Өнеркәсіп өнімін өндірушілер бағасының индексін құру әдістемесі

Қазақстан Республикасы  
Статистика агенттігі төрағасының

2011 жылғы 29 маусымдағы №173 бұйрығымен бекітілген

 

 

 

 

 

 

 

 

Өнеркәсіп өнімін өндірушілер  
бағасының индексін құру 
әдістемесі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Астана, 2011 жыл

Кіріспе

Өнеркәсіп өнімі бағасының  индексін құру әдістемесі  (бұдан әрі – Әдістеме) өндіруші кәсіпорындардың өнеркәсіп өнімі (көрсетілген қызметтерге) баға (тариф) деңгейіне жалпымемлекеттік статистикалық байқауды жүргізудің, зерттелетін іріктемелі жиынтықтарды іріктеу, салмақтау құрамаларын және түрлі агрегациялау деңгейлеріндегі баға индекстерін қалыптастырудың нақты әдістері мен негізгі аспектілерін анықтайды.

Әдістемені әзірлеуге негіз  болған Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің 2011-2015 жылдарға арналған Стратегиялық жоспарының 1-бағыты «Статистикалық əдіснама мен статистикалық құралдарды жетілдіру» 1.1 мақсатының «Статистикалық әдіснамаға халықаралық стандарттарды енгізу» 1.1.1 міндетін жүзеге асыру іс-шаралары болып табылады.

Әдіснамалық негіз ретінде 2004 жылы алты халықаралық ұйымдармен: Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ), Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ), Экономикалық бірлестік және даму ұйымы (ЭБДҰ), Еуропа бірлестіктерінің статистикалық бюросы (Еуростат), Біріккен Ұлттар Ұйымының Еуропалық Экономикалық комиссиясы (БҰҰ ЕЭК) және Дүниежүзілік банк бірігіп әзірлеген «Өндірушілер бағасының индексі бойынша басшылық: теория және тәжірбие» тиісті тәжірбиесі бойынша бастапқы ережелер, қағидаттар мен ұсынымдар қолданылды. Бұл халықаралық деңгейде салғастырылымды аталған баға статистикасының көрсеткішін құруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Әдістеме өндіруші-кәсіпорындардың  бағасын статистикалық байқауды жүргізу, алғашқы статистикалық  деректерді өңдеу және сақтау, ресми  статистикалық ақпаратты қалыптастыруды жүргізу бойыша статистикалық қызметпен байланысты қатынастарға таралады.

Мазмұны

1. Жалпы ережелер.......……………..….………………………….………………...4

2. Қамту және жіктеуіштер жүйесі..……………………………….…………….....8

3. Базалық кәсіпорындардың және өнім түрлерінің, өкіл-тауарлардың (қызметтердің) іріктемесі..…………………………………………………..……..11

4. Индекстің салмақтау құрамдары……………………..…………………………14

5. Баға және оны тіркеу.................................….…………………………………...16

6. Баға индекстерін құру................………………………………………………...19

7. Пайдаланылған әдебиеттер…………………………………...………………...24

 

1. Жалпы ережелер

 

1. Өнеркәсіп өнімдерін  өндіруші кәсіпорындар бағасының  индексі (бұдан әрі - ӨБИ) –  бұл өнеркәсіптік кәсіпорындарымен  өндірілген дайын өнеркәсіп өнімдеріне  және олармен көрсетілген өндірістік  сипаттағы қызметтерге баға өзгерісін сипаттайтын салыстырмалы көрсеткіш.

2. Баға статистикасы  көрсеткіштер жүйесіне халықаралық  стандарттар ӨБИ-ді өндіру саласында баға жағдайын байқауда жалпымен қабылданған индикатор ретінде анықтайды. ӨБИ, тұтыну бағасының индексі мен сыртқы сауда бағасы индекстері түрлі операциялар барысында ақшаның сатып алу мүмкіндігінің және тауарлар мен қызметтерге қатысы бар басқа ағындардың көрсеткіші болып табылады.

3. Тауарға, қызметке оларды өткізу мерзіміндегі баға өзгерісінің орташа мәнін өлшеу ӨБИ-ді құрудың мақсаты болып табылады. ӨБИ түрлі өндіру сатыларындағы тауар түрлерінің баға серпінін байқауға мүмкіндік береді. Нақты тауарларға ӨБИ-ң өзгеру қарқыны өндірістің бастапқы кезеңінде болашақтағы инфляция туралы сипат береді.

4. ӨБИ:

1. Ұлттық шоттарды есептеу жүйесінің негізгі агрегатын дефляторлау;
2. өнеркәсіп өндірісінің физикалық көлемінің индексін есептеу және ағымдағы құнды тіркеу;
3. туынды статистикалық көрсеткіштерді және олардың басқа статистика салаларындағы жеке компоненттерін қалыптастыру (мысалы, негізгі қорларды қайта бағалау коэффициенттері, технологиялық құрылым элементтерінің құрамындағы құрылыс өндірісіндегі жабдықтарға баға индексі және т.б.);
4. халықаралық ұйымдармен және мемлекеттік органдармен өткізілетін экономикалық мониторинг жүргізу, жоспарлау, салғастыру үшін қолданылуы мүмкін.

5. Әдістемеде келесідей түсініктер мен анықтамалар қолданылады:

1) агрегаттау – төменгі деңгейдегі  экономикалық көрсеткіштерді барлық  кейінгі деңгейлерде ірі жиынтықтарға  біріктіру.

2) бағаның агрегаттық  индексі – бағаның жеке (қарапайым) индекстері негізінде құрылады және жекелеген кіші топ, топ немесе жалпы зерттелетін құбылыс бойынша баға өзгерісін сипаттайтын салыстырмалы көрсеткіш.

3) салмақтардың базистік кезеңі  – баға индекстерінің салмақтық құрамдарын анықтау үшін ақпараттық негіз ретінде құндық көрсеткіші алынатын кезең (әдетте жыл).

4) индекстің базистік кезеңі – баға индексінің мәні 100%-ға тең және ол арқылы айлық баға индекстері үйлесетін (жалғасатын) кезең.

5) бағаның базистік кезеңі –  қарапайым агрегаттарда бағалар баға арақатынасының бөлімінде көрсетілетін кезең.

6) базалық кәсіпорын – ондағы  бағаларды тіркеу үшін іріктеліп  алынған байқау объектісі. Базалық  кәсіпорындардың іріктелген жиынтығы  негізгі талапқа – өңірлік  және салалық бөліністе репрезентативті ұсынуға жауап беруі тиіс.

7) индекс салмағы  – жалпы жиынтығында әрбір  жеке элементтердің маңыздылығын  көрсететін шама.

8) қызмет түрі  – қызмет түрлері жіктемесінің  барынша үлкейтілген санатын  сипаттайтын өнімнің (тауарлар  мен қызметтердің) біртекті жиынтығын құру үдерісі. Заңды тұлғалардың қызметі бір профильді және көп профильді бола алады. Көп профильді қызмет арқылы негізгі және қосалқы қызмет арасындағы айырмашылық жүргізіледі, мұндағы анықтауға арналған критерий өнімнің (тауарлар және қызметтердің) тауарлық шығарылымы көлемінде қосылған құн болады.

9) салмақтау – жиынтық  көрсеткішті алу үшін және  тікелей қосуға келе бермейтін  әртүрлі тауарлардың өлшемдестігін  қамтамасыз ететін, индекстік есептеуде  қолданылатын рәсім. Өлшемдес  тауарлардың (өнімдердің) жиынтығына көшу индекстердің салмақтарын енгізу арқылы жүзеге асырылады.

10) қызметтің  қосалқы түрі – үшінші тұлғалар үшін өнімді өндіру мақсатында жүзеге асырылатын, негізгіден басқа, қызмет түрі.

11) табиғи монополия  – белгілі тауар (қызмет) түріне осы тауар (қызмет) түрін өндірудің технологиялық ерекшеліктеріне байланысты сұранымды қанағаттандыру үшін бәсекелестік шарттарын құру мүмкін болмайтын тауарлар (жұмыстар, қызметтер) нарығының жағдайы.

12) жеке (қарапайым) баға  индексі – зерттелетін жиынтықтың (нақты тауардың, қызметтің) бір элементі бағаларының өзгерісін көрсетеді және жеке құбылыстардың сипаттамасы үшін пайдаланылады.

13) институционалдық бірлік  – активтерді билеу, өзіне  міндеттер қабылдау және шаруашылық  қызметтермен және басқа шаруашылық бірліктермен операциялармен айналысу құқығы бар шаруашылық бірлік

14) өткізу арнасы – өнімді өткізу бағыты, ол арқылы байқау үшін іріктеп алынған өнімнің (өкіл-тауардың) шығарылған кіші түрінің айтарлықтай көлемін үнемі өткізу жүзеге асырылады.

15) жіктелім – қабылданған әдіске сәйкес ұқсастықтары мен өзгешеліктері бойынша объектілер жиынын жиынтықтарға бөлу.

16) өндірілген өнім  және көрсетілген қызмет көлемі  – барлық өндірілген өнім мен  көрсетілген қызметтердің өндіруші  бағасындағы құны.

17) экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуіші (ЭҚЖЖ) – кәсіпорындарды қызмет түрлері бойынша кодтаумен қамтамасыз ететін және ақпаратты жинау және өңдеуде, мәліметтер базасын құруда, тіркелімдер жүргізуде және т.б. үшін статистикалық қызмет саласында қолдануға арналған мемлекеттік жіктеуіш.

18) қызметтің  негізгі түрі – субъектімен  жүзеге асырылатын қосылған құны  кез келген басқа қызмет түрлерінің  қосылған құнынан артатын қызмет  түрі.

19) түзету коэффициенті – алдыңғы жылғы желтоқсанға базалық жылғы желтоқсандағы бағалар индексі мәнінің және базалық жылғы он екі ай ішінде осы бағалар индексінің орташа мәнінің бөліндісі.

20) кәсіпорын  – тауар және қызмет өндіруші  ретінде қатысатын және бір  немесе бірнеше мекемелерден  тұратын институционалдық бірлік. Өнеркәсіптік кәсіпорын – өнеркәсіптік өнімді шығарумен және өндірумен, өнеркәсіптік қызметтерді көрсетумен айналысатын заңды тұлға немесе оның құрылымдық бөлімшесі.

21) өндіріс –  нәтижесінде өнім алынатын қызмет. Өнеркәсіп өнімі өндірілген дайын  бұйымдар мен өнеркәсіптік сипаттағы жұмыстар (қызметтер) жиынтығы ретінде анықталатын кәсіпорынның өнеркәсіптік-өндірістік қызметінің тікелей пайдалы нәтижесін білдіреді. Өнеркәсіп өнімі тауарлар мен қызметтерді қамтиды.

22) бағаларды  тіркеу – базалық кәсіпорындардың  іріктемелі репрезентативті жиынтығы бойынша өткізілетін тауар және өнімдер, қызметтер бағаларының деңгейі туралы ақпараттарды жинақтау әдісі.

23) айрықшалау – бағаларды тіркеу үшін таңдап алынған жекелеген тауарды сәйкестендіру үшін пайдаланылатын суреттеме немесе сипаттамалар тізбесі.

24) орташа баға  – өкіл-тауарлар бағасының жалпыланған  шамасы. Орташа бағалар белгілі  бір уақыт кезеңіне, аумақ бойынша,  өнім (қызмет) түрлері бойынша есептеледі.

25) өнеркәсіп  өнімдерінің статистикалық жіктеуіші  (ӨӨСЖ) – экономикалық қызмет түрлері бойынша өнімдерді кодтау және жіктеу тәртіптерін белігілейтін ведомстволық жіктелім; кен өндіру және өңдеу өнеркәсібі, электр энергиясы, газ, бу, ауаны баптау, су және кәріз жүйесіндегі өнімдер (тауарлар, қызметтер) тізімі.

26) статистикалық  байқау – бұл алғашқы статистикалық деректерді ғылыми-ұйымдастырып жинау.

27) салмақтау  схемасы – стандартты жіктемеге сәйкес, агрегаттаудың барлық сатылары бойынша анықталған нақты өнімнің, тауарлардың, қызметтердің салмақ жиынтығы. Салмақтау схемасы агрегаттық баға индексін құрастыру үшін қолданылады. Салмақтау схемасын құру үшін ақпарат көзі өндірілген өнімнің және көрсетілген қызметтер көлемінің құндық көрсеткіштері болып табылады.

28) заңды тұлғалардың  құрылымдық бөлімшелері – бұл  заңды тұлғаның шегінде орналасқан және статистика үшін қызығушылық білдіретін заңды тұлғаның бір бөлігі (цех, зауыт және т.б.).

29) тауарлық топ – бағытталуы бойынша біртекті өкіл-тауарлардың жиынтығы. Өкіл-тауар – басқаларға қарағанда оның сапасы мен негізгі тұтынушылық қасиетіне әсер етпейтін болмашы өзгешелігімен ерекшеленетін топтағы тауардың белгілі түрі. Өкіл-тауарды сипаттау үшін қай тауар бағалануы тиіс екенін көрсететін құрал болып табылатын айрықшалау пайдаланылады.

30) қызмет – тұтынушылардың тапсырысы бойынша орындалатын және осы қызметтерді пайдаланушы бірліктердің жағдайының өзгеруіне әкеп соқтыратын түрлі қызмет нәтижесі.

31) өндіруші кәсіпорын бағасы - өнімнің  өндірушіден сатып алушыға дейінгі  қозғалысына байланысты ҚҚС, акциздер, басқа да жанама салықтар, сауда  және өткізу үстеме бағасы, көлік және басқа да шығыстар есебінсіз, оның кәсіпорын «қақпасынан» алып тастау сәтінде өткізілген өнім бірлігінің бағасы.

32) тіркеу бағасы  – тауардың нақты түріне, сапасына, сату шарттары және оған анық  белгіленген уақыт кезеңіне төленген ақша бірлігінің саны.

33) заңды тұлға  – меншігінде, шаруашылық жүргізуінде  немесе оралымды басқаруында  оқшауланған мүлкі бар және  осы мүлкімен өзінің міндеттемелеріне  жауап беретін, өз атынан мүліктік  және жеке мүліктік емес құқықтар  мен міндеттерді атқаратын және сатып алатын, сотта даушы және жауап беруші болатын ұйым. Заңды тұлғада дербес баланс немесе сметасы болуы қажет.

2. Қамту және  жіктеуіштер жүйесі

 

6. Индекстің қамту  өрісін анықтау және шекті  шекарасын (іріктеу шеңбері) орнату  оны құрудың түпкілікті мақсаты мен пайдаланудың негізгі бағытына байланысты.

Өндірушілердің баға индексі үшін экономикалық және географиялық кеңістігі, салалық қамту шеңбері, қамтудың статистикалық бірліктері (базалық объект санаттары) анықталады.

7. Индекстің экономикалық саласы бағаның өзгеруі бағаланатын өндірістік операцияларды қамтуды сипаттайды. ӨБИ тауарлар және қызметтерді ішкі өндіру немесе қайта өңдеу бойынша, сонымен қоса экспорттық жеткзілімдер өнімдерін ескеретін рыноктық бағамен бағаланатын барлық операциялар түрлерін қамтиды. Ол өнімді елдің ішінде және экспортқа сату кезінде әлемдік нарық конъюнктураларының әсерінен туындайтын баға өзгерісі тенденцияларының айырмашылығын анықтауға мүмкіндік береді. Экспортталатын тауарларды есепке алу ӨБИ-ң ЖІӨ-ді дефляторлау мақсаты үшін қолданылу қажеттілігін қанағаттандырады.