Адамаралық қарым-қатынастың эмоционалдық негіз

Қарым-қатынаста адамдардың әлеуметтік қатынасы жүзеге асады. Қарым-қатынастың бір-бірімен байланысты үш жағын  қарастыруға болады. Коммуникативті жағы, мұнда – қарым-қатынас адамдар  арасындағы ақпарат алудан тұрады; интерактивті жағы – адамдар арасындағы өзара әсер етуді ұйымдастырудан тұрады; перцептивті жағы – қарым-қатынасқа түскен адамдардың бір-бірін қабылдау негізінде өзара түсінушіліктің пайда болуы.

Коммуникация ортақ  түсінушілікке әкелетін екі жақты  ақпарат алмасу. «Коммуникация» терминін латын тілінен аударғанда, «жалпы, барлығымен бөлісу» дегенді білдіреді. Егер өзара түсінушілік болмаса, коммуникация да болмайды. Коммуникация жетістігін білу үшін, кері байланысты білу керек, яғни адамдар сізді қалай түсінді, қалай қабылдады тағы сол сияқты сұрактарға жауап берілуі тиіс. Коммуникациялық компентенттілік – адамдармен керекті контактіні құру және ұстай алу қабілеттілігі. Коммуникативті қабілеттілік адамның жасына, біліміне, мәдениетіне, психологиялық даму деңгейіне, өмірлік және кәсіби тәжірибесіне байланысты ерекшелінеді.

Қарым-қатынас ол ортақ  қажеттілгі және әрекеттері бір адамдар  ара қатынасының көп қырлы  даму үрдісі.

Б.Д. Ломов қарым-қатынас  деңгейлерін қарастырады:

1) Макродеңгей – индивид  басқа адамдардың қалыптасқан  қоғамдағы қатынастарға, дәстүрлерге, салтқа сәйкес қарым-қатынас жасауынан көрінеді.

2) Мезодеңгей – тақырып  мазмұнымен анықталады.

3) Микродеңгей – мазмұны  мен сыртқы көрсеткіштері арқылы  көрінетін контактілік байланыс.

Адамдардың бір-бірімен  өзара әрекеттесуі қоғамдық өмірде араласатын объективті қарым-қатынас негізінде жүзеге асады. Объективті қарым-қатынас және байланыстар (біреуге тәуелді болу, бағыну, бірлесу, өзара көмек көрсету т.б.) кез-келген топта болуы мүмкін. Бұл субъективті жеке адамдар арасындағы қарым-қатынас. Бұны әлеуметтік психология зерттейді. Ең негізгі қарым-қатынас құралы - тіл. Ал қарым-қатынастың вербальді емес тәсілін келесі ғылымдар зерттейді:

1) Кинестика – адам  сезімдері мен эмоциясының сыртқы  көрінісін, мимика беттің бұлшықеттерінің  қозғалысын, жестика дененің әр бір бөлігінің жестік қозгалысын, пантомимика дененің барлық моторикасын, поза, жүріс-тұрысын, иілуді зерттейді.

2) Таксика қарым-қатынас  жағдайындағы жанасуды, қолды қысуды, сүйісу, сипау, итеру және тағы  басқалаларды зерттейді.

3) Проксемика қарым-қатынас кезіндегі адамдардың кеңістікте орналасуын зерттейді.

Қарым-қатынаста келесі аралық кеңістікті көрсетеді; интимді  зона (15-45 см), өте жақын, таныс адамдар  қарым-қатынасынан көруге болады; жеке немесе дербес зона (45-120 см), достарға бірге істейтін қызметкерлерге арналған кеңістік; әлеуметтік зона (120-400 см) көп таныс емес адамдар арасындағы қарым-қатынаста көрінеді; көпшілік зонасы (400 см артық), адамдардың көп тобымен қарым-қатынаста көрінеді, мысалы дәріс бергенде немесе жиналыстарда көрінеді.

Қарым-қатынас түрлері:

1) «Маска контактісі»  – формальді қарым-қатынас, онда  әңгімелесушінің жеке даралық  ерекшеліктері ескерілмейді, яғни  бастапқы маска қолданылады (кішіпейілділік, салмақтылық, қатысушылық және  тағы басқа). Әңгімелесушіге деген шын қатынасын, әмоциясын көрсетпей, жестер, мимика қолданылады.

2) «Жабайы қарым-қатынас»  – басқа адамды керекті және  бөгет жасайтын объект ретінде  бағалау – егер әңгімелесуші  адам керек болса, қарым-қатынасқа  белсенді түрде түседі, ал егер  бөгет жасаса, агрессивті, ұнамсыз қылықтармен жауап береді.

3) Формальді-рольдік қарым-қатынас.  Қарым-қатынастың тәсілі мен мазмұны  алдын-ала белгіленіп қойған, және  де әңгімелесуші туралы пікір  оның әлеуметтік орнына қарай  анықталады.

4) Іскерлік қарым-қатынас – онда әңгімелесушінін мінезі, жеке өзіне тән ерекшеліктері, жасы, оның көңіл күйі ескеріледі, бірақ іс мәнді болып қала береді.

5) Рухани, жеке адам  аралық достық қарым-қатынас –  мұнда кез-келген тақырыбта әңгімелесуге  болады және тек ғана сөзбен  емес, бір-бірін бет әлпеті, қозғалысы, интонациясы арқылы-ақ ұғады. Мұндай қарым-қатынас егер, қарым-қатынасқа түсушілер бір-бірінің көзқарасын, қызығушылығын жақсы білсе ғана жүзеге асады.

6) Манипулятивті қарым-қатынас  – әр түрлі әдіс-тәсілдер қолдану  арқылы әңгімелесушіден пайда табуға бағытталған қарым-қатынас турі .

Қарым-қатынастың көп  қырлығы және көп сапалығы. Бұл  тұрғыдан алып қарайтын болсақ, қарым-қатынас  адамдардың бір-біріне қатынасы, ақпарат  алмасуы. Жеке адамның өзара қатынас  аспектісі – бұл құбылыстың бір ғана компоненті. Адамдық қарым-қатынастың ғылыми-технологиялық революцияның әсерінен ең кең тараған формасы – рухани коммуникация.

А.А. Леонтьев өзінің бір  жұмысында «Қарым-қатынасты тек  ғана жеке даралық деп түсінбеу керек, оны әлеуметтік феномен ретінде, оның субьектісін бөлек индивид емес, әлеуметтік топ және тұтастай коғам ретінде қарастыру керек» деген.

Осы айтылғанға анализ жасай  отырып, Б.Ф. Ломов өз көзқарасын былай  білдірген: «Біздің ойымызша әлеуметтік және интер жекедаралықты бір-біріне қайшы қою заңды емес, олардың арасындағы қатынас – жалпылық пен бірліктің көрінісі».

 

Қорытынды

Эмоция  адамның түрлі  органикальіқ қажеттіліктеріне байланысты оқтын-оқтын туып отыратын, кейде  шағын, кейде күрделі, ситуациялы көріністері. Мәселен, адам қуанғаннан немесе қамыққаннан козіне жас алады, не болмаса бір нәрсеге мәз болып шек сілесі қатқанша күледі, әрине мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтыны белгілі. Бұл сезім мен эмоцияның бірінші ерекшелігі. Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар (мимика, пантомимика) жонді байқалмайды, тұрақты терең әсерлі сезім адам психологиясындағы басты белгілердің бірі, ал эмоция болса мәнерлі қозғалыстарға бай келеді, мұнда адам өзін тек организм тұрғысынан көрсете алады. «Эмоция» ұғымының төркіні-«емовера» латын сөзінен, «эмоцион» дейтін француз сөзінен шыққан. Қазақша мәні- тітіркену,толқу. Эмоция- жан дүниесінің сыртқы және ішкі салдарынан ызалану, қаhарлану, қорқу мен шаттану сияқты жағдайларының көрініс беруі. Бұл- адамдар мен жануарлар дүнйесінде көрініс беретін кейіп. Эмоциялық күй адамды іс-әрекеттерге шабыттандырып, тиісті нәтижелерге жеткізеді немесе көңіл-күйін жабырқатып, іс-әрекетін бейбірекетсіздікке ұшыратады. Эмоция адам есімен де тығыз байланысты. Біздің алған барлық әсерлеріміз яғни белгілі бір сезіммен қабылдасақ, есімізде жақсы қалса, онда өткендерді еске алудың өзі де бізде қандайда бір сезім туғызады Сонымен, эмоция дегеніміз- адамның органикалық мұқтаждықтарын қанағаттандыру не қанағаттандырмауға байланысты туатын психикалық туатын күйлер.

Эмоция да адамның  айналасындағы  өмір шындығына және өз басына деген  қарым-қатынасы болып табылады. Және оның жүзеге асуына сезімдей әсер етеді. Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғым-дарының өзіндік айыр-машылықтары бар. Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқала-тын ым-ишаралар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек ағза тұрғысынан көрсете алады.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың  Қазақстан халқына Жолдауы, 2007.

2. Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Назарбаевтың халққа  жолдаған «Қазақстан 2030» үндеуі, 1997.

3. Жарықбаев Қ, А.Әбрахманов Психология терминдерінің орысша – қазақша сөздігі Алматы, 1976.

4. Жарықбаев Қ, Ж. Аймауытұлының психологиялық көзқаралстары Алматы, 2000

5. Аймауытұлы Ж. Психология. Алматы, 1995

6. Буеева Л.П. Общественные отношения и общение//Методологические проблемы социальной психологии. - М., «Наука» 1975.

7. Абеуова И.А., Дусманбетов  Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова  Х.Т. Психологическая служба в  вузе. – Алматы: 2004.

8. Абрамова Г.С. Практическая  психология. - М.: 2001.

9. Айғабылов Н. Бала  мінезінің қалыптасуы және оны  тәрбиелеу жолдары. – Алматы, 1972.

10. Анциферова Л.Н. Психология  формирования и развития личности. - М.: 1981.

11. Бекмұратова Г.Т.  Мінез-құлқында ауытқушылықтары  бар балалардың ерекшеліктерін психологиялық тұрғыда зерттеу. - Алматы: 2005.

12. Битянова М.Р. Практическая  психология. - М.: 1997.

13. Вилюнас В.К. Психологические  механизмы мотивации человека  – М., 1990.

14. Жарықбаев Қ. Жалпы  психология. - Алматы: 2004.

15. Калиев С., Майғарапова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. – Алматы, Рауан: 1990.

16. Қоянбаев Ж. Семья  және балалар мен жеткіншектер  тәрбиесі.- Алматы, Рауан: 1990.

17. Кле М. Психология  подростка: Психосексуальное развитие. М., 1991.

18. Вилюнас, Витас Казиса. Психология эмоциональных явлений / Вилюнас, Витас Казиса. -МГУ , 1976. –С.88-93

19. В.К Вилюнас, Ю.Б.  Гиппенрейтер. Психология эмоций / под.  ред. Вилюнас В.К, Гиппенрейтер  Ю.Б.. –М,1988.  –С.112-115

20. Изард К. Психология эмоций / Перевод с англ. –С-Пб.: Изд. «Питер», 1999. –С.464.

21. Бойко В.В. Энергия эмоций в общении: взгляд на себя и на других. - М: 1996.