Экономикалық талдаудың пәні, міндеттері және мазмұны

Талдаудың қазіргі  жағдайын теориялық жағынан негізделген  ғылым ретінде қарастыруға болады. Ғылым жұмыскерлерімен жасалған бірқатар әдістемелер өндірісті басқаруда әртүрлі дәрежеде болып келеді. Сонымен қатар, ғылым даму қалпында. Басқарушылық шешімдерді оптимизациялайтын математикалық, ЭВМ әдістерді зерттеу кеңінен жүргізілуде. Шетел және отандық теориялық жетістіктердің тәжірибеде қолданылуы жүргізілуде.

Экономикалық  талдау түрлері. Экономикалық талдау кәсіпорын  қызметінің әртүрлі бағыттары, сала, халықаралық байланыстар бойынша жүргізіледі (сурет 1)

 

 

 

 

Сурет 1

  Экономикалық талдау жүйесіндегі кәсіпорын қызметін талдау

 

 

 

Экономикалық басқарудың негізгі  функциялары:

• басқаруды ұйымдастыру;
• жоспарлау (экономикалық жүйені болашақта және ағымды жоспарлау, болжамдау);
• талдау (экономикалық қызмет барысын және нәтижелерін талдау, ғылыми негізделген критерийлер негізінде оның жетілдіру мүмкіндіктерін бағалау);
• басқарудың мәліметтік қамсыздандыру (экономикалық құбылыстар мен процестер туралы мәліметтерді жинақтау, өңдеу);
• бақылау (басқару шешімдері мен бизнес-жоспарлардың орындалу барысын бақылау).

 

Талдау түрі 

• салалық – экономиканың әр саласының өзіндік ерекшелігін есепке ала отырады;
• салааралық –ұлттық экономика салалары деңгейінде жүргізіледі.

 

Уақытты

• алдын-ала – шаруашылық операциялар болғанға дейін жүргізіледі. Жоспарлық жұмыстар мен басқару шешімдеін негіздеу, болашақта болжау үшін қажет;

 

• кейінгі (ретроспективті) –шаруашылық актілер нәтижелері негізінде жүргізіледі.
• оперативті – шаруашылық операциялар болғаннан кейін жүргізіледі. Оның мақсаты шаруашылық процестерге әсер теу және кемшіліктерді анықтау;
• қорытынды – есепті мерзімге жүргізіледі (ай, тоқсан, жыл). Оның құндылығы – кәсіпорын қызметі кешенді зерттеледі.

 

Жүйедегі Талдау бойынша барлық жұмыстар функционалды болып саналады. Оларға келесі функциялар жатады:

 

1. басқаруды ұйымдастыру функциялары;
2. жоспарлау функциялары;
3. бақылау функциялары.

 

       Аймақ бойынша 

   Ішкі – кәсіпорында өндірістік, қаржылық және коммерциялық қызметін оперативті, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді басқару үшін жүргізіледі;

Сыртқы – банктер, қаржылық органдар, акционерлер, инвесторлар қаржылық статистика және есеп негізінде жүргізеді;

Кешенді – кәсіпорын қызметінің әртүрлі жақтарын қарастыратын талдау;

Тақырыптық – кәсіпорын қызметінің жеке жақтарын қарастыратын талдау.

Статистикалық мәліметтерді іріктеу бойынша жаппай – барлық нақты мәліметтер зерттеледі;

Іріктеу – қандай да бір ерекшеліктер бойынша іріктелген факторлар зерттеледі.

 

Жүйедегі басқару функциялары  бойынша 

Экономика, техника, технология, өндірісті ұйымдастыру, еңбектің әлеуметтік жағдайлары, табиғатты  қорғаужәне басқа да қызмет түрлері  талданады.

 

 

 

 

 

 

 

4. Динамиканың аналитикалық көрсеткіштері

 

Динамикалық қатарлардың  деңгейлерін салыстыру нәтижесінде аналитикалық туынды көрсеткіштер есептеледі.Олар тізбектік және базалық тәсілдермен анықталады. Тізбектік тәсілді қолданғанда, ағымдағы қатардың әрбір деңгейі оның алдыңғы уақыттағы деңгейімен салыстырылады. Ал базалық тәсілде әрбір қатардың деңгейі белгілі бір тұрақты базалық уақыттың деңгейімен салыстырылады.

  Статистикада динамикалық қатарларды есептегенде мынадай аналитикалық туынды көрсеткіштер қолданылады:

1. Абсолютті  өсім  – салыстырылып отырған  көрсеткіш деңгейлерінің айырмасы. Абсолютті өсімнің мәні оң немесе теріс шамаға немесе нөлге тең болуы мүмкін. :

 а) базалық  абсолютті өсім – әр уақыттағы  қатардың деңгейінен Yi белгілі бір  тұрақты базалық уақыттың деңгейін  шегеру арқылы есептеледі:

б) тізбектік  абсолютті өсім  – салыстырылатын уақыттың деңгейінен алдында тұрған уақыттың деңгейін  шегереді:                                                                                                                           

мұнда  – ағымдағы мерзімдегі көрсеткіш мәні;

             – базалық мерзімдегі көрсеткіш мәні;

            – ағымдағы мерзімнің алдында  тұрған мерзімнің көрсеткіш мәні.

2. Өсу қарқыны–  екі  уақыт көрсеткіштерінің  қатынасы. Өсу қарқыны коэффициентпен  немесе процентпен өлшенеді:

 а) базалық  өсу қарқыны – әр уақыттағы  қатардың деңгейін белгілі бір тұрақты базалық уақыттың деңгейіне

 арқылы есептеледі:                                          

б) тізбектік  өсу қарқыны  – салыстырылатын уақыттың деңгейін  алдында тұрған уақыттың деңгейіне  бөледі.                 

 Өсу қарқыны  салыстырылатын деңгей базалық деңгейден неше есе артық екенін немесе салыстырылатын деңгейі базалық деңгейдің неше процентін құрайтынын көрсетеді.

 Базалық  және тізбектік тәсілмен есептелінген  өсу қарқындарының арасында мынадай  байланыс болады:

m- өсім қарқыны

n-   элемент саны

 

3. Өсім қарқыны–  абсолютті өсімнің салыстырылатын  деңгейге қатынасы. Ол абсолютті  өсімді қатысты шамалармен сипаттайды:

 а) базалық  өсім қарқыны   - базалық абсолютті  өсімнің  базалық деңгейге  қатынасымен есептеледі 

б)  тізбектік  өсім қарқыны– тізбекті абсолютті өсімнің  алдында тұрған уақыттың деңгейіне қатынасымен есептеледі:

Өсу қарқыны  мен өсім қарқыны көрсеткіштерінің арасында мынадай байланыс болады: өсім қарқыны әрқашан өсу қарқынынан, егер коэффициентпен берілсе бір  бірлікке, ал процентпен берілсе 100 % - ға аз болады:

4. Үдемелі даму:

а) абсолютті  – тізбектелген тәсілмен есептелген ағымдағы кезеңдегі абсолютті өсімнің  мәнінен базалық кезеңдегі абсолютті  өсімнің мәнін шегереді:

Көрсеткіш теріс  мән қабылдаса, онда дамудың баяулағанын білдіреді. Дамудың мәні нөлге тең болса, түзу сызықты тенденцияны сипаттайды. Тұрақты даму параболалық тенденцияны сипаттайды. 

б) қатысты –  тізбектелген тәсілмен есептелген ағымдағы кезеңдегі өсім қарқынының мәнін  базалық кезеңдегі өсім қарқынының мәніне бөледі:

5. Үдеу қарқыны–  тізбектік абсолюттік өсімдердің  базалық мерзімдегі көрсеткіштің  мәніне қатынасымен есептеледі:

6. Бір проценттік  өсімнің абсолюттік мәні (К1%) –  тізбектелген тәсілмен есептелген  абсолюттік өсім мәнінің процентпен  берілген өсім қарқынының мәніне қатынасымен есептеледі. Бұл көрсеткішті басқа тәсілмен де есептеуге болады. Ол үшін алдыңғы қатардың дәрежесінің мәнін 100-ге бөледі:

Бір проценттік өсімнің абсолюттік мәні өсімнің  әрбір процентінің абсолютті  мәні қалай және қаншаға өзгергенін көрсетеді.

Динамиканың негізгі  аналитикалық көрсеткіштері 1 - кестеде  берілген.

 

Кесте – 1

 

Автомобиль  бензиндері

 

Көрсеткіштер  сапасы	Оқтандық  саны м.м.	Оқтандық  саны м. м.	Қаныққан  булар қысымы кПа.	Индукциялық кезеңі мин.	Күкірттің массалық үлесі %.
Бензин  маркасы
АИ-80-Н	н.м.80,0    84,3	н.м.76        77,9	35-100        59,0	н.м.900     1200	н.б.0,05 0,02
АИ-98 Н	н.м. 98,0 98,5	Нормаланбаған.           -	35-100         52	н.м. 900      1200	н.б. 0,05 0,01
АИ-92	н.м. 92 93,7	н.м. 83       83,6	35-100        55,8	н.м. 900    1200	н.б. 0,05 0,014

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5. Өндірістік қызметтің негізгі көрсеткіштерінің талдаудың әдістемелері.

 

          Өндіріс көлемінің өсу темпі және өнімді өткізудегі сапаның жоғарлауы, кәсіпорынның тиімділігіне, пайдалылығына, шығындар мөлшеріне тікелей әсер етеді. Сондықтанда талдау мәліметтер көрсеткіштерінің маңызы зор.

     Негізгі  талдау міндеттері:

-өндірілген  өнім және өндіріс динамикасы жоспардың орындалуының бағалау   дәрежесі;

-көрсеткіштер  мөлшерінің өзгеруіндегі факторлардың  ықпалын анықтау;

-өткізілген  өнім және шаруаішілік қорларының  өсуінің шығарылуын анықтау;

-қорларды игерудегі  іс-шаралардың әзірленуін анықтау.

   Өндіріс көлемі және өткізілген өнімдер натуралды, шартты-натуралды, еңбектілік және құндылық өлшемдерді білдіреді. Құндылықтарды бағалау көмегімен кәсіпорын қызмет көрсеткішінің көлемінің қорытындысын алу үшін, ағымдағы бағаны немесе салыстырманы қолданады.

   Өткізілетін өнім көлемі сатып алушының төлемі бойынша немесе өнімді жіберу бойынша анықталады; ағымдағы бағалылықты және салыстырмалылықты, жоспарлылықты білдірілуі мүмкін. Нарықтық экономика жағдайындағы бұл көрсеткіш бірінші дәрежелі мәнді сатып алады. Өнімнің қалай сатылуына, нарықта оған сұранысы қандай екеніне оның өндіріс көлемі тәуелді болады.

   Өндірістік  бағдарламаның бағалануының орындалу  бойынша аз емес маңызды мағына  болып табылады және табиғи  көрсеткіштердің көлемі өндірістің  және өнімнің таратылымы (даналап, метрлап, тонналап). Оларды өндірістің көлімінің нәтижесінде қолданылады және басқадай түрлерде өнімнің таратылуы бойынша және біркелкі топтағы өнімдерде.Оларды талдау барысында өндіріс көлемін және өткізілген өнімнің қорытындылау түрінде және біркелкі өнім тобында қолданылады.

  Шартты-натуралды  көрсеткіштер,бағалық секілді, өнімнің  өндіріс көлемінің сипаттамалық  қорытындысы үшін қолданылады,  мысалы консерврінді зауыттарда  осындай көрсеткіш қолданылады,  мың шартты банк секілді, жөндеу  кәсіпорындарында – жөндеу шартының мөлшері, аяқ киім өндірісінде – қос аяқ киім шарты, еңбек сыйымдылығының коэффицентінің негізіне есептеледі және т.б.                  

  Нормативті  еңбек шығындары сонымен қатар  өнімді шығару көлемінің бағасын  қорытындылау үшін қолданылады – осындай кезде, кашан өндірістің мол өнімінің шартын жалпы оның натуралды көлемімен немесе шартты-натуралды өлшемімен ұсынылмауын білдіруі мүмкін.

     Өткізілетін  өнім, базистік есептеу және тізбек  қарқынының өсуі және өсімі,  шығару динамикасын зерттеуде  талдаудан басталады. (кесте-1)

 

Ортагеометриялық  бойынша есептейік:

ТВП = ⁿ    Т1 * Т2 * Т3 * Т4 * Т5 * Т6 =  1,0*0,98*0,0955*1,011*1,03*1,06 =

= 1,033 = 1,0065 = 100,65℅;   

Тпр  = 100,65-100 = 0,65℅

Трп  = 1,028 = 100,55;    

Тпр = 100,55-100 = 0,55℅

сонда ТВП —  өнімнің шығарылу қарқынының өсуі;

Трп — өткізілетін  өнімнің өсу қарқыны;

Тпр — өсім қарқыны.

Келтірілген мысалда  өсім қарқыны шығару өнімі – 0,65 ℅-ға, ал өткізу өнімі – 0,55℅  -ды құрайды.

      Келісім-шарт бойынша орындалмаған  жоспар үшін кәсіпорынға түсімнің, пайданың, айыппұл ықпалшаралар  төлемінің кемуіне айналдырып  әкеледі. Сонымен бірге, кәсіпорын  өнімді өткізу нарығында бәсекелік шартты жоғалтуы мүмкін, осыдан кәсіпорынның құлдырауына әкеледі.

Өнімнің кем  жеткізілуінің жағымсыз әсері кәсіпорынның белгілі қызметінің қорытындысына  ғана емес, сондай-ақ саудалық ұйымының жұмысына, кәсіпорын-шектестігіне, көліктік ұйымдарға және т.б. Өткізілетін өнімді талдау барысында міндетті түрде мемлекеттік тапсырыстың орындалуына, кооперацияланған жеткізілім және өнімді шетке шығарылу бойынша ерекше назар аудару керек.

     Талдау  үдерісінде өндіріс және өткізілетін  өнімді, сонымен қатар тәуекелділікті талап етілмеген өнімді бағалау қажет, оған деген сұраныстың түсуінің салдарынан пайда болуы мүмкін. Оны бұл себебпен шақырылуы, кәсіпорынның материалдық көлем мүмкіндігімен және моральдық зиянымен анықталады. Егер бір өнімнің бөлігі өткізілмеген жағдайда болса онда әрбір кәсіпорын шығын мөлшерін білу қажет. Өнімді талап етілмеген салдарынан құтылу үшін, шығындардың минимизациясын немесе іздеу барысында фактордың зерттеуден шықпауына жол бермеу керек.

     Ішкі  себептері: Кәсіпорын қызметтері  өнімге деген сұраныс болжамдарын дұрыс қарастырмағаны; өткізу нарығында кәсіпорынның дұрыс емес бағалы саясаты; шикізат сапасының төмендеуінің нәтижесінде өнімнің бәсеке қабілеттілігінің төмендеуі, жабдықтар, артта қалған технология, персоналдардың квалификациясының төмендеуі; өнімді жарнамалау және өткізу процесінде ұйымдардың тиімсіздігі.

     Сыртқы  себептер: сатып алушылардың төлей  алмау қабілетсіздігі; салым бойынша  пайыз мөлшерлемесінің жоғарлауы;  демографиялық, элеуметтік-экономикалық, саясаттық және басқа да себептер.

Өндіріс көлемі мен өнімді өткізу көлемі өзаратәуелділік  көрсеткіші болып табылады.Сату көлемін  анықтау жағдайында шектелген өндірістік мүмкіндіктер мен шектелмеген сұраныс  басымдылығы өнімнің өндіру көлеміне жіберіледі. Бірақ нарықтың толуын және бәсекелестің күшеюін сату көлемінің шараларын өндіріс анықтамайды, керісінше сату көлемінің мүмкіндігі негізінде өндірістік бағдарламаны игеру болып табылады. Кәсіпорын тек қана өткізілетін көлемді тауарларды өндіру керек.