«Директ-костинг» жүйесінің аналитикалық мүмкіндіктерін басқару шешімінің негізіне пайдалану

 

Тасымалдаушылар бойынша шығындар есебінің нәтижесі олар бойынша шығын  есебіне байланысты. Егер тасымалдау бойынша шығындар  нәтиженің есебі  толық өзіндік құнды есептеуге  негізделсе, онда нетто-табыс немесе нетто-зиян есептелінеді. Егер нәтиже бөлшектік шығынға негізделсе, онда бұйымдық брутто-табыс анықталады. Тасымалдаушылар бойынша шығындар нәтижесінің есебі 7-кестеде көрсетілген.

 

7-кесте

Тасымалдаушылар бойынша шығындар нәтижесінің есебі

 

Көрсеткіштер	Сыра сорты және көрсеткіштері, тг
	“Шымкент сырасы”	“Қазақстан сырасы”	“Алатау сырасы”
1 дал сыраның сату бағасы	220,00	256,67	253,50
Айнымалы өзіндік құн	163,64	198,48	195,79
Маржиналды табыс	+56,36	+58,19	+57,71
Тұрақты шығындар	36,74	36,74	36,74
Нетто – табыс	+19,62	+21,45	20,97

 

Табыстар - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың үлғаюы болып табылады, бүл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.Тасымалдаушылар бойынша шығындар мен түсімдеріне нәтижесінің есебіне сәйкес уақыт аралығындағы нәтижелерінің есебі 8-кестеде көрсетілген.

 

8-кесте

Уақыт аралығындағы нәтижелер есебі, мың тг

 

Көрсеткіштер	Сыра   сорты және көрсеткіші, тг			Барлығы
	Шымкент сырасы	Қазақстан сырасы	Алатау сырасы
Периодтағы сатудан түскен түсім	229900	46457,27	26871	303228,27
Сатылған өнімнің айнымалы өзіндік  құны	171004	35926	20754	227684
Маржиналды табыс сомасы	+58896	+10531,27	+6117	+75544,27
Периодтағы тұрақты шығындар	38393	6649	3894	48936
Периодтағы нетто-табыс	+20503	+3882,27	+2223	+26608,27

 

Республикада сыра өндіретін ұйымда дайын өнімнің ағымдағы есебі нормативтік өзіндік құн бойынша жүргізіледі.  Есеп беру кезеңінің соңында нормативтік өзіндік құн ауытқу пайызының сомасын есептеу жолымен фактілікке жеткізіледі. Ауытқу пайызы келесі формуламен анықталады:

 

                                            Ауытқу сомасы

Ауытқу пайызы =                                                                                  (1)

                       Қалдық + нормативтік өз.құн бойынша  кіріс етілгендер  

Фактілік өзіндік құннан нормативтік  өзіндік құнның ауытқуын  негіздеу үшін, кәсіпорынға дайын өнім процесін көрсету үшін «Өнім шығарылымы»  деген шотты қарастыруды ұсынамыз.

3. «Директ-костинг» жүйесінің аналитикалық  мүмкіндіктерін басқару шешімінің негізіне пайдалану.

 

3.1 Кәсіпорынның зиянсыздығын талдау

 

 

Батыстағы өндірісік есептің сипаттамасы  талдау және басқару шешімін біріктіру  есебі болып табылады. “Шығын-көлем-пайда” жүйесінің көрсеткіштерінің қатынасын талдау– ұйым менеджерлерінің қолындағы ең күшті құралдардың бірі. Ол осы көрсеткіштер  арасындағы байланысты түсінуге көмектеседі:

- өнім көлемі сату көлеміне  әсер етеді;

- сату көлемі сатудан түскен  түсімдіанықтайды;

- өнімді өткізуден түскен түсім   және  өндірістік  шығындар  кәсіпорынның өнімдер  түрлері бойынша түскен табысты анықтайды.

Осыған  байланысты зерттеу  нәтижесі ұйым басшылығына сатудың критикалық деңгейін 6-суретте анықтауға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 6. Сатудың критикалық деңгейі

 

Зиянсыздықты талдау кезінде зиянсыздық  нүктесі  анықтау қажет. Оны экономикалық әдебиеттерде әртүрлі атайды: критикалық нүкте, тепе-теңдік нүктесі т.б.

Зияныздық нүктесі – ұйымның барлық шығындарды жабуы, бірақ өзі  табыс таппайтын жағдайдағы сату көлемі. Басқаша айтқанда бұл  нүктеде ұйым сатудан пайда таппайды, бірақ зиян да келмейді. Тепе-теңдік нүктеде шығынның жалпы көлемі түсімнің жалпы көлеміне тең болады.

Зиянсыздықты талдаудың басты  мақсаты -  өндірістің  көлем деңгейі  өзгергенде  қаржылық  нәтиже қандай болатынын анықтау.

Өндіріс көлемі – жиынтық шығынның, сатудан түскен түсімнің өзгеруіне әсер ететін басты фактордың бірі. Зиянсыздықты талдағанда ең бірінші өндіріс көлемінің критикалық нүктесін анықтап алу керек. Бұл нүктені анықтаудың 3 әдісі бар: математикалық, графикалық және маржиналдық табыс. Енді осы әдістерді жеке-жеке қарастырамыз.

1) Математикалық  әдіс (теңдік әдісі). Критикалық нүктені табу үшін өндірістің жалпы шығыны (толықөзіндік құн), өткізу көлемі және қызметтен табыс арасындағы байланысты көрсететін теңдеуді қолданамыз:

 

D^N=V⁰+C+D⁰(2)

Мұндағы:

D^N - өнімді сатудан түскен пайда;

V⁰ – айнымалы шығынның жалпы сомасы;

C-тұрақты шығындар;

D⁰-негізгі қызметтен табыс;

Ендеше, «Шымкент сыра »  кәсіорыны мысалында өнімді сатудан түскен пайданы есептейік.

D^N= 171004+38393+20503 = 229900 тг.

Егер  сатудан түскен  пайданы  p*q, жалпы айнымалы шығын сомасын V⁰*q  деп алсақ, онда мынадай теңдеу шығады:

 

P*q=C+V+D⁰                                    (3)

 

p- өнімнің бірлігінің бағасы 

q – сатылған  бірлік саны

V - өнімнің бірлігіне кеткен айнымалы шығын.

Алдын «Шымкент сыра» кәсіпорнының берілген  мәліметтері негізінде  есептеп көрсетейік:

1045*220 = 38393+171004+20503

229900 тг = 229900 тг

Осы теңдеуден кәсіпорынның  негізгі  қызметінен түскен  пайданың келесі формуласын шығарамыз:

 

D⁰=D^N-V⁰-C                                           (4)

D⁰= 229900- 171004-38393 = 20503 тг.

 

Ал өнімді сатудан түскен таза пайда  тең:

 

D^T=q*p-(V-C)    (5)     

D^T=1045*220 – (171004-38393)= 97289 тг.

 

2) Маржиналдық табыс әдісі.  Зиянсыздық  нүктесі маржиналдық табыс көлеміне  байланысты табылады. Маржиналдық  табыс немесе жалпы маржа деп  айнымалы шығындарды жапқаннан  кейінгі табысты  айтамыз. Маржиналдық табыс өткізу бағасы мен өнім бірлігіне кеткен  айнымалы шығындар арасындағы айырма болып табылады. Маржиналдық табысты «Шымкент сыра» кәсіпорнының мысалында есептесек:

d^M = 220-163,64 =56,36 тг.

Жалпы маржиналдық табыс:

D^M= 56,36*1045 = 58896,2 тг.

Ұйымда зиянсыздықты қамтамасыз ету үшін маржиналдық табыс тұрақты шығындарды жабу керек. Біздің мысалымызда кәсіпорынның маржиналдық табысы 56896,2 тг. тұрақты шығындарды 38393 тг. жабады.  

Ұйымның зиянсыздық нүктесі келесі формула арқылы анықталады:

 

BEP  = C / (P-V)   (6)

Мұндағы: С – тұрақты шығын;

P – өнім бірлігінің бағасы;

V – өнім бірлігіне келетін айнымалы шығын.

Өнімді өткізуден түскен түсім  = айным.шығ + тұр.шығ + нег.қызм. пайд  (7)

Ал енді «Шымкент сыра» кәсіпорыны  мысалында ұйымның шығынсыздық  нүктесін анықтайық:

Берілген мәліметтер: өнім бірлігінің бағасы 220 тг., өнім бірлігіне айнымалы шығын 163,64 тг., шығарылытын көлемі 1045 л., тұрақты шығын 38393 тг., жалпы шығын 209397 тг.

Осы мәліметтер негізінде шығынсыздық  нүктесін анықтайық:

       1)220х =  163,64х + 38393

56,36х= 38393

          х = 681,21 – өнім бірлігі (л.)

Егер шығынсыздық нүктесін құндық белгіде есептейтін болсақ, яғни теңгемен:

220 * 681,21 = 149866,2 тг.

       2) BEP  = C / (P-V)

38393 / (220-163,64) = 681,21 – өнім бірлігі (л.)

 

3) Графикалық әдіс. Жалпы, айнымалы және тұрақты шығындардың өнімді өткізуден түскен пайдасымен байланысын, маржиналдық табыс және негізгі қызметтен түскен пайданың арасындағы байланысты көру үшін графикалық әдіс қолданылады.  Координаттың вертикаль бойымен (У) өзіндік құн және өткізуден түскен түсім, горизонталь бойымен (Х) – натуралды өнім көлемі көрсетілген.

Тұрақты шығынды жүргізу үшін А  нүктесін белгілейміз, ол горизонтальды  оське параллель болады. Түсім  сызыын салу О нүктесінен Д^Nнүктесіне дейін сызық жүргіземіз. Ал тұрақты шығындар сызығын салу үшін Б нүктесі бойымен абциссаға параллель түзу жүргіземіз.Графикалық әдіске сәйкес табыс пен пайда арасындағы байланыс 7-суреттен көрініс тапты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 7. Өндірістің зиянсыздық нүктесін анықтау графигі

 

Енді табыстар туралы көп сатылы есеп процесін «Шымкент сыра кәсіпорыны» мысалында қарастырайық, оның негізгі моделі келесі түрде керінеді:

Өнімді өткізуден түскен табыс –229900тг; айнымалы шығындар – 171004тг; маржиналды табыс – 58896 тг; тұрақты шығындар – 38393 тг, негізгі қызметтен алынған табыс – 20503 тг.

Маржиналды табыс - бұл өнімді өткізуден түскен табыс пен айнымалы шығындар арасындағы айырма (229900-171004 =58896 тг.). Екінші жағынан, ол - тұрақты шығындар мен негізгі қызметтен түскен табыс сомасы (38393+20503=58896 тг.). Бұл жағдай көп сатылы есеп құруға мүмкіндік береді, оның есепті жіктеу үшін маңызы зор. Көп сатылы есептер кем дегенде екі бөлімнен тұрады: жоғарғысы маржиналды табысты, ал төменгісі негізгі қызметтен түскен табысты көрсетеді.

Жалпы, айнымалы және тұрақты  шығындардың өткізілген өнім көлемі, маржиналды табыс және негізгі қызметтен  түскен табыспен өзара байланысын анық көрсету үшін графикалық әдісті пайдаланамыз. Декарт координатының тігінен ("у" белгіленетін ордината осі) өзіндік құн және өткізілген өнімнен түскен табыстың мәліметтерін, ал көлденеңінен ("х" белгіленетін абцисса осі) - табиғи өндірілген өнім саны туралы мәліметтерді келтіреміз.

Кәсіпорын икемді сұранысқа  ие болатын атаулы өнім өндіреді делік. Біздің мысалымызда бұл сыра өнімі.  Келесі ақпараттар негізінде график қүрамыз. Өнім бірлігіне келетін өзгермелі шығындар – 163,64 теңге, іскерлік белсенділіктің мүмкін болатын маңызды көлемі –1045 л, осы көлемдегі тұрақты шығындар –38393 теңге, айнымалы шығындар - 1717004 теңге, жалпы шығындар -209397 теңге, өткізілген өнім бірлігінің бағасы - 220 теңге. Өнім өндірудің қандай көлемінде, өткізуден түскен табыс өнімнің толық өзіндік құнына тең болатын және табыс та, шығын да болмайтын өткізудің қауіпті көлеміне қалай қол жеткізеді деген сұрақ туады. Егер өнімді өткізуден алынған нақты табыс, оның толық өзіндік құнынан жоғары болса, онда кәсіпорын негізгі қызметтен табыс алады, ал егер керісінше болса, онда шығынға ұшырайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Зиянсыздық нүктесін анықтау үшін (өндірудің қауіпті көлемінің нүктесі, немесе "өлі нүкте") өзіндік құн, өткізу көлемі және табыс арасындағы өзара байланысты көрсететін келесі негізгі теңдеуді пайдалануға болады:

Д = yо+с + д°.

Мұнда: Д- өнімді өткізуден түскен табыс; Уо - айнымалы шығындардың жалпы сомасы; С - тұрақты шығындар;Д° - негізгі қызметтен түскен табыс.

Д = 171004+38393+20503 = 229900 тг.

Осы мәліметтер бойынша өндіріс көлемінің қауіпті нүктесіндегі тұрақты шығындар көлемін анықтаймыз:С = d^M* BEP= 681,21*56,36 = 38393 теңге.

Зиянсыздық нүктесі  компания зиянсыз жұмыс істеуі үшін керекті минималдық сату туралы сұраққа  жауап береді. Біздің мысалымызды ол 681,21 бірлік өнімді құрап отыр. Осыған байланысты қауіпсіздік аумағы деген ұғым пайда болады. Қауіпсіздік аумағы кәсіпорынның шектік деңгейге қанша таяу екенін көрсетеді. Нақтырық айтсақ, қауіпсіздік аумағы шығынсыз деңгейге жету үшін өткізу көлемін қанша пайызға өсіу көлемін көрсетеді.