Экологиялық туризм

Әлемнің кейбір елдеріндегі

 экологиялық  туризмнің маңызы мен рөлі

 

Экологиялық туризм жиынтығында  табиғатты қорғау және әлеуметтік-экономикалық мәселелерді жаңа жұмыс орнын  құру арқылы шешеді. Бұл үшін гид-жолаушылар, транспорт құралдары, экотуристер  үшін азық-түлік қоры мен тұрғылықты орын, халықтық қолөнер бұйымдарының жасалуы мен сатылуы, сондай-ақ осы  секілді көптеген заттар қажет. Яғни, кез-келген елде экологиялық туризмнің дамуына мүмкіндік бар. Дегенмен, туризм пайдалы болу үшін оның алдын-ала жоспарланған ұйымы болуы қажет. Жылдам өсуші секторы сияқты экологиялық туризм инвестициялар үшін қызығарлықтай ұсыныс болып табылады және үлкен бизнестің бір түрі бола алады.

Канаданың жабайы табиғатты  қорғау қызметінің зерттеуі бойынша  экологиялық туризмнің әлемдік  нарықтағы құны – 200 млрд. АҚШ долларына  тең.

Канаданың жабайы табиғатты  қорғау қызметінің зерттеуі бойынша  экологиялық туризмнің әлемдік  нарықтағы құны – 200 млрд. АҚШ долларына  тең.

Экологиялық туризм үшінші әлемнің(Кения, Эквадор, Коста-Рика, Непал, Белиз және т.б.) көптеген аймақтарында туристік нарықтың ең негізгі сегменті болып табылады. Дүниежүзілік табиғатты  қорғау  қорына 1988ж. Осы елдердегі  туризмге түскен 55 млрд. доллардың 12 млрд. доллары экотуризмнен.

Экотуризмнің экономиканың маңызды бір саласы ретінде дамуына  Кения мысал бола алады. Бұл мемлекеттің  басшылығы Экотуризмді дамыту ортасында  белсенді саяхат жүргізуде. 1977ж.-дан  бастап толығымен аңға шығуға шектеу салу заңы әрекет етуде. Экотуризмнің дамуындағы жетістік жақсы реттелген  ЕҚТТ(ерекше қорғалған табиғи территория) жүйесіне негізделеді. Бұрын экотуризмнен түскен қаржының біраз бөлігі ЕҚТТ және жергілікті қоғам арқылы мемлекеттік  бюджетте түсіп отырды. Қазіргі уақытта  Кенияда ЕҚТТ-ны өкілетті басқаратын және барлық ақшалай қаражатты рационалды үлестіріп отыратын жабайы табиғат  қызметі құрылған. Нәтижесінде түскен пайданың негізгі бөлігі жергілікті жерде қалдырылуы ұлттық саябақтардың қаржылай мәселелерін жеңілдетті.

Экотуризм ОАР-да қарқынды дамыды.1994ж. Республика ДТҰ-ға мүше болды. Бұл жыл туризм Ортасында түбегейлі өлшемдерді қабылдау жылы болды. ОАР туристік кеңесі елдің табиғи шарттарының әртүрлілігіне байланысты Арнайы туристік гидтерді даярлайды.

АҚШ – бұл ішкі және халықаралық  туризм қатар дамыған ел. Экотуризм  бұл елде көбірек  танымал. Мұнда  экотуризмнің өркендеуі үшін арнайы ұлттық саябақтар жүйесі қызмет етеді. Ол тек табиғатты қорғау құралы емес, сондай-ақ экомаршруттар өтетін жақын  елді мекендердің инфрақұрылымының жақсаруына әсер етеді. Елді экотуризммен байланысты ұйымдар саны көп. АҚШ-та экотуризмнің жаңа түрлерінің бірі –  отбасылық фермадағы туризм. Экономикалық қиындықтарға тап болған фермерлер 

Пайданың жаңа көзін іздеуге  мәжбүр. Отбасылық фермадағы туризм дамуы үшін қаржыны қажет етпейді. Сонымен туризмнің фермаларда дамуы  олардың негізгі қызметіне қолайлы  толықтыру болып табылады. АҚШ-та және басқа дамыған елдерде экотуризмнің ролі жергілікті деңгейде үнемі өсіп отыр.

Ұлыбританияда ішкі туризм дамуда. Елге бағытталған дүниежүзілік туристік сапарлардың көп бөлігі іскерлік, ғылыми және мәдени экотуризммен байланысты. Экотуризм дамуы негізінен  Англияның ауылдық жерлер жөніндегі  комиссиясымен ретке келтіріліп отыратын жергілікті әкімшіліктің қарамағында. Ұлыбританияда экотуризм жергілікті халықтың экономикасының дамуы мен  жерді қалпына келтірудің маңызды  көзі болып табылады.

 

Экологиялық туризмнің  Қазақстандағы дамуының алғышарттары мен перспективалары

 

  Қазақстанның қазіргі заманда табиғи ортасы үлкен алаңдаушылықты тудырады және табиғатты қолдану қағидаларын қолдануды талап етеді. Республикадағы табиғат жүйесін қалпына келтіру мен экологиялық апаттың алдын алу үшін елде табиғатты қорғау мен мемлекеттің экономикалық мұқтаждың арасында бірқалыптылық болу қажет. Қазақстан Республикасында экологиялық тұрақтылық пен қауіпсіздіктің дамуы үшін басты бағыттар – ішкі және сыртқы саясат.

  Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа деген «Қазақстан – 2030» жолдауында қоршаған ортаны қорғау және дамуды тұрақтандырудың Көпуақыттылық Экологиялық Бағдарламасы (КЭБ) «Экология және табиғи ресурстар – 2030» атты ұлттық деңгейдегі жоспар жүзеге асырылды. КЭБнің негізгі мақсаттары – қоршаған орта мен қоғам арасындағы тығыз байланыс, сонымен қатар экологиялық жағымды орта құру.

  2030 жылға дейін қойылған  мақсатқа жетудің 4 негізгі басты  бағыты бар:

• Қауіпсіз экологиялық орта құру
• Табиғат ресурстарын рационалды қолдану
• Өсімдік және жануар әлемінің көптүрлілігін сақтау
• Тұрғындардың экологиялық ақпараттану деңгейі

  Қазіргі заманғы қоршаған  ортаның бағасы әлдеқайда маңызды  проблемаларда. Қоршаған орта жағдайы туралы арнайы мекемелердің қорытындысы бойынша ең бірінші кезекте:

• Су ресурстарының жетіспеуі
• Игерілетін жерлердің деградациясы
• Урбандалған территориялардың атмосферасының ластануы
• Су объектілерінің су ағыстарымен ластануы
• Қоршаған ортаның қатты және тұрмыстық қалдықтармен ластануы
• Ормандар мен ерекше қорғалатын орындардың жетіспеушілігі

  Ландшафтты және биологиялық  көптүрлілікті сақтаудың бір  жолы – әр түрлі деңгейдегі  ЕҚТТ жүйесін құру.

  Алғашқы экологиялық  мәселелердің қатарына туризмдегі  мәселелерді шешу маңыздылығы  сәйкес келеді. Ең бірінші орында  тұратын дамуы үшін қоршаған  ортаның жақсаруы, ал туристік  сферада туризмнің табиғатқа  қатысы бар түріне ерекше көңіл  бөлуіміз шарт.

  Қазіргі заман қоғамының  тенденциясы экологиялық туризм  тенденциясына әсер етуде.

  Біріншіден, қоғамдық өндіріс болашақта дами түседі. Ол адам жүйке психологиясына жүк түсіреді, ол бос уақытты кішкене болсын табиғи, шынайы жабдықталған орында өткізгісі келеді.

  Екіншіден, табиғат  ресурстарын өндіріске енгізілуі  табиғи ортаны деградациялайды.  Осы мақсатта экотуризм мағынасы  күшейе түсе отырып, өндірістік  және ауыл шаруашылығының қолданылуынан  табиғи экожүйе бөлініп шығады.

  Үшіншіден, қазіргі  заман адамының өмірі ғылыми  – техникалық жетістіктермен  күрделенген. Сондықтан, өмірді  оңайлату салтымен қоғамдық құндылықтарды,  сонымен қатар демалу және  туризм сферасын дамыту керек.

  Бұл процесстер бүкіл  әлем мемлекеттері үшін әр  түрлі деңгейде бағаланады. Бірақ  Қазақстанда экотуризмнің дамуына  әсер етуді азайту үшін әр  түрлі жергілікті және мемлекеттік  деңгейде экотуристік қызметті  күшейту қажет.

  Ең бірінші кезегі:

Туризм сферасына жақындаудың  жаңа жолын табу туризмнің қауіпсіз түрлерін құру, экотуризм сияқты, республикадағы экотуризмді дамыту бағдарламасын  жоспарлау.

Туристік мекемелердегі  жұмысшылардың біліктілігін арттыру, экологиялық туризмде көрсетілетін бағдарламалық қызмет аясын кеңейту

Туристерге қызмет көрсетуде экологиялық білімді кадрлар дайындау, сонымен қатар байланыс саласындағы мамандар, компьютерлік техника, әлеуметтанушылар мен психологтар және басқа мамандарды Қазақстандағы табиғи көрнекті объектілерді шетелдік туристерге көрсету үшін даярлайды.

  Республикадағы экологиялық  туризмнің дамуымен айналысатын  «Экожоба» ЖШС мамандарының айтуы  бойынша экологиялық туризм басқаруының  ерекше түрін ұсынды. Осындай  басқару құрылымы 3 деңгейден құрылуы  керек: макроэкономикалық, мезоэкономикалық және микроэкономикалық.

  Кешенді экологиялық  туризмде макроэкономикалық деңгей екі жақты басқарумен шешілуі керек – Қазақстан Республикасының туризм және спорт Министрлігі, мәдениет Министрлігі және Қазақстан Республикасының ақпарат және қоғамдық келісім Министрлігі, қоршаған ортаны қорғау және табиғат ресурстары Министрліктерінің сәйкесінше қатысуы.

  Мезоэкономикалық деңгей  орталық экономикалық жағдайда  тұрады, экологиялық туризмнен қаражатты  бөлу арқылы көлемдік бірқалыптылықты  құрады. Туристік индустрияда мемлекеттің  қызығушылығын қадағалау мақсатында  мынадай ұйымдар жұмыс істейді  – Орталық Банк, Мемлекеттік шекара  комитеті және т.б.

  Микроэкономикалық деңгейде  экологиялық туризмнің қызмет  көрсету мекемелерін анықтайды.  Ондай мекемелерге жататындар:

Турлар, тур Операторлар, барлық көрсету қызметтерімен айналысатын  туристік мекемелер

Турагенттер – қызмет көрсету  пакеттерін құрушы туристік нарық қатысушылары, туристік фирмалар, делдардар

Орналасу орындары (қонақ  үйлер, отельдер, кемпингтер, турбазалар, уақытша қабылдау орындары)

Сувенирлік бұйымдар дайындайтын  кәсіпорындар

Сауда мекемелері

Туристерге қосымша көмек  көрсететін мекемелер (гид-тасымалдаушылар, ақша айырбастау пункттері, жалға алу  фирмалары)

Туризмді жарнамалау мекемелері

Туристерді сақтандыру мекемелері

  Туризмнің еліміздің  кез келген аумағында дамуы,  оның географиялық орны, ресурстары  мен жағдайы және инфрақұрылымының  жағдайымен анықталады.

  Елдегі экологиялық  туризмді үшін басым потенциалға  ЕҚТТ ие. Бүгінгі таңда ремпубликада 9 қорық, 4 ұлттық табиғи парк, 50 жуық  қорықшалар, 24 табиғат ескерткіштері, 3 зоологиялық парк, 7 ботаникалық  саябақ, 3 халықаралық маңызы бар  сулы-бастпақ орындары, сонымен қатар  Қазақстан территориясында әлі  ЕҚТТ статусын алмаған, бірақ  перспективті 17 қорық, 12 ұлттық табиғи  парк, 58 қорықша, 65 табиғат ескерткіштері  бар. 

  Егер қорықтарға тоқтала  кететін болсақ, олар сирек және  бағалы өсімдіктердің, жабайы  жыртқыш аңдардың, құстардың, балықтардың  және жергілікті жануарлар «тұрақтарын»  сақтаудағы шешуші рөл атқарады. Мысалы, Алматы қорығында тау  етегі далалары, Іле Алатауының  альпі ландшафттары қорғауға  алынған. Қорықтың басты объектісі  болып Тянь-Шань шыршасы орманы саналады. Бұл шыршалар 500 жылға жуық өмір сүреді, биіктігі 50 метрге дейін жетеді. Оның акустикалық қабілеті музыкалық аспаптар, ал мықтылығы құрылыс материалдарын жасау мүмкіндігін береді. Бұл қорықта әлемге әйгілі, әрі өте сирек кездесетін – шахин сұңқары құсын көруге болады.

  Марқакөл қорығында  оңтүстік Алтай таулары мен  ормандары қорғауға алынған. Қорық  Шығыс Қазақстан облысы, Марқакөл  ауданы, Алтайдың оңтүстік-шығысында  орналасқан. Территориясы 1485 метр биіктігінде  орналасқан Марқакөл көлі маңымен  әйгілі. Көлде эндемиктік балықтар  түрлері өмір сүреді. Мысалы, ленок,  жергілкті халық оны «ұшқыш»  деп атайды, харис, гольтс. Бұл қорықта бағалы емдік-шипалық қасиеті бар өсімдіктер өседі (дала пионы, ақ түсті герань, қызғылт радиола және т.б.).

  Үлкен қызуғышылықты Қостанай облысындағы Наурызым қрығы тудырады. Қорық территориясы бойымен Ұлы Торғай құс қоныс аудару жолы өтеді. Бұл қорықта реликтік қарағай орманы орналасқан. Ең белгілі объектілері ТМД және ҚР Қызыл Кітабына енген қызғыот бірқазандар, сұр қаздар мен үйректер болып табылады.

  Қорғалжын қорығы  – көлдері халықаралық маңызы  бар сулы-баспақты орындар ретінде  танылып, миграциялаушы құстарды  қорғау Конвенциясына енген жалғыз  қорық. Ақмола облысы, Қорғалжын  ауданында орналасқан. Бұл жерде  Еуразиядағы қоқғаздың ең солтүстік  ұясын қорғайды. Эндемикті өсімдігі  – өте әдемі, қара-күлгін түсті  «түс-шөбі» атты гүл.

  Үстірт қорығы –  Тұран ойпатының Үстірт жазығында  орналасқан. Маңғыстау облысының  Ералы ауданында орналасқан. Бұл  жердің рельефі эолды түрде,  көне өзендер «іздері» қалған. Бұл қорықтың көрікті жерлеріне  археологиялық ескерткіштер мен  көне қорғандар жатады. Кейбіреулері  бүгінгі күнге дейін зерттелмеген.

  Батыс Алтай қорығында  Батыс Алтай тауларының альпілік  және тундралық биік шыңдары  қорғауға алынған. Экотуризмді  дамытудағы Батыс Алтай ормандары  маңызды рөлді ойнайды. Сол  ормандардың басты ерекшелігі  олардағы ағаш түрлерінің көптүрлілігі. Батыс Алтай қорығы жас боғандықтан,  оның фаунасы аз зерттелген. Ең  белгілі «Қызыл кітапты» құстары  мыналар: балобан сұңқары, бүркіт, жапалақ. Сүтқоректілерден американдық  норка, қоңыр аю, маралдар бар. 

  Барсакелмес қорығында Арал теңізіндегі шөлді, аралды қамыс өсімдіктері қорғауға алынған. Бұл қорық түрікмен құланының акклиматизациялау тәжірибесін өткізу жері болып табылады. Бұл ҚР қызыл кітабына енген жануарға аң аулаудың барлық түрі бойынша мүлдем тиым салынған.

  Оңтүстік Қазақстан  өңірінің қызықты табиғи объектісі  болып – ең ескі Ақсу-Жабағылы  қорығы саналады. Бұл қорықта  Талас Алатауының биік таулы  ландшафттары мен арша орандары  қорғалады. Құнды сүтқоректілері: арқар, тау ешкісі, марал, құстардан:  ең үлкен бүркіттердің бірі  – балован сұңқары, т.б.

  Алакөл қорығында  Еурахияның қақ ортасындағы сулы-батпақты  ландшафт дельталары, көлдер жағалаулары  қорғалады. Қорғауға алынған объектілері: 98 құс түрі (12 ҚР қызыл кітабына  енген), 107 өсімдік түрі, 21 сүтқоректілер  тобы, 4 жорғалаушы.

  Ұлттық табиғи парктерде  табиғатты қорғау мақсатындағы  іс-шаралар мен жкологиялық ағартушылық,  туризм және халық демалуы  үшін жасалатын іс-шаралар бір-бірімен  ұйқасады. Ұлттық парктердің функциональді  міндеттері мен бағыты экотуризм  мақсаттарына сәйкес келеді. Оларға  мыналарды жатқызуға болады: