Қазақстан Ренспубликасының метрология саласындағы заң шығарушы базасын талдау

- мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық.

Өкілетті орган Қазақстан Республикасындағы өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша жұмыстардың мемлекеттік қадағалауын жүзеге асырады.

Өкілетті органның негізгі мәні мен мақсаты мыналар болып табылады:

- өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен реализациялау;

- Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметінің әрекетін координациялау;

- мемлекетте қолдануға рұқсат етілген шама бірліктерінің жүесін бекіту;

- шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын қолдау, сақтау, бекіту, жасау ережелерін орнату, шама бірліктерінің эталон базасын жетілдіру;

- Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесін жетілдіру.

Мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық (МҒМО). МҒМО-ң негізгі мәні мен мақсаты мыналар болып табылады:

- метрология салысындағы әдістемелік-ұйымдастыру, практикалық, ғылыми-зерттеу жұмыстарды, іргелі зерттеулерді жүргізу;

-  Қазақстан Республикасының  шама бірліктерінің эталон базасын  құру және жетілдіру;

-  шама бірліктерінің өлшемін беру жүйесін құру;

 

- халықаралық талаптарға сай өлшем бірліктерін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттарды құру және жетілдіру;

- өлшем бірлігін қамтамасыз  ету саласында мемлекеттік саясатты  жүргізу есебімен мемлкетте метрологияны  дамытуға бағытталған жұмыстарды жүргізу.

Мемлкеттік метрологиялық қадағалау мен метрологиялық бақылау. Метрологиялық ережелерді және нормаларды сақтауды мемлекеттік метралогиялық қадағалау мен метрологиялық бақылау жүзеге асырады.

Мемлекеттік метрологиялық қадағалау бұл – мемлекеттік инспекторлардың шығарудын, өлшем құралдарының күйі мен қолдануын, өлшемді орындауда қолданылатын әдістемелер, метрологиялық ережелер мен нормаларды сақтауды, сату кезіндегі тауардың мөлшері және бөліп оралған кездегі әр түрлі орамдағы бөліп оралған тауардың мөлшерін, және импорттап сатудың әрекеттерін қадағалау болып табылады.

Мемлекеттік бақылау бұл – метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуын тексеру мақсатымен жүзеге асырылатын мемлекеттік басқару органдарының жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметі.

Мемлекеттік метрологиялық қадағалау мен метрологиялық бақылау жоспарлы, жоспарсыз және қайталану ретінде салыстырып тексеру формасында жүзеге асырылады.

Мемлкеттік метрологиялық қадағалау негізінде:

- салыстырып тексеру графигі бойынша жоспарлы салыстырып тексеру үш жылда бір реттен артық емес өткізіледі;

- жоспарсыз салыстырып тексерулер мемлекеттік басқару органларының арыздары мен жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық ережелері мен нормаларын бұзу кезінде жүргізіледі;

- қайталанатын салыстырып тексерулер алдынала жазуды орындау мақсаты мен жүргізіледі.

Метрологиялық бақылау кезіндегі салыстырып тексеру тәртібі заңды тұлғалар мен мемлкеттік басқару органдарының метрологиялық қызметімен анықталады.

Метрологиялық қадағалау. Метрологиялық бақылау кезіндегі салыстырып тексерузаңды тұлғалар мен және мемлкеттік басқару органдағы метрологиялық қызметінің мамандарымен жүзеге асырылады.

Метрологиялық объектілеріне жататындар:

а) шама бірліктерінің эталондары;

ә) өлшеу құралдары;

б) өлшеуді орындау методикасы;

в) өлшеу құралдарын юстировкалау, жасау, өндіру, калибрлеу және салыстырып тексеруді қызметшілер жүзеге асырады.

А. Эталондарды метрологиялық бақылау кезінде, мемлекеттік метрологиялық қадағалау талаптарына орындаудан басқа мыналар тексеріледі:

- қолда бар бастапқы эталондардың  салыстырып тексеруін жүргізуге  арналған келісім шарттардын  болуы;

- эталондарды эксплуатациялау  мен сақтау шарттары.

Ә. Өлшеу құралдарының күйі мен метрологиялық бақылауды жүзеге асыру кезінде мыналар салыстырып тексеріледі:

- салыстырып тексеруге жататын өлшеу құралдарын анықтау дұрыстығы;

- өлшеу құралдарын салыстырып тексеру мен калибрлеудің қазіргі заманға сайлығын;

- өлшеу құралдарының калибрлеуі мен салыстырып тексеру процедураларының сәйкестігі.

Б. Өлшемді орындау әдістемесінің метрологиялық бақылауды жүзеге асыру кезінде мемлекеттік метрологиялық қадағалау кезінде сияқты талаптар да тексеріледі.

Метрологиялық бақылауға келесі объектілер мен әрекет түрлері жатқызылу мүмкін:

- нормативтік құжаттарды амтамасыз ету мен актуализациялау, шама бірліктері мен олардың атауы мен белгілері;

-  өлшеуді орындау әдістерін қолдану;

- өлшеу әдістері мен құралдарын дұрыс таңдау.

Бұзышулық кезінде қолданылатын өлшем мен бақылау нәтижелерін хаттау тәртібін, метрологиялық бақылауын жүзеге асыратын тұлғалардың міндеттерін, жауапкершілігі мен құқығын, Қазақстан РЕспубликасының заңына сәйкес заңды тұлғалардың мемлкеттік басқару органдарының метрологиялық қызметі орнатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕТРОЛОГИЯ САЛАСЫНДАҒЫ ЗАҢ ШЫҒАРУШЫ БАЗАСЫН ЖЕТІЛДІРУ

 

3.1 Қазақстан республикасының метрология  саласындағы заң шығарушы базасын  жетілдіру 

 

 

Саясатты жүргізу кезінде прогресстің алғышарты мемлекетіміздегі отандық-эканомикалық өнімнің сапасын, қызмет көрсету мен әлемдік рынокта олардың бәсекелестікке қабілеттілігін жоғарлату болып табылады.

Өнімнің сапасы мен қызметін жоғарлату мемлкеттін міндеті болып табылады, ол тікелей өндіру кезіндегі өлшеу күйімен және деңгейімен, бақылаумен, жоғары сапаны қамтамасыз ету мақсатымен көрсетілетін қызмет пен жасалатын өнімнің сертификация және сынаумен байланысты.

Өлшеу нәтижелері тұтынуды қанағаттандыру кезіндегі өлшем бірлігі, халықтың соңғы мақсаты болып табылады.

Мемлекет және халықаралық деңгейде өлшем бірлігін қамтамасыз ету, мемлкеттін негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.

Жоғарыда айтылып кеткен мәселелерді жүзеге асыру үшін ҚР-да 1993 жылы 18 қаңтарда «Өлшем бірлігі туралы» заң қабылданады, бұл заң республикадағы метрологиялық инфоқұрлымның басқармасын заңды принціптерге ауыстыруға мүмкіндік беріп, келесі мемлекеттік қадағалау формасын бекітеді:

- өлшеу құралдарының мемлекеттік сынаулар мен типтерін бекітеді;

- өлшеу құралдарының мемлекеттік метрологиялық аттестациялауын;

- өлшеу құралдарын мемлекеттік салыстырып тексеру;

- өлшеу құралдарын прокаттау, сату, жөндеу, салыстырып тексеру, жасау  бойынша әрекеттерді лицензиялау;

- бөліп орау және сату кезінде түрлі қораптағы бөліп оралған тауардың сапасы бойынша мемлекеттік қадағалау;

- метрологиялық нормалар мен ережелерін сақтауын, өлшеуді орындау әдістемелерін, өлшеу құралдарын қолдану мен күйін мемлекеттік қадағалау.

Халықаралық таразы және өлшем бюросы мен Халықаралық заң шығарушы метрология ұжымының құжаттары мен таразы және өлшем бойынша Генеральді конференция шешімінің басшылығымен, ТМД-ң Парламентаралық қатысушы-мемлекеттік ассамблеясы, 1992 жылы 13 сәуірден «Стандартизация, метрология және сертификация саласындағы келісілген саясатты жүргізу туралы» Парламентаралық келісімді ескере отырып, осы саладағы құқықтық қатынастарды реттеу облысындағы, қатысушы-мемлекеттер негізінде нормативтік жақындасуда жәрдемдесуге ұмтылып, сондай-ақ өлшем бірлігін қамтамасыз ету сұрақтары бойынша шаруашылық субъектілер мен мелекеттік бақылау ұжымдары арасында қатынасты реттеу мен дұрыс емес және қате өлшеу салдарынан жеке және заңды тұлғалардың мүдделерін қорғау мақсатымен, барлық мемлекеттер одағындағы өлшем бірлігін қамтамасыз етудің заңды негізінің жиынтығы түрінде, кепілді растау құжаты ретінде «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» модальды заң қабылданды.

2000 жылы 7 маусымда Қақастан Республикасының  президенті Н.Ә. Назарбаевтің үкімімен  Қазақстан Республикасының стандартизация, метралогия және сертификация  жөніндегі өкілетті роганның  «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету  туралы» модальды заң негізінде жасалған «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заң қабылданды.

Бұл заң Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің құқықтық-эканомикалық және ұйымдастыру негіздерін орнатады, метрология саласында мемлекеттік басқару органдарымен жеке және заңды тұлғалардың арасындағы метрологиялық қызмет саласындағы қатынастарды реттейді және ол азаматтар мен Қазақстан Республикасының заңды мүдделерін, өлшеулердің дұрыс емес нәтижелердің салдарынан қорғауға бағытталған.

Заң әрекетінің таралу салаларына мемлекеттік басқару органдары жатады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының тераториясындағы өлшем бірлігін қамтамасыз етумен байланысты жүзеге асырылатын әрекеттер мен жеке және заңды тұлғаларға таралады.

Қақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің нормативтік негізін, нормативтік құжаттар комплексі құрайды. Олар Қазақстан Республикасындағы қажетті өлшем дәлдігі мен бірдейлікті қамтамасыз ету бойынша жұмыстарды ұйымдастыру мен өткізу тәртібін регламенттейтін, бірдей нормалар мен ережелерді бекітеді.

Қазақстан Республикасының мемлекет-мүшелері арасында стандартизация, метрология және сертификация саласында, Қазақстан Республикасының шекті келісілген саясатты жүргізу туралы Үкіметаралық келісім шартқа қол қойылды. Бұл құжат бойынша материалдар мен заттардың құрамы мен қасиетінің стандарттық үлгілері, стандарттық анықтама мәліметтері, физикалық шама бірліктерінің берілген эталондарды қолданылуымен негізделген өлшем бірлігі сақталынады. Келісім калибрлеудің, салыстырып тексерудің және өлшеу құралдарын сынау нәтижелерін келісіліп қабылдау жағдайын құрайды.

Жоғарыда айтылған келісімнен басқа да құжаттар қабылданған:

- өлшеу құралдарын калибрлеу, салыстырып тексеру, метрологиялық аттестацияны бекіту типтері мен мемлекеттік сынаулардың нәтижесін, сондай-ақ өлшеу құралдарын калибрлеуді, салыстырып тексеруді, сынауды жүзеге асыратын лабараториялардың акктедитация нәтижелерін келісіліп қабылдау туралы келісім;

- материалдар мен заттардың  қасиеттері мен физикалық константалар туралы мәліметті құру мен қолдану бойынша қызметтестік туралы келісім;

- материалдар мен заттардың құрамы мен қасиетінің стандарттық үлгілерін құру мен қолдану бойынша қызметтестік туралы келісім.

Жұмыс координациясы үшін стандартизация, метрология және сертификация бойынша МГС ғылыми-техникалық комиссия құрылады [10,315].

Комиссияның негізгі функциялары:

- мемлекеттік-қатысушылар келісілген  өлшем құралдарын қамтамасыз  ету сұрақтарына жататын, МГС  шешімі мен үкіметаралық келісімдерді  реализациялау бойынша халықтық органдардың әрекеттерін координациялау;

- МГС-ты қабылдау жөніндегі кепілдемелерді  жасау және өлшем бірлігін  қамтамасыз ету саласындағы мемлекетаралық  нормативтік құжаттардың жобаларын  жетілдіруді ұйымдастыру;

- ұсыныстарды қалыптастыру бойынша материалдар мен заттардың қасиеттері мен физикалық константалар туралы стандарттық анықтама мәліметтерді, материалдар мен заттардың құрамы мен қасиетінің мемлекетаралық стандартты үлгілерді, өлшеу құралдарының үлгілері мен мемлкетаралық эталондарын қолдану және жасау бағдарламасын жетілдіру;

- өлшеу құралдарын салыстырып  тексеру мен халықаралық бастапқы  эталондарды салыстыруды жүргізу  бағдарламасын мемлекетаралық жетілдіруді  ұйымдастыру;

- Қазақстан Республикасының Мемлекетаралық  кеңесінің салалы жұмыс комиссиясының МГС-ң әр түрлі ғылыми-техникалық комиссиялардың өзара ықпалы.

 

 

3.2 МОЗМ ұйымымен Қазақстанның арақатынасы

 

 

Қазақстанның қатысуы туралы да бір-екі сөз айтып кетсем. Осы ұйым КСРО талабымен құрылып, МОЗИМ-ң басқарылуы Ресейде болған, ал кейін Қазақстанға өтті.

Қазақстан Республикасының астарлы комиттетері мен техникалық комиттетері өлшеудің нақты түрлері мен жалпы материалдық сұрақтар ретінде МД және МР-ді жасайды. Өлшем құралдарының көбісі шикізат тауарлардың сапа параметрлерін анықтауға қолданылатын стандарттық үлгілермен тексеріледі. Қазақстанның шикізат экспорттаушылары үшін стандарттық үлгілері бойынша олардың үсыныстарын қабылдауға қол жеткізу маңызды болып табылады. Бұған ұқсас зерттеулерді (ИСО) ОБҚ-да жүргізілген. «Физико-химиялық өлшеулер» ЦОО астарлы комитетінде жұмыс істеп, қазақ және орыс мамандары, халықаралық кепілдемеде жасалатын отандық стандарттардың талаптарын қосып кіргізеді. МР және МД жалпы санынан, Қазақстанда 11% құрылды, және соның 60% Қазақстандық стандартары мен басқа нормативтік құжаттарға еңгізілген [10,328].

МОЗМ жұмыстардағы Қазақстанның қатысуы мыналарды қамтамасыз етеді:

- ғылыми-техникалық жоспарларда  – ірі шетелдік метрологиялық  орталықтар мен ұйымдардың жұмыс  нәтижелері туралы үлкен көлемді  мәліметті алу. Бұл НИОКР-ң жоғары дәлдікті өлшем өнірісінде шығын көлемін едәуір азайтуға мүмкіндік береді. Информациялық қамтамасыз ету, қазіргі заманға сай эталон құралдарының дәлдік деңгейін қолдап, шетел елдердің тәжрібиелерді метрологиялық қызметті жетілдіру үшін қолданып, оларды ең жоғарғы шетел қызметінің деңгейіне дейін жеткізу;