Қазақстан Республикасының Ұлттық су құқығы. Басымдықтары мен мәселелері. Жетілдіру бағыттары

Тақырыбы: Қазақстан Республикасының Ұлттық су құқығы. Басымдықтары мен мәселелері. Жетілдіру бағыттары.

Қазақстан Республикасының Ұлттық су құқығы. Басымдықтары мен мәселелері. Жетілдіру бағыттары.

Тұрақты даму жөніндегі Бүкіләлемдік саммит (Йоханнесбург қаласы, 2002 жыл) барлық елдерді 2005 жылға қарай Су ресурстарын бірігіп басқару және суды тиімді пайдалану жоспарларын әзірлеуге шақырды. Үшінші (Киото, 2003 жыл) және төртінші (Мехико, 2006 жыл) Бүкіләлемдік су форумдарында су дағдарысы, ең алдымен, басқару, мүдделі тараптар іс-қимылдарының келісілмегендігінің және жеткіліксіз қаржыландырудың дағдарысы болып табылатындығы атап көрсетілді.  
      Қазақстандағы су проблемаларының себептері де осыған ұқсас және оларды шешудің жаңа әдістерін қолдануды талап етеді.  
      Су ресурстарын бірігіп басқару (бұдан әрі - СРББ) қазіргі уақытта анағұрлым прогрессивті технология болып табылады және "Су өмір үшін" атты он жылдық іс-қимылдарының (2005 - 2015 жылдар) халықаралық басымдықтарының қатарына кіреді. Жаһандық Су Әріптестігі оны өмірлік маңызы бар тұрақты экожүйелердің орнықтылығын бұзбай тең құқылы негізде әлеуметтік және экономикалық даму көрсеткіштерін барынша арттыру мақсатында су, жер және олармен байланысты ресурстарды үйлесімді дамыту мен басқаруға ықпал ететін процесс ретінде айқындалды.  
      Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы жариялаған Халықаралық тұщы су жылы (2003 жыл) және "Су өмір үшін" атты он жылдық іс-қимылдарының басымдығы (2005 - 2015 жылдар) әлемдік қоғамдастықта су саласында талқылаудан, ниет білдіруден және міндеттерді жариялаудан іс жүзіндегі шараларды орындауға көшу қажеттігінің түсінігін бекітті. Бұл халықаралық қоғамдастықтың адам үшін, өмір үшін қойылған жаңа стратегиялық мақсаты.  
      Осы Қазақстан Республикасының су ресурстарын бірігіп басқару және су пайдаланудың тиімділігін арттыру жөніндегі 2009 - 2025 жылдарға арналған ұлттық жоспар (бұдан әрі - Ұлттық жоспар) Қазақстан Республикасы экономикасының су секторын басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі негіз қалаушы құжат болып табылады және Қазақстанда қолайлы құқықтық жағдайлар жасау, ұйымдық орта қалыптастыру және СРББ-дың құр Су адамзаттың өмір сүруін және экожүйелердің тұтастығын қамтамасыз етудің басты табиғи компоненті болып табылады. Сонымен бірге, су ресурстары қоғам дамуының лимиттеуші факторларының бірі. Қазіргі қолда бар су ресурстары мен оларға деген қажеттілік арасындағы теңгерімнің бұзылуы орнықты әлеуметтік-экономикалық даму жолындағы кедергі болып табылады.  
      Елдің анағұрлым өткір су проблемалары суға деген тапшылықтың өсуі, жер үсті және жер асты суларының ластануы, орасан зор, нормативтен тыс су шығындары, халықты таза ауыз сумен қамтамасыз етудегі бар проблемалар, мемлекетаралық су бөлу проблемалары, климаттың өзгеруі салдарынан су ресурстарының сарқылу қаупі болып табылады.  
      Су ресурстарының жылдық әртүрлі сулылығын Қазақстан экономикасының қажеттілігімен салыстыру жекелеген өңірлер бойынша да, тұтастай республика бойынша да судың өткір тапшылығының бар екендігін көрсетеді. Қазақстандағы су ресурстарының тапшылығы табиғи байлықтарды игеруді, өндірістік күштердің дамуын және тұтастай экономикалық өсуді тежейтін айтарлықтай фактор болып табылады. Бұл ретте, соңғы жылдары экономика салалары мен халықтың суды тұтынуы қысқарғаны байқалғандығына қарамастан, су ресурстарын пайдалану тиімсіз күйде қалуда (1-сурет). Мысалы, 2003 жылы Қазақстанда тек тасымалдау кезіндегі тұщы су шығынының көлемі - 5,6 км з құрады, яғни 2000 жылмен салыстырғанда 0,7 км з -ге ұлғайды. Қазіргі кезеңде жағдай негізгі құралдардың тозуы және оларды қалпына келтіру үшін қаражаттың жеткіліксіздігі салдарынан күрделене түсуде.  
      Суару жүйелеріндегі судың шығыны 50-60 %-ті құрайды (бас су тоғанынан бастап).алдарын дамыту жөніндегі басымдық іс-қимылдар кешенін айқындайды.  

Бүкіл су объектілері бойынша дерлік жер үсті суларының сапасы белгіленген стандарттарға сәйкес келмейді. Негізгі трансшекаралық өзендер Ертіс (Қытай), Іле (Қытай), Сырдария (Өзбекстан), Жайық (Ресей) өзендері қатты ластануға ұшыраған. Су объектілеріне негізгі ластау химия, мұнай өңдеу, машина жасау өнеркәсібі мен түсті металлургия кәсіпорындарының суларын жіберу кезінде түседі. Өзендердің сулары еліміздің аумағына Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан аумағынан ластанған күйде келеді. Бұл ретте, Қытай мен Қырғызстан Трансшекаралық су ағындары мен халықаралық көлдерді қорғау және пайдалану жөніндегі конвенцияға (Хельсинки, 1992 жылғы 17 наурыз) қосылған жоқ. Бұл мәселелер осы елдермен екіжақты келісімдерде де жеткіліксіз қаралған, оларға трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп мониторингтеу және олардың ластануының алдын алу жөніндегі ережелерді енгізу кажет.  
      Егер санамаланған су проблемаларының себептерін жоймаса, 2015 - 2020 жылдарға қарай экономиканы, экологиялық орнықтылықты дамыту және елдің халқын ауыз сумен қамтамасыз ету үшін нақты қауіп туындайды (2-сурет).

Жер үсті суларының ресурстары мен Қазақстан Республикасында 2020 жылға дейінгі су тұтыну     

 Елдің негізгі су шаруашылығы құрылыстары 30-40 жыл бұрын салынған. Қаржыландырудың жетіспеушілігінен су шаруашылығы секторы инфрақұрылымының жай-күйі аса тозған жағдайда. Бұл өзен құрылыстарынан бастап суару техникасымен қоса бүкіл инфрақұрылымға қатысты жәйт. Суды есепке алу жүйесі толығымен дерлік құлдыраған. Мұның барлығын халықаралық тәжірибені ескере отырып, қалпына келтіріп, жетілдіру және басқару кажет.  
      Су ресурстарын басқарудың негізгі проблемалары мыналар болып табылады:  
      1) Ұйымдық ортаның жетілмегендігі және секторлық бытыраңқылық  
      Су ресурстарын басқаруды үйлестіру мәселелері экономика салаларын дамытудың әзірленетін стратегияларында шешімін таппай отыр. Біртұтас су шаруашылығы саясатын жүзеге асыру үшін су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкілетті органға жеткілікті өкілеттіктер берілмеген, бұл су саласын дамытуды ұзақ мерзімдік жоспарлауға, су объектілерін пайдалану мүдделерінің, теңгерімін сақтауды оларды қорғаумен бір кешенде қамтамасыз етуге, сондай-ақ шешімдер қабылдау процесіне жұртшылықты тартуға теріс әсерін тигізеді.  
      2) Қазіргі бар заңнаманы іске асыру тетіктерінің тиімсіздігі  
      Қолданыстағы су секторының құқықтық базасы, негізінен алғанда, ынтымақтастық және салааралық өзара іс-қимыл жасау проблемаларының бүкіл кешенін қамтымайтын және шешімдерді дайындау мен қабылдаудың нақты тетіктері кірмейтін жалпы сипаттағы ережелер ғана енгізілген. Халықаралық келісімдер бойынша міндеттемелерді орындау жеткіліксіз деңгейде жүзеге асырылады.  
      3) Қазіргі заманғы басқару құралдарын қолданудың шектелуі  
      Су пайдаланудың құқықтық, экономикалық және ғылыми-әдістемелік құралдары жетілдірілмейді, бұл су пайдалаушыларды суды ұқыпты және тиімді пайдалануға және су объектілерінің ластануының алдын алуға ынталандыруға ықпал етпейді. Жұртшылықтың басқару шешімдерін қабылдау процесіне әсер ету деңгейі аса төмен.  
      4) Экожүйелік шектеулерге мән бермеу . 
      Экономиканың су секторын дамыту әлеуметтік, экономикалық және әсіресе, экологиялық талаптарды ескерусіз жүзеге асырылады. Су шаруашылығы қызметінде табиғат қорғау талаптарына мән бермеу Қазақстанның барлық өзен бассейндерінде дерлік дағдарыстық жағдайдың туындауына әкелді. Ормандардың, жайылымдардың құлдырау, мұздықтардың азаю, су жинау аумақтарындағы интенсивті эрозия проблемалары декларацияланады, бірақ бассейндерді дамыту сценарийлерін модельдеу және басқару шешімдерін қабылдау үшін негіз бола алмайды. Ел экономикасының дамуының су қорының жай-күйіне айтарлықтай тәуелділігіне қарамастан, су экожүйелерін және олар қоғамға беретін тауарлар мен қызметтерді экономикалық бағалау жүзеге асырылмайды.  
      Экожүйелердің құлдырау себептерінің бірі Қазақстан өзендері бассейндері суларының сапасын басқару жүйесінің жетілмегендігі болып табылады. Сулардың сапалық сипаттамаларының мониторингін: "Қазгидромет" республикалық мемлекеттік кәсіпорны (жер үсті суларының фондық мониторингі), облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармалары (өнеркәсіптік ағындар сапасының мониторингі), аумақтық санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау басқармалары (ауыз су қажеттілігіне арналған сулар сапасының мониторингі), Геология және жер қойнауын пайдалану комитетінің аумақтық басқармалары (жер асты сулар сапасының мониторингі) жүзеге асырады. Осы ұйымдар ақпаратының басым бөлігі сулардың сапасын жақсарту бойынша шешімдер жоспарлау және қабылдау үшін қол жетімді емес әрі жеткіліксіз, жұртшылық үшін қолжетімдік шектелген.  
      5) Судың зиянды әсерінің алдын алу және оларды жою жүйесінің жетілмегендігі  
      Осы салада жауапкершіліктің ведомствоаралық шашыраңқылығы байқалады (Төтенше жағдайлар министрлігі, Ауыл шаруашылығы министрлігі, Қоршаған ортаны қорғау министрлігі, жергілікті атқарушы органдар, шаруашылық жүргізуші субъектілер) және сулардың зиянды әсерінің салдарларының алдын алу мен оларды жою кезінде кешенді көзқарас жоқ. 
      Қазіргі уақытта сулардың зиянды әсерінің мәселелерін шешуде жүйелі көзқарас жоқ. Осы құбылыстар бойынша жүйелендірілген дерекқор жоқ, олардың көптеген түрлері бойынша заңдылықтар зерттелмеген, олармен байланысты ықтимал залалдың тәуекелдері мен ауқымы бағаланбаған. Судың зиянды әсерінен қорғауды қамтамасыз ету үшін жауапты арнайы жобалау және өндірістік бөлімшелер таратылған, ал жаңалары құрылмаған. Сондықтан, осы проблема жеткілікті түрде өзекті болып табылады.  
      6) Су шаруашылығы инфрақұрылымының жұмыс істеуі  
      Су шаруашылығы жүйелері мен құрылыстарының іс жүзінде тозуы 60 % асады. Стратегиялық маңызы бар құрылыстардың сенімділігі мен қауіпсіздігі төмендеген. Ірі су тораптарының бөгеттері едәуір авариялық жай-күйде, олардың бұзылуы апаттық топан судың пайда болуына себеп болуы мүмкін.  
      Үлестіруші желілердің пайдалы іс-қимылдары коэффициентінің төмендігі, сулардың үлкен шығыны, жер асты суларының көтерілуі және қатар жатқан жерлердің сортаңдануы байқалады.  
      7) Азаматтық қоғамның және үкіметтік емес ұйымдардың (бұдан әрі - ҮЕҰ) әлсіздігі  
      Су пайдаланушылар қауымдастығының (әрі қарай - СПҚ) және су пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативтерінің (бұдан әрі - СПАТК) даму практикасы олардың қалыптасу кезеңінде екендігін және су ресурстарын жоспарлау, бөлу және басқару процестеріне іс жүзінде қатыспайтындығын көрсетеді. Олар су шаруашылығы инфрақұрылымын жөндеу және жаңғырту, сондай-ақ аумақтар мен халықты сулардың зиянды әсерінен қорғауды қамтамасыз ету бойынша шешімдер әзірлеуге және жауапкершілікті бөлуге қатыспайды.  
      8) Ұлттық ақпараттық жүйенің дамымағандығы  
      Мүдделі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық және экологиялық ақпаратқа қол жетімділігі қамтамасыз етілмейді, басқарудың барлық деңгейлерінде қабылданатын шешімдердің объективтілігі төмендеуде. Экономиканың су секторында жоғары және орта буынды кадрлар даярлау және олардың біліктілігін арттыру жүйесі жетілдіруді талап етеді. Білім беру стандарттарындағы қазіргі бар олқылықтар білікті мамандардың және оқыту қаражатының жетіспеушілігіне әкеледі.  
      9) Трансшекаралық суларды басқару және халықаралық ынтымақтастық проблемалары  
      Трансшекаралық су объектілерін басқарудың күрделі проблемалары трансшекаралық өзендерді бірлесіп пайдалану мәселелерінің жеткіліксіз реттелуі, су ресурстарының жай-күйінің мемлекетаралық мониторингі жүйесінің және су ресурстарын пайдалану туралы шынайы деректер алмасудың, трансшекаралық өзендердің су шаруашылығы объектілеріндегі авариялық жағдайлар туралы өзара хабар берудің жоқтығы болып табылады. Бірлескен табиғи ресурстарды пайдалануды регламенттейтін құқықтық және әдістемелік негіз, сондай-ақ трансшекаралық экологиялық залалды бағалауда және өтеуде келісушілік жоқ. Трансшекаралық ластану проблемаларын екіжақты шешуге ұмтылыстар әзірше іс жүзіндегі нәтижелерге - трансшекаралық өзендердің ластану деңгейін төмендетуге әкелген жоқ. Осының бәрі республиканың су ресурстарын қалыптастырудың және су объектілері ластануының артуының жоғары деңгейімен қоса алғанда, халықтың және экономика салаларының тұрақты су пайдалануына және елдің экономикалық қауіпсіздігіне нақты шақырулар болып табылады.  
      Халықаралық конвенциялар бойынша міндеттемелерді орындау деңгейі әрқашан жеткілікті жоғары емес екендігін атап өткен дұрыс. Проблема қаржыландырудың тапшылығында ғана емес, Қазақстанның конвенциялар мен келісімдер бойынша міндеттемелерін ескеретін сектораралық іс-қимылдарды жоспарлау рәсімдері мен әдістемелерінің жоқтығында.  
      Қазақстан Республикасы экономикасының су секторының санамаланған проблемаларының қоршаған ортаға, ресурстық әлеуетке және халықтың денсаулығына залал келтіретін келеңсіз төтенше экономикалық және әлеуметтік салдарлары болуы мүмкін. Қазақстанның су ресурстарын басқару жүйесінің жетілмегендігінің аса көрнекті салдарлары баршаға аян, олар:  
      Арал теңізінің экологиялық апаты;  
      халықтың қауіпсіз ауыз сумен қамтамасыз етілуінің төмендігі;  
      Каспий теңізінің қайраңында мұнай өндіру кезінде орын алуы мүмкін технологиялық апаттарға байланысты мұнай-газ секторының экологиялық проблемалары;  
      су тапшылығы мен сулардың ластануы, ауыл шаруашылығы жерлерінің тұздануы (шөлейттенуі);  
      республиканың көптеген су экожүйелерінің қанағаттанғысыз сапалық жай-күйі;  
      гидротехникалық құрылыстардың физикалық тұрғыдан тозуына байланысты техногендік апаттардан болатын тәуекелдер мен ықтимал залал.  
      Қазақстанда СРББ-ға өту үшін барлық алғышарттар бар, бірақ, процесті дамытуды қамтамасыз ету үшін институционалдық, заңнамалық және ақпараттық шаралардың үлкен кешенін атқару қажет. Белгілі бір жағдайлар жасалған, атап айтқанда, су ресурстарын басқарудағы негізгі рөл су ресурстарын пайдалану және қорғау саласындағы уәкілетті органға және оның аумақтық бассейндік органдарына берілген, бірақ тиімді жұмыс үшін олардың институционалдық әлеуетін едәуір арттыру талап етіледі. Халықаралық ынтымақтастық дамуда, бірақ Қазақстанның халықаралық шарттар бойынша міндеттемелерін орындау үшін, ең алдымен, су ресурстарын басқару проблемаларын ұлттық деңгейде шешу қажет.

Ұлттық жоспардың мақсаты мен міндеттері

      Ұлттық жоспардың мақсаты  Қазақстан Республикасының экологиялық  қауіпсіздігі мен орнықты дамуын  қамтамасыз ету үшін су ресурстарын  бірігіп басқару жүйесін қалыптастыру  мен дамыту және суды пайдаланудың  тиімділігінарттыру болып табылады.  
      Ұлттық жоспардың мақсатына қол жеткізу мына міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:  
      -су ресурстарын басқару саласындағы заңнаманы жетілдіру;  
      -су объектілерін пайдалану мен қорғау саласындағы ұйымдық құрылымды жетілдіру, сектораралық әріптестіктің әлеуетін арттыру және қалыптастыру;  
      -СРББ-ның экологиялық компонентін енгізу және сулардың сапасын басқару;  
       -сулардың зиянды әсерлерінің алдын алу және олардың салдарларын жою;  
      -су пайдаланудың тиімділігін арттыру;  
      -су ресурстарын басқарудың ақпараттық-талдамалық жүйесін қалыптастыру;  
      -халықаралық ынтымақтастықты дамыту және трансшекаралық су объектілерін басқаруды жетілдіру.  
      Ұлттық жоспар міндеттерін кезең-кезеңмен шешу бірігіп басқару құралдарының кешенін: су ресурстарын және оларға деген қажеттілікті бағалауды; әртүрлі деңгейлерде (мемлекетаралық, республикалық, мемлекеттік, бассейндік, аумақтық) су ресурстарын басқару жоспарларын әзірлеуді; су секторын дамыту сценарийін модельдеуді; сұранысты басқаруды және су ресурстарын неғұрлым тиімді пайдалануды; жанжалдарды шешуді, суды әділ бөлуді; тиімділік пен әділдікті қамтамасыз ету үшін құн мен бағаны пайдаланудың реттеуші және экономикалық құралдарын; басқару және ақпарат алмасуды; суды анағұрлым жетілген түрде басқару үшін білімді жақсартуды кеңінен қолдану негізінде жүзеге асырылады. Тұрақсыздандырушы факторлар серпінінің әр түрлі нұсқалары мен ықтимал сценарийлерін ескеретін болжамдар мен даму модельдерін әзірлеу көзделеді. Бұл су ресурстарын беруші сала рөлінің маңыздылығын қосылған құнның технологиялық және экономикалық тізбектерінің бастапқы буындары ретінде түсінуге қол жеткізуге мүмкіндік береді, олардың орнықтылығы мен қызмет көрсетулерінің сапасына өндірістің бүкіл тізбегінің түпкі өнімінің құны байланысты.

Іске асырудың негізгі бағыттары мен тетіктері

      Ұлттық жоспар Қазақстан  Республикасының ұлттық су саясатын  іске асырудың маңызды тетіктерінің  бірі - су ресурстарын басқару  жүйесін жетілдіруге және дамытуға  бағытталған.  
      Осы Ұлттық жоспар білікті басқаруды қалыптастыру, нақты болжау және ғылыми негізделген жоспарлау, су саясатын жүзеге асыруда мүдделі тараптардың сектораралық іс-қимылдарын қолдау жолымен су саясатының басымдықтарына қол жеткізуді қамтамасыз етеді.

Су ресурстарын басқару саласындағы су заңнамасын жетілдіру

      Су ресурстарын және оның  сапасын басқару саласындағы  заңнаманы оң халықаралық тәжірибені  ескере отырып, одан әрі жетілдіру  қажет.  
      СРББ үшін қолайлы құқықтық жағдайлар жасау мынадай іс-шараларды көздейді:  
      1) бірінші кезеңде (2009 - 2011 жылдар):  
      су ресурстарын басқару және экономиканың су секторын орнықты дамыту саласындағы нормативтік құқықтық актілерді жетілдіру;  
      2) екінші және келесі кезеңдерде (2011 - 2025 жылдар):  
      республикалық және жергілікті су саясаты (басқару саласында) арасында өзара тиімді іс-қимыл жасасу үшін құқықтық негіздерді дамыту;  
      су ресурстарын пайдалану мен қорғау саласындағы нормативтік әдістемелік базаны одан әрі жетілдіру;  
      қаржы ағынының салықтық төлемдерге (су объектілерін пайдаланғаны үшін төлем) және молықтыру төлемдеріне (су объектілерін қалпына келтіру мен қорғауға бағытталған төлем) бөлуді заңнамалық қамтамасыз ету;  
      барлық өзен бассейндеріне арналған бассейндік келісімді дайындау, оларға қол қою және орындау.

Су объектілерін пайдалану мен қорғау саласындағы ұйымдық құрылымды жетілдіру, оның әлеуетін арттыру және сектораралық әріптестікті қалыптастыру

      СРББ принциптерін іске асыру  үшін басқарудың барлық деңгейлерінде (мемлекетаралық, республикалық, бассейндік  және жергілікті) институционалдық  іс-шараларды жүргізу талап етіледі. Ол үшін:  
      1) бірінші кезеңде (2009 - 2011 жылдар):  
      су қорын пайдалану мен қорғау саласындағы уәкілетті органды институционалдық жағынан күшейту;  
      Су және санитария жөніндегі ұлттық үйлестіру кеңесін құру;  
      су шаруашылығы жүйелері мен құрылыстарын пайдалану жөніндегі мемлекеттік холдинг (Ұлттық компания) құру;  
      су ресурстарын басқару жөніндегі Бірыңғай ақпараттық-талдамалық жүйені енгізудің базалық негіздерін құру; 
      бассейндік кеңестерді одан әрі дамыту мәселелері көзделеді;  
      2) екінші және келесі кезеңдерде (2012 - 2025 жылдар):  
      экономиканың су секторын одан әрі институционалдық күшейтуді жүргізу;  
      сумен жабдықтау және су бөлу кәсіпорындарын қаржыландыру (субсидиялау) көздері мен бірінші кезектегі және перспективалық міндеттерді, оның ішінде су құбыры-кәріз жүйесін түгендеуді жүргізу, коммуналдық жүйе объектілерінің мониторингі, жаңа технологиялар мен техниканы енгізу мәселелерін шешуде жәрдем ету бойынша шараларды айқындау;  
      ең төменгі аумақтық деңгейде шешімдер қабылдауды қамтамасыз ету үшін бассейндік басқарудың ұйымдық құрылымын жетілдіруді жүзеге асыру.