Әлемдік саясат және халықаралық қатынастар

Әлемдік саясат  және халықаралық қатынастар

Әлемдік саясат (ғылыми зерттеулер саласы ретінде) - [ағылш. world politics] - XX ғасырдың соңғы ширегінде АҚШ-та пайда болған, ғылыми және білімдік пән; 350 жылдан астам үстемдік еткен Вестфальдық жүйенің орнына келген, жаһандану жағдайында қалып- тасқан әлемнің жаңа саяси жүйесін зерттейді. - Вестфаль жүйесі Еуропадағы отыз жылдық соғыс аяқталып, 1648 ж. Вестфаль бейбіт келісіміне қол қойылғаннан кейін құрылды. Ұлттық егемендік принципін негізгілердің бірі ретінде мойындап, Вестфаль бейбіт келісімі жаңа саяси қатынастарға жол ашты. Ол бойын- ша мемлекеттік егемендік ұғымы орны- ғып, кез келген мемлекет өз аумағында толық билікке жетті және сыртқы сая- сатын дербес анықтайтын болды. Бүл құқық басқа мемлекеттермен де мойындалады. Өзіне тән басқару тетіктері мен аппараты, саяси және құқықтық нормалары бар ішкі және мемлекетаралық қатынастар жүйесі қалыптаса бас- тады. Осы уақыттан бастап мемлекет әлемдік саяси жүйені құрайтын "молекула" күйіне түсті. Классикалық Вестфаль жүйесінде халықаралық қарым- қатынас мүшелері - қандай да бір міндеттерді шешуде коалицияға бірік- кен немесе өз беттерінше әрекет еткен тек мемлекет болды. Саяси қатынастарды талдаумен айналысатын ғылымдар да пайда болды: мемлекетті талдау деңгейінде - саясаттану; мемлекеттердің қарым-қатынасы деңгейінде - халықаралық қатынастар.

Халықаралық қатынас -XX ғacыр соңғы он жылдығында халықаралық қатынастардағы жағдай түбегейлі өзгерді. 1980-ші жылдардың соңына дейін олардың басты сипатына әлемдік қауымдастықтың екі қарама-қарсы одаққа жіктелуі тән болды. Халықаралық қатынастар эволюциясы екі өзара байланысты процесcтердің елеулі әсеріне үшырады - капиталистіксипаттағы әлеуметтік қатынастарға негізделген әлемдік нарықтың бірлігін қалпына келтіру және жаһандану проңесінің қарқынды дамуы. Нәтижесінде елдер мен халықтардың өзара тәуелділігі артуда, шешімін табу үшін халықаралық әріптестікті дамытуды талап ететін жалпы әлемдік, ғаламдық сипаттағы мәселелердің көбеюі орын алып отыр. Қазіргі халықаралық қатынастардың экономикалық негізі - әлемнің метериалдық базасындағы елеулі өзгерістердің негізінде қалыптасушы жаңа әлемдік еңбек бөлінісі. Жаһандану нәтижесінде өнеркәсібі дамыған елдер өздерінің экономикалық орталық үстанымын нығайтуда, ал дамушы елдер одан тәуелді шет аймақ күйіне түсуде. Өнеркәсібі қарқынды дамыған елдер арасында АҚШбасым орын алуда, алайда Еуропалық Одақ онымен иық теңестіріп, кей жағдайларда одан басым түсіп отыр. Жапония бүрынғыдай үшінші келеді. 20-25 жылдан кейін Қытай әлемдікэкономиканың бас алпауытына айналуы мүмкін. Үндістан да одан қалыспауда. Осы кезде аймақтандырудың қарқынды проңесі жүріп жатыр - Еуропада (Еуропалық Одақ), Азияда(АСЕАН және өзге де тар шеңбердегі қүрылымдар), Африкада (Африкалық одақ), Солтүстік

Америкада (НАФТА), Латын Америкасында (МЕРКОСУР, Анд тобы). Бүл аймақтық үйымдар өз кезегінде халықаралық қатынастар сахнасының белсенді әрі ықпалды ойыншы- ларына айналуда. Қалыптасып келе жатқан әлемдік азаматтық қоғамның үстанымдарын білдіретін үкіметтік емес үйымдар Халықаралық қатынастар саласында елеулі ықпалды рөл атқаруда.

Әлемдік  тәртіптер мен қатынастар үнемі  өзгерісте. Әрбір мемлекет осы жүйеден өз орнын алуға тырмысады. Адамзаттың жалпы дамуы барлық мемлекеттер еріксіз есептесетін ортақ заңдылықтарды және даму тенденцияларын тудырады. Әлемдік тәртіптерге жаһандық экологиялық өзгерістер, соғыстар қаупі, ядролық қауіпсіздік, азық-түлік тапшылығы, әлемдік ортақ ақпараттану, түрлі індет аурулары, индустриалдық-техникалық ортақтану, техногендік катастрофалар, халықаралық терроризм, наркотрафик, халықаралық заңсыз қару сату, халықаралық қылмыскерлік, адамдарды құлдыққа сату, діни экстримизм т.б. әлемдік қауіптер мен қайшылықтар үздіксіз өз ықпалдарын тигізіп отырды.  

Ашық, ақпараттық, технологиялық  қоғамдар құру жағдайында аталған қауіптер әрбір халыққа, әрбір мемлекетке және олардың азаматтарына өздерінің  әсерін тікелей, немесе жанама түрде  тигізеді. Әлемдік қауіптердің шиеленісуі әлемдік экономикалық, қаржылық дағдарыстарға  себеп болуда. Жаһандық дағдарыстардан әрбір мемлекет зардап шегеді. Сондықтан  әрбір мемлекет әлемдік дамудың  ортақ мәселелерін шешуге мүдделі. Бірақта, қандай қуатты болмасын жеке бір мемлекет әлемдік мәселелерді  шешуге қауқарсыз. Жаһандық қауіптер мен  қайшылықтарға қарсы барлық мемлекеттердің бірлескен әрекеттері мен ортақ  шаралары қажет. Әлемдік саясат мәні осындай зәруліктен туындайды. Әлемдік  саясат-халықаралық қатынастар субъектілерінің, саяси акторлардың әлемдік мәселелерді, қауіптерді және қайшылықтарды бірлесіп шешуін ұйымдастырудың жолдары, бағыттары  және әдістері болып табылады. Әлемдік  саясат жаһандық мазмұндағы саясат. Себебі ол барлық халықтар мен мемлекеттерге  ортақ саяси шындыққа тікелей  қатысты. 

Әлемдік саясат көпқабатты және көпжақты құбылыс. Себебі оның қызметі  жаһандық өзгерістердің және жаңа құбылыстардың  тууына байланысты. Мысалы, ғаламшардың  жаһандық жылынуы әлем халықтарына  түрлі табиғи апаттар әкелуде. Сондықтан өндірістің зиянды қалдықтарын азайтуға әрбір мемлекет мүдделі деп есептеледі. Алайда көпшілік мемлекетер өздерінің, капитал мүдделеріне әлі де болса басымдылық беруде. Өндіріс дамуда, зиянды қалдықтар өсе түсуде. Ал, әлемдік саясат адамзатты сақтау үшін әр ел өзінің эгоистік, ұлттық мүдделеріне тиым салу қажеттілігін талап етуде. 

Әлемдік саясат мақсаты мемлекеттерді  ғаламшарлық ортақ мәселелерді  ұжымдық шешуге ұйымдастыру, олардың  арасында бейбітшілік пен татулықты  сақтау. Басым державалардың және трансұлттық компаниялардың ғаламдық мәселелерді шешуге бағытталған  іс-әрекеттерін ортақ арнаға бұру. Әлемдік саясаттың түпкілікті, көкейтесті міндеті-адамзаттың өмір сүруіне жағдай жасау арқылы, оның тіршілігін қамтамасыз ету. Қазіргі кезеңде әлемдік  басым державалардың саяси элиталары  әлемдік саясат міндеттерін шешпейінше ешбір мемлекетте келешек болмайтындығын түсінуде. 

Демек саясат мәнін ұғыну  үшін халықаралық саясат бағыттарын, оның қалыптасуы мен дамуының заңдылықтарын  білу маңызды. Сондықтан саясаттану пәні студенттердің әлемдік саясат туралы кең көлемде түсінігін  қалыптастыру зәрулік деп біледі. Себебі, халықтар мен мемлекеттердің тарихи тағдырлары бір-біріне байланысты және тәуелді. Олардың өзара қатынастары  мемлекетаралық деңгейде, халықаралық  ұйымдар арқылы, трансұлттық корпорациялар, халықаралық үкіметтік емес ұйымдар  т.б. әлемдік саяси процесс субъектілері арқылы өтеді. Әлемдік саясат акторлары  қызметтері адамзаттың сақталуы мен  өмір сүруін қамтамасыз етуді көздейді.  

Әсіресе ядролық және жаппай қыру қаруларының басқа түрлерін қолдануға, сынауға тиым салу, оларды таратпау, сатпау мәселесін әлем мемлекеттері бірлесіп шешу қажеттілігін түсініп, ортақ  шаралар жасай бастады. Әлемдік  саясат соғыс қаупіне қарсы халықтардың  және мемлекеттердің бірлесіп күресуі  қажеттілігін сезінуден басталады  десек қателеспейміз. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап әлемдік жақындасу, бірлесу, ортақтасу, мүдделердің тәуелділігі  сияқты үдерістердің күшеюі тереңдей берді. Ортақ экономикалық, сауда, транспорт  пен коммуникация ғылым мен ақпарат  байланыстары халықтар мен мемлекеттерді  өзара тәуелді ете түсті. Өзара  келісіп, ортақ мәселелерді бірлесіп шешу міндеттері зәрулікке айналды. Әлемдік жаһандану үдерісі тек  объетивті ғана емес, түрлі субъективті  факторлар ықпалымен жылдамдай  берді. Әлемдік деңгейдегі ортақ  мәселелер жүйесінің қалыптасуы ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында нақты нәтижелерін  беріп жаһандық жаңа тәртіптер қалыптасты. Адамзат өркениетті бір сапалық  деңгейден, екінші мүлдем жаңа сапалық  деңгейге ауысты. Жаһандану үдерісі  ХХІ ғасырдың бастапқы кезеңінде  бұрынғыдан да әлеуетті бола түсті.  Жер шары халқының саны 2010 жылғы 6,8 миллиард болса 2025 жылы 11 млрд. адамға өсуі болжануда. Өкініштісі халық өсуі тіршілік ортаның ластануымен қатарласа жүруде. Адамзаттың осылайша өсуі міндетті түрде экологиялық катастрофаға әкеледі деп есептейді сарапшылар.  

Адамзаттың дамуы демографиялық  дағдарыс, экологиялық қыспақ, азық-түлік  тапшылығы сияқты дәстүрлі қауіптер мен қайшылықтарға қосарласқан  жаңа қауіптерге душар болуда. Олар ядролық қарулардың және басқа да жаппай қыру қаруларының бақылаусыз таралуы, халықаралық терроризм, түрлі  індет ауруларының жаңа түрлерінің қауіптері, адамдарды құлдыққа сату, жасырын миграция, аштық (әлем халқының 1 млрд. адамы қазір ашығуда), экстремизм, наркотрафик т.б. қауіптер мен қайшылықтар. Әлемдегі бейбітшілік пен тыныштықтың  сақталуына зардаптарын тигізетін  осы қауіп-қатерлерден келетін  шығындарды азайтуға бағытталған тиімді де күшті саясатты басқа мемлекеттермен үйлестіре отырып жүргізуге әлемнің  әрбір мемлекеті мүдделі. 

Қазақстан өзінің географиялық орыналасуы жағынан әлемдік мүдделердің  тоқайласқан аумағында тұр. Әлемге наша, наркотик өнімдерінің қомақты  бөлігін шығарушы Ауғанстанның наркотрафигінің  «солтүстік» бағытындағы Қазақстан  жері арқылы  ауған наркотиктері Ресей мен Батыс Европа елдеріне жол тартуда. Қазақстан әлемдік ВИЧ-СПИД індетінен тыс қала алмады. Егер 1987 жылы елде алғашқы ВИЧ - инфекциясы тіркелсе, 1996 жылы оның саны 46-ға жетті. 2009 жылдан бастап 2000-нан астам қазақстандықтар ВИЧ - инфекциясын жұқтыруда. Көршілес Өзбекстанда 2009 жылы 4016 адам, Қырғызстанда 687 адам ВИЧ-инфекциясын жұқтырған. Орта Азия мемлекеттерінде ВИЧ көбінесе инъекция жасалу кезінде таралатыны мәлім болып отыр /1/. 

Соңғы 2009-2010 жылдарда бес  жасқа дейінгі балалардың полимелит  ауруының асқынуы байқалуда. Орта Азия халықтары үшін полимелит эпидемиясының  ошағы Тәжікстан Республикасы болып  отыр. Құс тұмауы, Шошқа тұмауы сияқты жаңа індеттер түрлері де шекараларды  жоққа шығаруда. 

Әлемдік тәртіптер мен  мемлекетаралық қатынастардың өзара  тәуелділік пен ортақтасу принципіне бейімделе түскендігі нақты байқалады. Әлем халықтары мен мемлекеттері жаһандық қауіптер мен мәселелерді  бірлескен күшпен өзара келісім  саясатымен ғана шешуге болатындығын ұғнып отыр. Әлем мемлекеттерінің  жаһандық мәселелерді шешуге қатынасуы  жолдары БҰҰ, ЕЫҚҰ, ШЫҰ, БСҰ сияқты халықаралық ұйымдар арқылы жүргізілсе, әлем халықтары жаһандық қауіптерге қарсы халықаралық азаматтық  ұйымдар Гринпис, Халықаралық Қызыл  Крест, Шекарасыз дәрігерлер, феминистік, гендерлік ұйымдар қызметтері арқылы жүргізілуде. 

Мемлекеттер мен халықтар жаһандық мәселелерді бірлесіп шешу мақсатында әлемдік қауымдастық  құрып отыр. «Әлемдік қауымдастығы»  ұғымын алғаш рет ресми түрде 1969 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясында сөйлеген сөзінде АҚШ Президенті Ричард Никсон қолдаған. Ол,- «Бүкіл тарихи ғұмырымызды біз бірінші рет әлемдік қауымдастық болып отырмыз»,- деп көрсетті /2/. Әлемдік қауымдастықтың мақсаты-әлемдік тәртіптерге әсер ете отыра әлемдік бейбітшілік пен адамзатты сақтау болып табылады. Негізгі мақсатты орындау үшін барлық мемлекеттер әлемдік қауымдастықты нығайта беруге мүдделі болуға тиісті. Бұл ретте әлемдік және аймақтық басым державалардың бейбітшілік пен татулық үлгілерінің маңызы үлкен. АҚШ, Қытай, Ресей, Индия, Бразилия, Жапония, Германия, Ұлыбритания, Пәкістан сияқты қуатты мемлекеттердің агрессияға бармауы, әлемдік тәртіптерде бейбітшілік пен қауымдастығының жаһандық мәселелері мен қауіптерді тиімді шешу саясатын жүргізуге жағдай туғызатыны анық. Әлемдік тәртіптерде, әлемдік геосаяси құрылымда бейбітшілік әлемінің басым болуына жағдай жасайтын мемлекеттерді нағыз бейбітшілікті сүйетін мемлекеттер ретінде бағалауға болады.  

Қазіргі әлемдік саясатқа қатынасатын негізгі акторлар: егеменді мемлекеттер, мемлекетаралық ұйымдар, халықаралық үкіметтік, немесе үкіметтік  емес ұйымдар болып табылады. Сонымен  қатар қазіргі халықаралық қатынастардың  белсенді акторлары, яғни қатысушылары түрлі мемлекеттер блоктары (НАТО, ОДКБ, СЕАТО, СЕНТО, АНЗЮС), интеграциялық  топтар (ЕО, ТМД) мемлекетаралық бірлестіктер (ШЫҰ, БРИК) т.б. халықаралық ұйымдар  өздерінің мақсаттары мен тәуелсіздіктерін сақтай отырып әлемдік саясатқа қатысады және жаһандық мәселердің шешілуіне  ат салысады. 

Мемлекеттің шеңберінен тыс  мәселелерді сол елдің сыртқы саясаты шешеді, айналысады. Қазіргі  өзара байланыстағы дүниеде ұлттық мемлекеттер әлемдік қатынастарда өздерінің мүдделерін қорғау мақсатында басқа мемлекеттермен тығыз қарым-қатынастар жасау саясатын жзүргізеді. Ол саясат арқылы экономикалық, сауда, ғылыми-техникалық, ақпарат т.б. салалардағы байланыстар  жүреді. Сонымен бірге, әлемдік қатынастарды реттеп отыратын бір жеке орталық  жоқ. Барлық мемлекеттерді байланыстыратын  әлемдік саясатты жасаушыда орталық  жоқ. Әлемдік саясат мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарынан стихиялы түрде қалыптасқан құбылыс. Әлемдік  саясат принциптерін негізінен тең  құқықтағы мемлекеттер өзара  қарым-қатынастары барысында жасайды. Бірақта, мемлекеттердің қатынастары  әр-түрлі. Елдің ішкі жағдайындағы сияқты әлемдік саясатқа мүдделер мен күштердің  қайшылықтары ерекше ықпал жасайды. Әлемдік тәртіптер мемлекеттердің ғана емес жеке адамдардың өмірі мен  тағдырына өзінің әсерін тигізіп  отырады. Жеке адам әлемдік қауіптердің  құрбаны болуы ықтимал. Сонымен  қатар ол әлемдік ақпараттық жүйелердің өнімдерін міндетті түрде пайдаланып отырады. Демек әлемдік саясат пен  әлемдік тәртіптер жеке тұлғаның өмірінде белгілі дәрежедегі ықпалға  ие. 

Қазіргі әлемдік саясаттың  түрлі деңгейлері макро, мего, микро  деңгейлері өзара байланысып біріне – бірі күшті ықпал жасап отырды.

Ұлттық мемлекеттер шеңберінен тысқары жүргізілетін, әлемдік мәселелерді  реттеуге, немесе оларға ықпал етуді  мақсат тұтатын саясат келесідей  категориялардан тұрады.

1. Сыртқы саясат – мемлекеттің,  немесе жеке халықтың сыртқы  саладағы қызметі. Бұл саясат  мемлекеттің басқа мемлекеттермен  байланыс жасау, немесе жасамау  деңгейін сипаттайды. Сыртқы саясат  мемлекеттің өмір сүруіне қолайлы  сыртқы жағдайларды жасауды көздейді. Әлемдік қауымдастықтан ұлттық  мемлекеттің орнын табуына ықпал  етеді.