғау саясатына тікелей байланысты. 
Алматыдағы жағдайды мысал ретінде қарастырайық. Ескі автокөліктерден бөлінетін зиянды газдардың зияны өте көп. Ондай автокөліктердің пайдасынан зияны басымырақ. Ауру адамдардың емделуге жұмсайтын шығындары мен мемлекеттен бөлінетін қыруар қаржының біраз бөлігіне Алматы қаласында қатынайтын жаңа автобустарды сатып алуға болар еді ғой. Ал ол қала басшылығы мен министрліктерді шешетін мәселесі. Осындайда «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген халық мақалы еске түседі. 
Ауаның ластану мәселесі тек қана берен-саран елдердің ғана мәселесі десек, қателік болар еді. Ауаның тазалығы үшін барлық ел жауапты. Өйткені ауа бәрімізге ортақ. Әр елдің жеке аспаны болса да ауасы болмайды.

Табиғи сулардың химиялық ластануы    

  Кез келген су немесе су  көзі оны қоршаған сыртқы ортасымен  тығыз байланысты.Оған әсерін  тигізетіндер:сыртқы немесе жер  асты су ағымының түзілу шарты,түрлі  табиғи құбылыстар,индустрия,өндірістік  және коммуналды құрылыс,көлік,адамның  тұрмыстық және шаруашылық әрекеті.Бұл  әсерлердің салдарлары сулы ортаға  оған тән емес оны ластайтын,су  сапасын нашарлататын  қосылыстардың  түсуі болып келедіСудың ластануын  3-ке бөледі:химиялық,биологиялық  және физикалық.Судың қалыпты  химиялық қасиеттерінің өзгеруін  химиялық ластану деп атайды.Мұндай  ластану судың құрамында  органикалық  (мұнай мен мүнай өнімдері,пестицидтер,органикалық қалдықтар)сонымен қатар органикалық емес табиғаттың(минералды тұздар,сілтілер,қышқылдар) зиянды қосылыстардың әсерінен болады.    

Органикалық емес ластану.тұщы және тұзды судың негізгі органикалық емес ластағыштары болып су ортасын мекендейтіндер үшін улы болып келетін түрлі химиялық қосылыстар болып келеді.Бұл мырыштың,қорғасынның,сынаптың,хромның,мыс пен фтордың қосылыстары.Олардың көбі суға адам әрекеті нәтижесінде түседі.Ауыр металлдар фитопланктонмен сіңіріледі де кейін тізбектік қор бойынша жоғарықұрылымды организімдерге беріледі.Гидросфераны ең көп әсер ететін ластағыштардың токсикалық эффекті 2-ші кестеде көрсетілген: 

 

қосылыс	Планктон	Ракообразные	Моллюски	балықтар
мыс	+ + +	+ + +	+ + +	+ + +
мырыш	+	+ +	+ +	+ +
қалайы	-	+	+	+ + +
сынап	+ + + +	+ + +	+ + +	+ + +
Кадмий	-	+	+ +	+ + + +
Хлор	-	+ + +	+ +	+ + +
Роданид	-	+ +	+	+ + + +
Цианид	-	+ + +	+ +	+ + + +
Фтор	-	-	+
Сульфид	-	+ +	+

Токсикалылығының  деңгейі: 
-   - жоқ 
+   - өте әлсіз 
++   - әлсіз 
+++   - қатты 
++++   - өте қатты  

Кестеде келтірілгендерден басқа су ортасын  қауіпті ластағыштарға органикалық  емес қышқылдар мен негіздерді жатқызуға  болады.Олар су рН-ын 5,0 немесевыше 8,0-ге дейін өзгертеді,ал балық интервалы  рН 5,0 - 8,5 болатын тұщы және теңіз  суында ғана тіршілік ете алады.   

 Органикалық ластану.Құрлықтан мұхитқа түсетін ыдырағыш қосылыстардың ішінде тек минералды ,биогенді элементтер ғана емес сонымен қатар органикалық қалдықтардың маңызы зор.Оганикалық қосылыстардың мұхиттарға шығарылымы жылына 300 - 380 млн.т.деп бағалануда.Құрамында органикалық тегі бар суспензиялар немесе ыдыраған органикалық қосылыс бар ағынды сулар су көздерінің күйіне айтарлықтай әсер етеді.Бұл қосылыстар су түбінде жинақталып,судың өздігінен тазару процесіне қатысатын микроағзалардың тіршілігін тоқтатады.Бұл тұнбаның шіру салдарынан өзендегі бүкіл судың ластануына әкелетін күкіртсутегісі сияқты улағыш қосылыстар түзілуі мүмкін.Бұндай суспензиялардың суда болуы сонвмен қатар жарықтың тереңге өтуіне кедергі келтіріп фотосинтез процесінің жылдамдығын бәсеңдетеді.Бір сөзбен айтқанда су сапасының негізігі санитарлық көрсеткіші оның құрамында қажетті оттегі мөлшерінің болуы.Судағы оттегі мөлшерін азайтатын қосылыстар барлығы зиянды әсер тигізеді.Су бетіндегі активті қосылыстар майлар т.б. Беттік активті қосылыстар- майлар, масла, смазочные материалы –судың оттегімен қанығуын азайтатын  су бетінде атмосферва мен су арасында газалмасуға кедергі келтіретін су бетінде пленка түзеді.Табиғи суларға тән емес көптеген органикалық ұосылыстар суға өндірістік және тұрмыстық ағындылармен стоктармен түседі.Су көздерінің ластануы барлық өндіруші еддерде артуда.Кейбір өндірістік  ағынды сулардың құрамындағы органикалық қосылыстар туралы мәліметтер мын кестеде берілген:

Ластағыш қосылыстар	әлемдік агындағы мөлшері,  МЛН. Т/жыл
Мұнай өнімдері	26,563
Фенолдар	0,460
Отходы производств синтетических  волокон	5,500
Растительные остатки.	0,170
барлығы:	33,273

 ТОПЫРАҚТЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ЗАТТЕКТЕРМЕН ЛАСТАНУЫ  
 
Топырақ жамылғысы жер биосферасының маңызды компоненті.Топырақ жамылғысы биосферада өтетін көптеген процестерді айқындайды.Оның маңызы көптеген органикалық химиялық қосылыстарды,түрлі химиялық элементтерді және энергияны акумулятивтендіруінде.Ол биологиялық тазартқыш,көптеген ластағыштарды нейтрализдеуші болып келеді.Егер топырақ бұзылып,ластанса биосфераның қалыптасқан функциалдануы  бұзылады.Сондықтан топырақ жамылғысының глобальді биохимиялық зерттелінуі,оның қазіргі күйі,антропогендік әсерлерден ундаған өзгерістерді анықтаудың маңызы зор.Антропогенді әсердің бір түрі пестицидтермен ластану болып келеді.

Пестицидтер ластаушы фактор ретінде.

Пестицидтер (латын сөздерінен pesis – жұқпалы ауру, caedo - өлтіремін) – мәдени  өсімдіктерді зиянкестерден, паразиттерден, арамшөптерден, аурулардан және микроорганизмдерден қорғау үшін қолданатын барлық химиялық қосылыстар. Пестицидтерді пайдалану ауылшаруашылық өнімдерін 18-20% сақтайды. Қазіргі кезде оларды көп қолданатын болғандықтан биосфера мен адамдарға зияны тиіп жатыр. Оларды пайдаланбай өнім алуға мүмкіндік жоқ, себебі зиянкестер өте көбейіп кетті. Бунақденелілер пестицидтердің бір түріне тез бейімделетін және ол қасиетін ұрпағына бере алатын қабілеті бар. Сондықтан пестицидтерді қолданарда зиянкестердің түріне қарай таңдап алу керек. Химиялық құрамы жағынан пестицидтер 5 класқа топтастырылады:

1. хлорорганикалық қосылыстар – гексахлоран, ДДТ (дуст) гексахлорциклогексан, полихлорпинен, полихлоркамфен т.б. Олар организмде жинала алады да, ыдырауы бірнеше ондаған жылдарға созылады. Хлорорганикалық қосылыстар диоксиндермен қосылысып, тұрақты органикалық қосылыстар түзеді.
2. Фосфорорганикалық инсектицидтер – карбофос, дихлофос, диазинон, фосфамид, метафос, амофос, өсімдіктің өсуін реттегіштер және т.б. Бұлар топырықта және басқа ортада тезірек ыдырайды.
3. Карбаматты инсектицидтер – карбамин қышқылының күрделі эфирлері (севин). Бунақденелілердің жекелеген түрлеріне ғана әсеретеді, ал жануарлар мен адамдарға зияны жоқ.
4. Хлорфеноксиқышқыл туындыллары – дефолиант ретінде су қоймаларында өсетін өсімдіктерді жою үшін қолданады.
5. Пиретроидты табиғаты бар пестицидтер – транс-хризантема қышқылы. Бұл инсектицидтердің жаңа түрі, оны табиғи материалдардан бөліп алған. Мысалы, түймедақ өсімдігінің сығындысынан табиғи пиретрин-І алынған. Бұдан басқа өте қатты әсер ететін жасанды пиретроидтер де алынған.

Бүгінгі таіда глобальді проблема болып  отырған мәселе топырақтың қышқылдануы  және қышықылдық жаңбырларың көбеюі.Топыраққа  келіп түскен қышқыл жауын шашындар катиондардың қозғалтқыштығы мен шайылып  кетуін арттырады,редуценттердің,азотфиксаторлардың және басқа да топырақ ортасының  ағзалардың белсенділігін төмендетеді.ph-ы 5-ке және одан төмен болғанда топырақтағы  минералдардың ерігіштігі артады да,олардан  аллюминий бөлініп шығады.Қышқыл жауын шашын ауыр металлдардың да қозғалтқыштығын арттырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қазіргі күнде бүкіл әлемнің ғалымдары  біз күнделікті қатынаста болатын  химиялық қосылыстардың зиянды әсері  туралы дүбіл қағуда.Тек қана белгілі  бір қосылыстар ғана емес,сонымен  қатар түрлі химикаттардың қоспалары  мүлде күтпегендей жаңаша әсер етуі мүмкүндігі туралы үнемі факторлар  кездесуде.Химиялық қосылыстар түрлі  реакцияларға түсіп,денсаулыққа,қоршаған ортаға зиянды мүлде жаңа қосылыстар түзуі мүмкін.Осындай құрамды  тағамдарды,көптеген заттарды күнделікті пайдаланып өз ағзамызбен арпалысамыз.Адамдардың көбі күнделікті қолданып жүрген химиялық қосылыстардың,заттардың толық тексерістен  өткен және қауіпсіз деп ойлайды.Бірақ шын мәнінде қазіргі күнде 70000 реактив қолданылады және күн сайын сатылымға 1000-ға жуық жаңа препараттар түседі.Олардың  43%-ы мүлде ешқандай тексерістен өткен жоқ.Осының барлығын ескере отырып  бір сұрақ туындайды-Оындай жағдайда қалайша адамдардың дені сау болады?Өмір сүру ұзақтығының ұзаруына қарамастан адамдар барлығы ауырады.Созылмалы аурулар көбеюде.Адамдардың антропогендік әсерінің салдарынан қоршаған ортаның күйі нашарлауда.Атмосфера,Биосфера,су,топырақ барлығы түрлі химиялық қосылыстармен  ластануда.Бұл проблемалар глобальді болып келеді.Олардың альтернативті шешу жолдарын қолдану өте маңызды.

Зиянды  химиялық элементтер бола алатындар:

Концерогенднр рак ,ісік ауруын тудыратын қосылыстар

Реагенттер  орталық жүйке жүйесін және горманальді  балансты бұзады

Улағыш  заттар.Яды.

Психотропты препараттар немесе психикалықпроцестерге  әсерін тигізетін қосылыстар.

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Хьюз М. Неорганическая химия  биологических процессов. — М:  Мир, 1983.

2. Сеитов З. С. Биохимия. — Алматы, 2000. 

Список используемой литературы                        

1.     Экология и безопасность  жизнедеятельности: учеб. пособие для вузов/

Д.А.Кривошеин, Л.А.Муравей, Н.Н.Роева и др.; Под ред. Л.А.Муравья. – М.:

ЮНИТИ-ДАНА, 2000. – 447с.

2.     Т.А.Хван, П.А.Хван. Основы экологии. Серия "Учебники и учебные

пособия". Ростов н/Д: "Феникс", 2001. – 256с.

 

3.Вербина  Н.М. Деградация микроорганизмами  неприродных органических соединений  в окружающей среде. – М.: Микробиология, 1978. – т. 7.

4.Глазовская  М.А. Способность окружающей среды  к самоочищению // Природа, 1979. – №3.

5.Никитин  Д.П., Новиков Ю.В. Окружающая среда  и человек: Учеб. пособие для студентов вузов. – М.: Высш. школа, 1980. – 424 с.

6.Новиков  Ю.В. Экология, окружающая среда  и человек: Учеб. пособие для вузов, средних школ и колледжей. – М.: Фаир-пресс, 2002. – 560 с.

7.Ставская  С.С. Биологическое разрушение  АПАВ. – К.: Наук. думка, 1981 г. – 116 с.

8.Оспанова.Экология