Айырғыш
(5.2-сурет) деп жоғары вольтті тізбектерді
ток жоқ кезде қосып һәм ажыратуға және
жөндеу, сынақ, тексеру т.с.с. жұмыстарда
тізбекте көрінерлік үзік жасауда арналған
коммутациялық аппаратты айтады.
Айырғыштарда доға сөндіргіш
құрылғы болмайтындықтан, олармен
қабылдағыштардың жұмысшы токтарын
сөндіру апаттық жағдайға соқтыруы
мүмкін. Айырғыш шаппағы сияқты
қолмен басқарылатын аспап.
Бөлектеуіш
электр тізбегінің ток жоқ бөлігін автоматтық
ажыратуға арналған болса, қысқа тұйықтауыш
тізбекті жерге автоматтық қысқа тұйықтап,
қорек көзі жағындағы майлы ажыратқышты
ажыратушы ретінде іске қосуға арналған.
5.2-сурет. Айырғыштың QS, бөлектеуіштің
QR және қысқы тұйықтауыштың QK сұлбалық
құрылысы (а) мен графикалық шартты
белгілері (б).
Бұл үшеуінің құрылысының (5.2-сурет)
түйіскілер (1,2) жағынан бір-бірінен айырмашылығы
болмайды, тек бөлектеуіш тізбекті автоматтық
ажырату, ал қысқа тұйықтауыш тізбекті
автоматтық жерге қосу үшін серіппелік
жетекпен (3) жабдықталады.
Тізбекпен
өте үлкен қысқатұйықталу тогы
жүргенде тізбек элементтеріне
бүлдіруші электродинамикалық соққы
күш әрекет етеді. Соққы қысқа
тұйықталу тогын шектеу үшін
реактор деп аталатын (5.3-сурет) бетон
өзекке (1) оралған шарғы (2) қолданылады.
Оны стансадан кетіп жатқан фидерлерге
(желілерге) және шиналар арасына жалғайды.
Реактордың өзегі бетоннан жасалатындықтан
оның реактивті кедергісі тұрақты болады.
Қалыпты жағдайда реактордың кедергісі
тізбектің қалған бөлігінің кедергісінен
аз болатындықтан ондағы кернеудің түсуі
де аз болады. Ал қысқа тұйықталу кезінде
кернеудің үлкен бөлігі реакторға түседі,
өйткені реактор тізбектегі негізгі кедергіге
айналады, сөйтіп соққы токты шектейді.
5.3-сурет. Реактордың бір фазасының
сұлбалық құрылысы (а,б) мен графикалық
шартты белгісі (в).
Коммутация
және атмосфералық ұйық шашыу
(найзаға түсу) кезінде электрлік
қондырғыларда кернеудің күрт
өсуі болып тұрады. Асқын кернеудің
салдарынан қондырғы элементтерінің
оқшауы тесіліп, апаттық жағдай
тууы мүмкін. Электрлік қондырғыларда
ақын атмосфералық ұйық шашудың
нәтижесінде пайда болатын асқын
кернеуді шектеу үшін ұйықсыздандырғыштар
(разрядник) деп аталатын аспап қолданылады
(10-сурет). Ұйықсыздандырғыштар әртүрлі
болғанмен, барлығының да әрекеттік парқы
ұшқындық аралықтың тесіліп, тізбектің
жерге қысқа тұйықталуына негізделген.
Винтельдік ұйықсыздандырғыш оны
қондырғымен қосатын (1) және жермен
қосатын (5) шықпалардан, электродтар
дан (2) ұшқындық аралықтардан (3) және
вилит дискілерден (4) тұрады. Вилит
дискілер қосымша бейсызықты
кедергілердің ролін атқарады: ток
үлкен кезде кедергісі азайып,
кейін ток азайған кезде кедергісі
өсіп қалпына келеді.
Соққы
токың әсерінен ұйықсыздандырғыштағы
кернеудің түсуі қалдық кернеу
деп аталады. Осы кернеу неғұрлым
аз болса, ұйықсыздандырғыштың сапасы
соғұрлым жақсы деп есептелінеді. Ұшқындық
аралық ионданғаннан кейін кернеу төмендеп,
ұйықсыздандырғышпен қосшы ток деп аталатын
ток жүреді. Бірақ тізбектің қорғаныстық
аппараттары іске қосылмастан бұрын, шамамен
жарты периодтай уақыт ішінде, қосшы ток
тыйылуы тиіс. Сонымен, үлкен кернеу ұшқындық
аралықтары тескен кезде, ұйықсыздандырғыш
жерге тұйықталып, кернеу төмендейді.
Кейін ток азайғанда вилит дискілердің
бейсызықты кедергісі қалпына келеді
де, жерге тұйықталу үзіледі. Өте қысқа
мерзімде өтетін осы үрдіс электрлік қондырғыларды
асқын кернеудің әсерінен бүлінуден сақтап
қалады.