Кеден органдарында басқаруды ұйымдастырудың теориялық негіздері

Кеден және басқа да экономикалық әдебиеттерінде “кеденді басқару”, “сыртқы  сауда кәсіпорындарын басқару”  және т.б. терминдері жиі қолданылады. Менің көзқарасым бойынша, аталған терминдер дұрыс қолданылмайтын сияқты, өйткені жылжымайтын мүлікті, ғимараттарды, жолдарды және т.б. басқаруды қалай түсінуге болады. Кеден ісінің түсінігі бойынша, аталғандарды кеңістікпенен уақыт кеңістігінде басқарумен түсіндірілген болар еді. Сондықтан бұл жерде “кедендегі басқару” немесе “кеден ісін басқару” дәлірек болады.

Кеден қызметінің ақпараттық-электронды ұйымдастыру және басқару формасына  көшуі басқарудың екі бағытын  бірінші кезекте “басқарудың  объектісін” анықтауда синтездеуге  алып келді. Бірінші бағыт дәстүрлі қалыптасқан басқаруды жалғастырумен байланысты, ал екінші бағыт дәстүрлі қалыптасқан басқаруды қайта талғап, басқарудың объектісін кибернетикалық жаңалықтармен толықтыруды көздейді.

Кеден тәжірибесі көрсетіп отырғандай кеден жүйесіндегі басқарудың негізгі объектісіне тауарлар, көлік құралдары, және Қазақстан Республикасының кеден шекарасынан өтуші тұлғалар жатады.

Тауарлар. Тауар ұғымы – басқарудың теориясы мен тәжірибесіндегі ең күрделі және көп мағыналы түсініктердің бірі.

Кеден ісінің экономикалық қызметі тұтынушылық құн мен тауардың құны арасында реттеу рөлін жүзеге асыру. Мұндай реттеу кеден тарифі негізінде, кедендік құнды анықтау және басқа да әдістер арқылы халықаралық тауар алмасу барысында жүзеге асырылады.

№1. Схема. Кеден жүйесідегі басқарудың объектілері құрылымы.

Кеден ісінің ұйымдастыру-құқықтық қызметінің ұстанымы бойынша тауарлар дегеніміз кез-келген жылжыйтын  мүлік болып табылады, соның ішінде валюта, валюталық құндылықтар, электр және басқа да түрдегі энергиялар. Тауарларды кеден шекарасынан алып өтудің негізгі талабы, олардың СЭҚ ТН сәйкес кодтың берілуінде.

Сонымен қатар тауарларды кеден ісінің басқа ұстанымдары  жағынан қарастыруға болады (экономикалық-құқықтық, ұйымдастырылу-психологиялық және т.б.). Айталық төмендегідей тауарлардың кеден ісіндегі негізгі белгілеріне сәйкес жіктеулерге:

1. Ұлттық белгісіне сай:
• қазақстандық;
• шетелдік;
2. Кеден кеңістегіндегі қозғалысының бағыты бойынша:
• импорттық;
• экспорттық;
• транзиттік;
3. Уақытша мінездемесіне сай:
• мерзімдік;
• тез бұзылатын;
• маусымдық;
• уақытша әкелінетін және шығарылатын;
4. Сауда-айналымдық мақсатына сай:
• сыртқы сауда айналымында сату және сатып алуға арналған, коммерциялық мақсаттағы тауарлар;
• сауда айналымына арналмаған, коммерциялық емес тауарлар;
5. Фискальды белгісі:
• кедендік салық салуға жататын тауарлар;
• салықтардан босатылған тауарлар;
6. Тұтынушылық мінезіне сай:
• жеке пайдалану мақсатындағы тауарлар;
• өндірістік тұтынушылық мақсатындағы тауарлар;
7. Тиым салу-шектеу шаралары:
• ҚР кеден аумағына әкелуге немесе ҚР кеден аумағынан әкетуге тиым салынған тауарлар;
• енгізілуіне немесе шығарылуына тиым салынған тауарлар;
• тек арнайы рұқсатпен ғана өткізілетін тауралар;
• экономикалық саясат шаралары қолданылатын тауарлар;
8. Шығарылатын еліне сай:
• шығарылған елі анықталған тауарлар;
• шығарылған елі анықталмаған тауарлар;
9. Тауарларды өткізу шешімдерінің нәтижесіне сай:
• ҚР кеден шекарасынан өткізілген тауарлар;
• ҚР кеден шекарасынан өткізілмеген тауарлар;
10. Арнайы бақылау белгілеріне сай:
• СЭҚ ТН сәйкес берілген кодтарына сай бақыланатын тауарлар;
• пошта – халықаралық пошта жіберілімдері;
• кеден бақылауына жатпайтын (дипломатиялық тұлғалардың, мемлекетттік қызметкерлердің қол багаждары,) тауарлар;
• қол жүктері – жеке тұлғалардың өздерімен бірге алып өтетін тауарлары;
11. Қауіпті деңгейіне сай:
• 1 класс – түрлі қасиеттерге ие жарылғыш материалдар;
• 2 класс – улы не улы емес газдар;
• 3 класс – тез тұтанатын сұйықтар;
• 4 класс – тез тұтанатын қатты заттар, өздігінен тұтанатын заттар, сумен қатынасқа түскен жағдайда өздігінен тұтанатын газ бөлетін заттар;
• 5 класс – қышқылданатын заттар, органикалық пероксидтер;
• 6 класс – улы және инфляциялық заттар;
• 7 класс – радиоактивті материалдар;
• 8 класс – коррозиялық заттар;
• 9 класс – 1-8 класстағы заттарға жатпайтын жүктер, яғни оларды ашық немесе су көлік құралымен тасымалдағанда қауіпті қасиеттері көрініс алатын.

Көлік құралдары. Көлік құралдарына жолаушылармен тауарларды халықаралық тасымалдау үшін қолданылатын кез-келген құралдар жатады, соның ішінде контейнерлер мен басқа да көліктік құрылымдар.

Олар төмендігідей құрмнан тұрады:

а) өндірістік және коммерциялық жүктерді тасымалдаумен айналысатын  көлік құралдары:

• теміржол;
• авиациялық;
• ғарыштық;
• теңіз;
• өзен;
• автомобиль;
• құбыр;
• электро линиялар;

б) жеке мақсаттарға арналған және коммерциялық мақсаттарға арналған жүктерді тасымалдаумен айналыспайтын көлік құралдары.

Тұлғалар. “Тұлғалар” термині кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар, басқа да заңды және жеке тұлғалар ұғымын білдіреді. Қазіргі таңда бұл термин мынандай белгілерге сәйкес жіктеледі:

1. Құқықтық статус:
• жеке тұлғалар – Қазақстан заңдарына сәйкес толық көлемде құқықтық қабілеттілік пен іс-әрекет қабілеттілігіне ие азаматтар;
• заңды тұлғалар – жеке меншігінде, жедел және шаруашылық басқаруында мүлкі бар және өз міндеттеріне өзінің мүлкімен жауап беретін ұйым;
2. Азаматтық елі:

• қазақстандық тұлғалар;
• шетел тұлғалары;

3. Мекен – жайы:

• резидент – ҚР тұрғылықты тұратын мекен жайы бар тұлғалар және оларға жататындар:

• ҚР тұрғылықты тұратын мекен-жайы бар жеке тұлғалар, соның ішінде уақытша оның аумағынан тыс жердегілер;

• ҚР заңдарына сәйкес құрылған және ҚР орналасқан заңды тұлғалар;
• ҚР аумағынан тыс жерлерді орналасқан оның дипломатиялық және ресми өкілеттіліктері;
• ҚР аумағынан тыс жерлердегі резиденттердің филиалдары мен өкілеттіліктері;

Резидент еместер –  шетел азаматы, азаматтығы жоқ тұлғалар, сондай-ақ ҚР аумағынан тыс жерлерде тұрақты тұратын жеке тұлғалармен орналасқан заңды тұлғалар.

Резидент еместерге  жататындар:

• ҚР аумағынан тыс жерлерде тұрғылықты тұратын жеке тұлғалар, соның ішінде ҚР уақытша тұратын;
• шетел мемлекеттерінің заңдарына сәйкес құрылған, ҚР аумағынан тыс жерлерде орналасқан заңды тұлғалар;
• ҚР аумағындағы шетел мемлекеттерінің дипломатиялық және ресми өкілеттіліктері;

4. Кедендік ресімдеуге мүдделлі тұлғалар:

• декларант – кеден шекарасынан өткізілетін тауарлар мен көлік құралдарын мәлімдеуші;
• кеден тасымалдаушысы – тауарларды тасымалдаушы тұлға;
• кеден брокері немесе делдалы – делдал ретінде тауарлар мен көлік құралдарын мәлімдеуші;
• кеден қоймасының иесі – кеден органының лицензиясы негізінде қойма жөнінде қызмет көрсетуші тұлға;
• кедендік ресімдеу жөніндегі маман – кедендік ресімдеу жөнінде қызметтер көрсетуге құқылы тұлға;

5. Арнайы құқықтық  белгілер:

• кедендік бақылау жөнінде жеңілдіктері бар дипломаттар, мемлекеттік қызметкерлер;
• басқа да құқыққорғау органдарының қызметкерлері;
• кедендік бақылауға көмеке көрсетуші тұлғалар (маманд<span class="dash041e_0441_043d_04