Өсіңкілік (динамикалық) қатарлар

Тақырыбы: «Өсіңкілік (динамикалық) қатарлар»

Жоспар:

1. Динамикалық қатарлар туралы түсінік және оның түрлері
2. Динамикалық қатарларды негізгі көрсеткіштері бойынша есептеу тәсілдері
3. Динамикалық қатарлардың орташа көрсеткіштерін есептеу
4. Қолданылған әдебиет

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қоғамдық құбылыстар мен процестер  әрқашанда даму немесе кему үстінде  болады, сол себепті әрдайым өзгеріп  отырады. Мысалы, халықтың саны мен  оның құрамы, өндірілген өнімнің көлемі, еңбек өнімділігі, орташа еңбекақы мөлшері және т.б. көрсеткіштер уақытқа  байланысты өзгермелі болады. Сондықтан  статистиканың алдына қойған басты  міндеттерінің бірі – республика өміріндегі құбылыстар мен процестердің уақытқа сәйкес өзгеруін зерттеу  болып табылады. Оны динамикалық  қатарлардың көрсеткіштеріне талдау жасау арқылы жүзеге асырылады.

Динамикалық қатарлар деп статистикалық көрсеткіштердің, яғни құбылыстардың, процестердің уақытқа  қарай өзгеруін сипаттайтын сандық мәндер тізбегін айтады. Әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың уақытқа қарай  өзгеруін зерттеуде статистикалық  динамикалық қатардың атқаратын  рөлі өте жоғары. Себебі, осы көрсеткіштер арқылы қоғам өміріндегі құбылыстардың  даму, өзгеру процесін талдауға, санауға  және негізгі бір қорытынды жасауға  болады. Сонымен, статистика органдарында және мемлекетіміздің басқару орындарында  динамикалық қатарлар көрсеткіштері  кеңінен қолданылады және даму немесе кему процестерінің заңдылығы толығымен  зерттеледі.

Динамикалық қатарлар негізгі екі бөліктен (элементтен) тұрады. Біріншісі – қатардың деңгейі, екіншісі – уақыт көрсеткіші, белгісі.

Қоғамдық  құбылыстар мен процестердің шамасын, мөлшерін сипаттайтын көрсеткіштің белгілі бір уақыттағы әрбір  сандық мәнін қатардың деңгейі деп  атайды.

Қүбылыстар  мен процестер болып өткен  уақытының мерзіміне қарай, динамикалық  қатарлар бір мезгілді және уақыт аралықты болып екі түрге бөлінеді.

Бір мезгілді динамикалық қатардың нақты абсолюттік шамалары құбылыстың белгілі бір  сәттегі, яғни тәуліктің, айдың, жылдың басында немесе аяғында болған жағдайын сипаттайды. Мысалы, әр айдың басындағы жұмысшылардың орташа тізімдік саны төмендегідей (адам санымен) дейік:

    І/І                  І/II                   I/III                 І/ІV

 2180               2190                2198          2178 және т.б.

Бұл берілген көрсеткіштер бір мезгілді динамикалық  қатар болып саналады және осы  арқылы белгілі бір қорытынды  жасауға   болмайды.   Себебі   әр   айдың   бірінші   жұлдызындағы көрсеткіштер тек сол күнгі жағдайды ғана көрсетеді де, ал келесі күндері  ол санның шамасы өзгеріп кетеді. Сондықтан  мезгілдік қатардың көрсеткіштерін бір-біріне өзара қосуға болмайды,  ал  егер қосатын  болсақ,  онда  оның  ешқандай  да экономикалық мәні болмайды. Егер осы көрсеткіштерді бір-бірінен  алатын  болсақ,   онда  қалдықтың әр  айдың аяғына азайғандығын немесе көбейгендігін  көрсететін белгілі бір экономикалық мәні бар сандық көрсеткіштер алынады. Мысалы, екі  ай   аралығында,   яғни  қаңтар  мен  ақпан  айларындағы  жұмысшылардың орташа тізімдік  саны  10  адамға  көбейген (2190 - 2180 = 10).

Уақыт аралықты динамикалық қатарлар деп құбылыс мөлшерінің белгілі бір уақыт (тәулік, ай, тоқсан және жыл) ішінде қандай шамада болғанын сипаттайтын көрсеткіштерді айтады. Оған мысал ретінде 1.1-кестенің көрсеткіштерін келтірейік:

                                                                    1.1-кесте

Қазақстан бойынша мұнай өндіру, мың тонна

Жылдар	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Өндірілген мұнай	26736	30648	36060	42067	45376	50582

Уақыт аралықты динамикалық қатардың көрсеткіштерін бір-біріне қосып, ұзақ уақыт аралығындағы қорытынды көрсеткіштерді есептеуге  болады, оны статастикада "жинақталған жиынтық" деп атайды.

Динамикалық қатарлар уақыт мерзіміне және онда көрсетілген көрсеткіштерге байланысты толық және толық емес болып екіге бөлінеді.

Егер динамикалық  қатардың көрсеткіштері уақыт мерзіміне  қарай бірінен соң бірі үзіліссіз  келетін болса, онда ол толық динамикалық  қатарға жатқызылады. Бұған мысал  ретінде 1.1-кестеде келтірілген көрсеткіштерді алуға болады.

Егер динамикалық  қатардың көрсеткіштері уақыт мерзіміне  қарай әр түрлі аралықта берілсе, яғни әр түрлі уақыт мөлшері арқылы сипатталатын болса, онда оны толық  емес динамикалық қатарлар деп атайды. Бұған мысал ретінде 1.2-кестедегі 2000-2005 жылдар аралығындағы көрсеткіштерді айтуға болады.

Экономикалық  құбылыстардың өзгеру процестерін  зерттеу, талдау және есептеу кезінде  бірнеше статистикалық көрсеткіштер қолданылады. Бұл көрсеткіштер нақты (абсолютті), қатысты және орташа шамалармен сипатталады.

Осыған орай динамикалық қатарлар абсолюттік, қатысты және орташа шамалар болып үшке бөлінеді.

Абсолюттік  шамалы динамикалық қатардың дәрежесі ретінде әрбір уақыт мерзіміне  байланысты оның қалай өзгергендігін  көрсетеді. Абсолюттік шамалы динамикалық  қатарға мысал ретінде жоғарыда көрсетілген көрсеткіштерді алуға  болады.

Қатысты шамалы динамикалық қатар екі уақыттың абсолюттік шамаларын бір-бірімен  салыстыру арқылы пайда болады, яғни әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың уақытқа қарай өзгеруін сипаттайтын сандар тізбегін айқындайды. Ал ол өсу, кему қарқыны ретінде процентпен өлшенеді. Қатысты шамалы динамикалық қатарды көрсету үшін 1.2-кестенің  шартты көрсеткіштерін келтірейік:

                                                                          1.2-кесте

Алматы  облысы бойынша өнеркәсіп өнімдерін  өндіру

Жылдар	2000	2001		2002		2003	2004	2005
Өнеркәсіп өнімдері (2000-жылмен салыстырғанда, процент есебімен)	100	124,8	123,2		102,0		92,0	79,0

 

Берілген  көрсеткіштерден соңғы жылдары Алматы облысы бойынша

өнеркәсіп өнімдерін өндірудің  күрт төмендеп кеткендігі жөнінде қысқаша  қорытынды жасауға болады. Себебі шикізаттар мен құрал-жабдықтардың, қосалқы бөлшектердің же-тіспеушілігіне, электр қуатының қымбаттауына, тағы да сол сияқты көптеген жағдайларға  байланысты бірталай өнеркәсіп орындары толығымен жұмысын тоқтатқан, я  болмаса аз мөлшерде өнім шығаруға көшкен.

Орташа шамалы динамикалық қатарлар деп қоғамдық құбылыстар мен процестердің белгілі  бір белгісі бойынша уақыт мөлшеріне қарай сандық көрсеткіштерінің орташа өзгеруін сипаттауды айтады. Бұған мысал ретінде республика бойынша бір сиырдан сауылған сүттің орташа мөлшері туралы көрсеткіштерді алуға болады (1.3-кесте):

                                                                    1.3-кесте 

Республика  бойынша бір сиырдан сауылған сүттің орташа мөлшері

Жылдар	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Бір сиырдан орташа сауылған  сүт, кг есебімен	2133	2158	2382	2356	2381	2372

Демек, осы  берілген көрсеткіштерді біртектес  жиынтық бірліктерінің орта есеппен  алынатын белгісінің осы уақыт ішіндегі барлық бірліктерге тән орташа мөлшері  деп түсінейік, ал бұл мәліметтер түрлі себептерге байланысты әрқашан  өзгеріп отырады.

Динамикалық қатарларды зерттеу және талдау кезінде  оның дұрыс  құрылғандығын,   сандық   көрсеткіштерінің (дәрежелерінің) дәлдікті, нақтылықты көрсететіндігін білу кейбір шарттардың орындалуын талап етеді. Соның ішіндегі ең негізгісі болып  саналатыны – динамикалық қатарлар дәрежелерінің бір-бірімен салыстырмалы болуы. Себебі динамикалық қатарларды қарастырған кезде ұзақ уақыт  аралығындағы көрсеткіштер алынады  және  оларға  әр түрлі  себептердің  әсер  етуіне  байланысты көптеген өзгерістердің болуы мүмкін. Мұндай жағдайда сандық қатарлар көрсеткіштерін бір-бірімен салыстыруға келмейді. Ал оның себебі мыналар: аумақтың өзгеруі, әр түрлі  өлшем  бірліктерінің қолданылуы,  зерттелінетін  зерзат көлемдерінің, мөлшерлерінің қамтылу дәрежелерінің әр түрлі болуы,    есептеу    әдістемелерін    қолданудағы    өзгешеліктер және т.б.

Аумақтың  өзгеруіне байланысты динамикалық  қатарлар көрсеткіштерін бір-бірімен  салыстыруға болмайды. Олардың салыстырмалы болуы үшін алдыңғы, яғни базалық уақыттағы қатарлар деңгейі аумақтың өзгергеннен кейінгі жаңа  шекарасы бойынша қайта есептелініп, бір жүйеге келтірілуі тиіс. Мысалы,  бір облыстан  екінші  облысқа  аудан  немесе  елді мекен берілген болса, онда екі облыстың барлық статистикалық көрсеткіштері жаңа шекара бойынша қайта есептеледі.

Кейбір жағдайда біртектес динамикалық қатарлардың  деңгейі әр түрлі өлшем бірліктерімен  берілуіне байланысты, олардың көрсеткіштерін бір-бірімен салыстыруға келмейді. Мысалы, бір сиырдан орташа сауылған сүт бірде литрмен, бірде киломен  беріледі делік. Мұндай жағдайда барлық уақыттағы сандық қатарлар деңгейін қайта есептеу арқылы салыстыруға  келетіндей етіп, бір өлшем бірлігіне  айналдырылады.

 Динамикалық  қатарлар деңгейін дұрыс құру  үшін ондағы көрсетілетін көрсеткіштердің  уақытына қарай белгі-бірліктерінің  бірдей болуы кажет. Мысалы, жоғары  оқу орындарында оқитын студенттердің  сандық көрсеткіштерінің өзгерісін  зерттеу керек болатын болса,  онда бірінші жылы күндізгі  бөлімде оқитындардың сандық  мәнін алып, екінші жылы барлық  бөлімдерде оқитын студенттердің  сандық көрсеткіштерін алып, бір-бірімен  салыстыруға болмайды. Демек, бұл  көрсеткіштердің салыстырмалы болуы  үшін барлық аралықтағы қамтылу  көрсеткіштерінің толықтығы бірдей  болуы тиіс. Тек сонда ғана  сандық қатар деңгейлерін салыстыруға  болады.

Динамикалық қатарлар көрсеткіштерін бір-бірімен  салыстыруға келмейтіндігі сол, ондағы берілген сандық мәндер түрлі  әдістер арқылы есептелуі мүмкін. Мысалы, бір жұмысшының белгілі бір  уақыт ішінде өндірген өнімі бойынша  немесе жалпы жұмыскерлерге есептеу  арқылы еңбек өнімділігін анықтауға  болады. Бірақ, мұнда есептеу тәсілі әр түрлі. Біріншіде - тек жұмыс істеген  жұмысшылар ғана алынса, екіншісінде - барлық жұмыскерлер түгелдей қамтылған. Демек, есептеу әдістемелері әрқайсысында әр түрлі. Сондықтан бұл көрсеткіш-тердің өзара салыстырмалы болуы үшін, есептеу  әдістері біртектес болуы қажет  және сонда ғана есептелінген мәліметтер салыстырмалы түрге айналады.

Кейбір жағдайға байланысты біртектес динамикалық  қатардың көрсеткіштері уақыт мезгіліне  немесе кезеңіне қарай екі қатарда  берілуі мүмкін және оларды бір-бірімен  салыстыруға болмайды. Сондықтан  бұлардың салыстырмалы болуы үшін, барлық уақыт ішіндегі көрсеткіштерді есептеу арқылы бір қатарға тіземіз (келтіреміз). Ол үшін үздіксіздендіру деп аталатын статистикалық тәсілді қолданамыз және оған мысал ретінде 1.4-кестенің шартты көрсеткіштерін келтіреміз:

                                                                    1.4-кесте

Қазақстан Республикасы бойынша тауар айналымы, млн. теңге

Жылдар	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Ескі бағамен Жаңа бағамен  Үздіксіз дендірілген қатар	420,0   506,5	450,0   542,7	480,0   578,9	506,0   610,0     610,0	–   650,0     650,0	–   690,0     690,0