Экономикалық талдаудың пәні, міндеттері және мазмұны

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6. Ұйымның қаржылық тұрақтылығына әсер етуші факторлар

 

Нарықтық экономикасы жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың  қаржылық жағдайын талдаудың міндеттері келесілер болып табылады:

1. қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
2. активтер мен олардың калыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
3. айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы міндеттемелермен ара қатынасын анықтау;
4. баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
5. кәсіпорын табыстылығын бағалау;
6. кәсіпорынның қаржылық стратегиясын анықтау және т.б

 

    Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы жағдайына көптеген факторлар әсер етеді. Оларға:

• пайда болу орнына байланысты- ішкі және сыртқы;
• нәтижесінің маңыздылығына байланысты- негізгі және негізгі емес;
• құрылысы бойынша- қарапайым және күрделі;
• әрекет ету уақыты бойынша- тұрақты және уақытша.

Ішкі факторлар  кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастырууына байланысты болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес

Кәсіпорынның өндірілетін  өнім және өндіріс технологиясымен  тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі- активтердің  тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалынып алуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.

Сонымен бірге таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресеөндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып табылады.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына  қарыздық капиталдар нарығындағы қосымша  жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тарататын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуелділік те өседі- яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есеп айырыса ала ма?, жоқ па?- деген қауіп туады.

Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің  бір түрі ретінде резервтерге  үлкен роль берілген.

Сонымен қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына  әсер ететін мынадай ішкі факторларды  атап көрсетуге болады:

• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;      
• шығарылатын өнімнің құрылымы және оның жалпы төлем қабілеттілігі бар сұранысының үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының динамикасы;
• ұйымдарды басқару тиімділігі.

Сыртқы факторларға  шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері, қоғамда үстемдік етуші техника  мен технология, төлеу қабілеті бар сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.

Кәсіпорынның тұрақты  қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз контрагенттерімен өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді.Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қарым-қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. әрине, акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдаый көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.

Сондай-ақ бұл жыл сайын  өз облигациясы бойынша белгілі пайызбен алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта – облигация құнын толық өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты.кез- келген еоммерциялық кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы шешеім қабылдай отырып, кез –келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді.

Жабдықтаушылар мен тұтынушылар  сенімді және төлем қабілеттілігі  жоғары кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады.

Осылайша қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағыэкономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгендігін бағалайды.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл-талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның шарушылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерін өңдеуменкәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7. Ұйымның табыстылығын талдау

 

Егер кәсіпорын пайда алатын болса, онда өнімді деп саналады.

Экономикалық есептерде қолданылатын өніміділік көрсеткіштері салыстырмалы пайдалылықпен сипатталады. Өнімнің өнімділігі мен кәсіпорынның өнімділігі көрсеткіштерін айырып көрсетеді. Өнімнің өнімділігін 3 нұсқада өлшейді: өткізілген өнімнің, тауар өнімінің және жеке бұйымның өнімділігі. Өткізілген өнімнің өнімділігі – бұл өнімді өткізуден оның толық өзіндік құнына пайданың қатынасы. Тауар өнімінің өнімділігі тауар өнімінің ақша бірлігіне шығыстардың көрсеткішімен немесе оның кері шамасымен сипатталады. (Т-Ө) Т100, онда Т – кәсіпорынның көтерме бағадағы тауар өнімі; Ө — тауар өнімінің толық өзіндік құны.

Тауар өнімінің өнімділігін есептеудің классикалық формуласы болып  мына формула табылады (Т-Ө)/С100.

Бұйымның өнімділігі – бұл осы  бұйымның өзіндік құнына бұйымның бірлігіне  пайданың қатынасы. Бұйым бойынша  пайда оның көтерме бағасы мен өзіндік құн арасындағы айырмашылыққа тең.

Кәсіпорынның өнімділігі (жалпы  өнімділік) – негізгі өндірістік қорлар мен нормаланатын айналым  қаражаттарының орташа құнына теңгермелік  пайданың қатынасы ретінде айқындайды. Қордың материалдық және оларға теңестірілген шығындарына қатынасы кәсіпорынның табыстылығын көрсетеді.

     Пайданы алу – кәсіпкерлік қызметтің негізгі мақсаты. Бірақ, тиісті шығыстарды жүзеге асырусыз, әдетте, қажет етілетін кірістерді алу мүмкін емес.

     Пайданың шамасын және өнімділіктің деңгейін айқындайтын көптеген факторлар бар. Бұл факторларды ішкі және сыртқы факторларға бөлуге болады. Сыртқы – бұл осы ұжымның күшеюінен тәуелді емес факторлар, мысалы, материалдарға, өнімге, тасымалдау тарифтеріне, амортизация нормаларына және т.б. арналған бағалардың өзгеруі. Мұндай іс-шаралар жалпы көлемде жүргізіледі және кәсіпорындардың өндірістік-шаруашылық қызметінің қорытындылайтын көрсеткіштеріне қатты әсер етеді. Өнімнің ассортиментіндегі құрылымдық өзгерістер өткізілген өнімнің шамасына, өндірістің өзіндік құны мен өнімділігіне әсер етеді.

Экономикалық талдаудың міндеті  – сыртқы факторлардың әсер етуін  анықтау, қызметкерлердің еңбек  салуларын және өндірістік ресурстарды  пайдаланудың тиімділігін көрсететін негізгі ішкі факторлардың әрекет нәтижесінде алынған пайданың сомасын айқындау.

Өнімділікті (табыстылық) көрсеткіштері  жалпы экономикалық болып табылады. Олар түпкі қаржылық нәтижені көрсетеді  және пайда мен шығын туралы, іске асыру туралы, кіріс пен өнімділік  туралы бухгалтерлік теңгерме мен есептілікте көрсетіледі.

Өнімділікті техникалық-экономикалық факторлардың әсер етуінің нәтижесі ретінде, ал негізгі мақсаты негізгі  техникалық-экономикалық факторлардан өндірістік-шаруашылық қызметінің түпкі  қаржылық нәтижелерінің сандық тәуелділігін анықтайтын техникалық-экономикалық талдау объектісі ретінде қарауға болады.

Өнімділік өндірістік процестің нәтижесі болып табылады, ол айналым қаражаттарының тиімділігін арттырумен, өнімнің  және жекелеген бұйымдардың өзіндік  құнының төмендеуімен және өнімділігінің артуымен байланысты факторлардың әсерімен қалыптасады.

Кәсіпорынның жалпы өнімділігін  бірқатар көрсеткіштердің – факторлардың функциясы ретінде қарау қажет: Негізгі өндірістік қорлардың құрылымы мен қор берушілігі, нормаланатын айналым қаражаттарының айналымдылығы, өткізілген өнімнің өнімділігі.

          Басқаша айтқанда, өнімділіктің жалпы деңгейі, яғни индикатор, барлық салынған капиталдың (активтердің) өсуіне әсер ететін, пайданы 100%-ға дейін есептелген және бөлінген активтерге тең болады.

Өнімділіктің жалпы деңгейі  – бұл кәсіпорын өнімділігін  талдаудағы негізгі индикатор. Жалпы  өнімділіктің, оның деңгейінен шығатын  фирманы дамытуды нақты анықтау  талап етілсе, екі негізгі индикаторға: айналымның өтімділігі және капитал  айналымдарының санын қосымша есептеп шығаруы қажет.

Өнімділік пен табыстылық көрсеткіштерінің жалпы экономикалық сипаттамасы  бар, олар кәсіпорынның жұмысының және олар шығаратын өнімнің түпкі  тиімділігін көрсетеді.

Өндірістік қорларға пайданың жалпы  сомасының қатынасы өнімділік деңгейінің басты көрсеткіші болып табылады.

Пайданың шамасын және өнімділіктің деңгейін айқындайтын көптеген факторлар  бар. Бұл факторларды ішкі және сыртқы факторларға бөлуге болады. Сыртқы – бұл осы ұжымның күшеюінен  тәуелді емес факторлар, мысалы, материалдарға, өнімге, тасымалдау тарифтеріне, амортизация нормаларына және т.б. арналған бағалардың өзгеруі. Мұндай іс-шаралар жалпы көлемде жүргізіледі және кәсіпорындардың өндірістік-шаруашылық қызметінің қорытындылайтын көрсеткіштеріне қатты әсер етеді. Өнімнің ассортиментіндегі құрылымдық өзгерістер өткізілген өнімнің шамасына, өндірістің өзіндік құны мен өнімділігіне әсер етеді.

Экономикалық талдаудың міндеті  – сыртқы факторлардың әсер етуін  анықтау, қызметкерлердің еңбек  салуларын және өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігін көрсететін негізгі ішкі факторлардың әрекет нәтижесінде алынған пайданың сомасын айқындау.

Жалпы өнімділікті  талдау әдістемесі:

1) тиімділік факторлары бойынша;

2) өндірістік факторлардың пайдасы  мен шамасына байланысты.

Теңгермелі (жалпы) пайда — өндірістік-қаржылық қызметтің түпкі қаржылық нәтижесі. Кәсіпорында жалпы пайданың орнына жалпы шығын құралуы мүмкін және мұндай кәсіпорын зияндылардың санатына көшеді. Жалпы пайда (шығын) өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді өткізуден; өткізілген пайда мен шығындардан тыс пайдадан (шығыннан) тұрады.

Салынған капиталды өсіруге  оның қабілеті кәсіпорынның өнімділігі деп түсініледі. Бірнеше ережелер өнімділікті талдаудың міндеті  болып табылады: жыл басынан бастап өнімділік көрсеткішін, жоспарды орындау деңгейін бағалау, осы көрсеткіштерге әсер ететін және жоспардан олардың бас тарту факторларын айқындайды және бағалайды; шаруашылықты жүргізе алмаушылықтан, басшылықтағы қателіктермен және кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметіндегі басқа да кемістіктермен туындаған шығындар мен зияндардың себептерін анықтайды және зерттейді; кәсіпорынның пайдасының немесе табысының мүмкін болатын ұлғаюының резервтерін ашады және есептейді.

Табыстылық көрсеткіштерінің жүйесі қаржылық нәтижелер мен және салыстырмалы нәтижелердің ең алдымен абсолюттік көрсеткіштерінен тұрады. Бізді салыстырмалы көрсеткіштер көп қызықтырады, оларды екі кіші топқа жіктейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте – 2

Ұйымның табыстылығын талдау

Шығыстар және шығындар баптарының атауы	20012 ж.		2013 ж.
	Мың. теңге	Қорыт. %	Мың. теңге	Қорыт. %
1. Материалдық шығыстар, барлығы	7879	7,3	17650	12,1
2. Ұйымдардың тараптық сатып  алу қызметі, барлығы	7458	6,9	7267	5,0
3. Өндірістік міндетті	551	0,5	3438	2,4
4. Өндірістік қызметкерлер еңбегінің  төлемі	24406	22,5	32714	22,5
5. Әлеуметтік салық	5784	5,3	7742	5,3
6. Әлеуметтік қамтамасыз ету  шығыстары	513	0,5	683	0,5
7. Үстеме шығыстар	5562	5,1	7247	5,0
8. Өзге де үстеме шығыстар, барлығы	2007	1,8	2901	2,0
9. Амортизациялық аударым, барлығы	54401	50,1	65768	45,2
ЖИЫНЫ	108561	100	145410	100