Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдердің ұлттық-танымдық қызметі

        Теңеуді шығу  тегінен бастап стилистикалық  қызметіне дейін зерттеу жүргізген  орыс ғалымдары А.Г.Рубайло, А.Н.Веселовский, Б.В.Томашевский т.б. еңбектерінің ғылыми маңыздылығы зор.

        Қазақ тіл  білімінде теңеу жан – жақты  зерттелген. Қазақ тіл білімінің  тұңғыш зерттеушісі А.Байтұрсынов  ‟Теңеу заттың, құбылыстың ерекше  белгілерін көрсетпей – ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді” деп көрсетеді.

        М.Серғалиев  ‟теңеудің стильдік қызметі әр  алуан, бір ыңғайда, негізінен аз  сөзге көп мағына сыйғызуды  мақсат етсе, тағы бір жағдайда  автордың астарлап сөйлеуіне  мүмкіндік береді. Сол астарлап сөйлеудің өзі жинақылықтың арқасында болып отырады” деп, теңеудің көркем әдебиет тілінде алатын орнын айқындайды [50].

         Қазақ тіл  білімінде теңеуге толық талдау  жасаған ғалым – Т.Қоңыров. ‟Қазақ  теңеулері” атты ғылыми монографиясында теңеудің бүкіл лингвистикалық болмысын: жасалу жолдары мен синтаксистік құрылымын, түрлерін жан – жақты қарастыра отырып, теңеуге мынадай анықтама береді: ‟Теңеу дегеніміз – ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды – экспресссивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы” – дейді  [35, 8 бет].

        Қазақ теңеулерінің  грамматикалық табиғаты жөнінде пікірлер (зерттеулер) жоқтың қасы. Дегенмен, кейбір оқулықтар мен монографиялық зерттеулерде белгілі бір ақын – жазушының шығармаларындағы теңеулер және олардың жасалу тәсілі жөнінде айтқан бірлі – жарым пікірлер жоқ емес.

Ғалым Қ.Жұмалиевтің білдірген пікірі бойынша, қазақ теңеулерінің жасалуының үш түрлі тәсілі бар: бірінші, - дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтары арқылы, екінші, –ша, - ше жұрнағының көмегімен, үшінші – секілді, сияқты, тәрізді сөздері. Қ.Жұмалиевтің бұл пікірі дұрыс болғанымен, теңеудің жасалу тәсілдерін түгел қамти алмайды. Қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының төмендегідей жолдарын анықтап, көрсеткен Т.Қоңыров:

1. – дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтарының көмегімен;
2. –ша, - ше жұрнағының көмегімен;
3. Шығыс септігі жал
4. ғауының (-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен) көмегімен;
5. Секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздерінің көмегімен;
6. Бейне сөзінің көмегімен;
7. Тең сөзінің көмегімен;
8. Ұқсас сөзінің көмегімен;
9. Параллелизм тәсілі көмегімен;
10. Аралас тәсілдің (бейне және –дай, -дей; бейне және секілді) көмегімен;
11. Қосалқы тәсілдер көмегімен .

Теңеудің синтаксистік құрылымы:

1.Жалаң теңеулер;

2. Күрделі теңеулер;

3. Толымды теңеулер;

4. Толымсыз теңеулер;

5. Бірыңғай теңеулер;

6. Болымсыз теңеулер.

 

           Жалаң теңеулер – тек теңеу құрушы мүшелердің қосындысынан ғана тұрып, белгілі бір заттың, яки құбылыстың жалаң суретін жасайды. Мұнда күрделі ой жоқ, соған орай бұл теңеуде күрделі образ да болмайды.

           Күрделі теңеулер – өзінің құрылысы жағынан күрделі, жалаң теңеуге қарама – қарсы құбылыс. Мұнда не образ (көбінесе образ), не зат немесе екеуі де өздеріне бүтіндей күрделі ұғымды негіз етіп алады да, соның нәтижесінде күрделі ойға негізделген, шытырман суретке құрылған, эмоциялық – экспрессивтік әсері күшті теңеулік образдар жасалады.

        Бірыңғай  теңеулер – бір сөйлемнің, бір күрделі ойдың құрамында бірнеше теңеулердің қатар келіп, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы.

         Толымды теңеулер – теңеулік конструкцияның үш элементі (зат, образ, белгі) түгелдей болуы қажет. Бұл ұғымды алғаш енгізген Б.В.Томашевский.

         Толымсыз теңеулер – толымды теңеулерге қарама – қарсы құбылыс. Мұның атынан да көрініп тұрғандай, толымсыз теңеуде бір мүше айтылмайды.

           Болымсыз теңеу – бір затты екінші затқа теңегенде болымсыз ғана мағына шығарады .

 

Жалаң теңеу

           Көзі шырадай жанып,біраз әл  жинағандай болды («Қаздар қайтып  барады»,7 бет)

          Қаужаңдап,шөпектей сорып бірталайын  жеп қойды( «Қаздар қайтып барады»,7 бет)

         Денесі суығандікі ме,өне бойы  ағаштай сіресіп қалыпты( «Қаздар  қайтып барады»,8 бет)

        Ол  да әкесі сияқты енгезердей. («Қаздар  қайтып барады»,31 бет)

           Шығармада  теңеулердің басым көпшілігі  күрделі, олардың структуралық құрылымы сан алуан болады да, әр қилы күрделі ойларды білдіріп, бейнелі суреттер жасау құралы ретінде қызмет атқарады.

 

 

Күрделі теңеу

         Жазушы  щығармасындағы  көркем теңеулерің  күрделілігі кейде оқырманды  жалықтырмайды. Керісінше оқыған  сайын  қызықтыра түспек.

            Нардың жалғыз өркешіндей болып,көзге  алыстан шалынады( «Қаздар қайтып  барады»,5 бет)

             Қарт сезімі бұрауы жеткен  домбырадай тырсыдап тұр( «Қаздар  қайтып барады»,8 бет)

            Етікші шыңының ұшар басында  ғана соңғы шапақ бөріктей болып киіліп тұр( «Қаздар қайтып барады»,10  бет)

           Осыдан он шақты жыл бұрын  мұқым елді жайлаған қалың  сүзекте ұлы мен қызы,кемпірі  мен келіні қабатынан қайтыс  болғанда,қу бұтаққа ілінген жалғыз  жапырақтай осы Төлеутайы қалып  еді қасында ( «Қаздар қайтып барады»,11 бет)

             Қарттың бағына қарай түлкінің  күшігіндей сүйкімді өсіп еді  өзі де.

Бір заматта қанаттары сартылдап,су жағасына жіпке тізген моншақтай бір топ қаз келіп қонды ( «Қаздар қайтып барады»,12 бет)

           Соңғы бірнеше жыл ұдайымен бұл өлкені жыландай жайлаған ашаршылық бұлардың қара лашығына ене алмай-ақ келіп еді («Қаздар қайтып барады»,13 бет)

          Ешкіммен сөйлесей,мылқау кісіше  жүрді де қойды ( «Қаздар қайтып  барады»,13 бет)

           Сүт теңізіндей ақ сәуле тау басында бір сәт толқып тұрды да,лықсып төгіліп кетті ( «Қаздар қайтып барады»,15 бет)

            Сол жағында кемер белбеудей  созылып Қарғыба өзені ағып  жатыр

( «Қаздар қайтып барады»,15 бет)

            Жалғыз аяқ жол арқандай шұбатылып  келіп,Айнабұлаққа құлады

( «Қаздар қайтып барады»,15 бет)

            Неше күннен бері оққа сүйенген  аңдай ет қызумен түкті де  байқамап еді ( «Қаздар қайтып  барады»,16 бет)

            Бейне бұрауы таусылған ойыншықтай  буын-буыны босап,өне бойы салдырап  бос қалды ( «Қаздар қайтып барады»,16 бет)

           Қарттың ақыл-ойы балға қонған  шыбындай біраз малтығып жатты  да,ұйықтап кетті( «Қаздар қайтып  барады»,16 бет)

           Сонау шырқау биікте,ақ шарбы  бұлттардың арасында,аспанды күңгір-күңгір  үнге толтырып,түйелі көштей тізбектелген тырналар қайтып барады(«Қаздар қайтып барады»,17 бет)

          Менің көзіме ол жай біреу  емес,киелі адам сияқты көрінетін («Қаздар қайтып барады»,18 бет)

          Түлкінің көзіндей жанып тұратын  көзінде бір пәле бар еді,әйтеуір...

(«Қаздар қайтып барады»,20 бет)

         Ақ көйлек,қара костюм киіп  шыға келгенде қарлығыштай қылаң  ұратын («Қаздар қайтып барады»,20 бет)

            Сонан соң жылан арбаған торғайдай  жақындай береді,жақындай береді... («Қаздар қайтып барады»,22 бет)

            Тұла бойын көктем тасқынындай тіршілік рухы кернеп тұр(«Қаздар қайтып барады»,22 бет)

            Еріндері бүлдіргендей еріп тұр ( «Қаздар қайтып барады»,22 бет)

Сұмдық-ай,қалай жүдеген өзі,сүзектен тұрғандай («Қаздар қайтып барады»,26 бет)

          Анда-санда жаралы жолбарыстай ыңыранып,бір-бүйіріне аунап түседі(«Қаздар қайтып барады»,27 бет)

            Сұлу мойнына иіп,үріккен аңдай  одырая қарады( «Қаздар қайтып  барады»,28 бет)

           Қасына ержеткен ұлын ертіп  Ұлмекен апам келгенде жұдырықтай бала едім («Қаздар қайтып барады»,30 бет)

           Тек әр тұста,шаншылған биік  тұрғылар басында соңғы сәуле  алтын тақиядай киіліп тұр(«Қаздар  қайтып барады»,30 бет)

           Әрең дегенде босанып артыма  қарасам,қасымда қарқылдай күліп,үйелмендей  қарт адам тұр екен. («Қаздар қайтып барады»,31 бет)

Мықыр саусақтары бүріп түсер бүркіт шеңгеліндей («Қаздар қайтып барады»,31 бет)

              Ештемені ойламай,шынарша көкке  бойламай,даланың құба талындай  далиып,өз бетімізше өсе беріппіз-ау... («Қаздар қайтып барады»,36 бет)

           Шығармадағы  теңеудің стильдік көрінісі. Қ.Жұмаділов  шығармасында кейіпкерлер бейнелерін  түрлі тәсілдермен суреттейтіні  анықталды. Кейіпкерінің жан дүниесін  ашуда, тұлғасын көрсетуде көркемдегіш  құралдарды пайдалана отырып, сөзбен бейнелі сурет жасайтыны, бейнелеуіш сөздер қазақ халқының тұрмысына сай қолданылатындығы анықталды. Жазушы сөздерді айшықтап, ажарлау үшін көркемдегіш амал – тәсілдерді жиі пайдаланады.

           Қ.Жұмаділовтің «Қаздар қайтып барады» атты әңгімелер тілін талдау барысында 4 жалаң, 29 күрделі теңеу терілді.

 

Эпитет

 Ғалым З.Қабдолов өз еңбегінде  эпитет жайлы былай дейді: ‟тіл  байлығын игеру, сөз қорын молайту  бір бар да, сол бай тіл мен  мол сөзді әдеби шығармада  суреткерлік шеберлікпен қолдану  бір бар [52, 204 бет].

Айқындау, яғни эпитет – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз” [56, 245 бет].

        Зерттеуші  – ғалым А.Д.Есқараева өзінің  кандидаттық диссертациясында эпитет  туралы былайша тұжырымдайды: ‟тілдің  аса пәрменді көркемдеу, бейнелеу тәсілдерінің бірі – эпитеттің құрылымдық, лексика – семантикалық, структуралық ерекшеліктері көптеген зерттеуші – ғалымдардың еңбектеріне арқау болды. Мәселен, эпитете мәселесі орыс тіл білімінде А.Зеленецкийдің, Л.И.Тимофеев, В.Сорокиннің, Д.Э.Розентальдың, қазақ тіл білімінде А.Байтұрсыновтың, Қ.Жұмалиевтің, З.Қабдоловтың, Р.Сыздықованың т.б. еңбектерінде сөз болды.

          Қазақ  тіліндегі тұрақты эпитеттің  тілдік табиғатын арнайы қарастырған  Г.Ө.Мұхаметқалиеваның кандидаттық  диссертациясында эпитетке былайша анықтама беріледі. ‟Эпитет дегеніміз – екі немесе одан да көп компоненттен тұратын, өзара қабыса байланысқан, көркем бейнелі, образды сөз тіркесі.

         Демек, эпитет  – адамның не заттың, не табиғат  құбылыстарының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз алдына елестету, ой – қиялына әсер ету үшін қолданылатын көркем сөз образы” [58, 11 бет].

        Зерттеуші  – ғалым С.Ғ. Қанапина ‟Қазақ  тіліндегі мақал – мәтелдердің  танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде)” атты монографиялық еңбегінде эпитетке тоқталып өтеді: ‟академик М.Балақаев өз еңбегінде: ‟Суреткердің өз – өзіне тән тіл шеберлігін сөздің көркемдік қасиетін талдағанда сөз бен образ арасындағы осы бір стильдік нәзіктікті яғни жеке сөздердің қолданылуындағы ерекшеліктердің бәрі жиналып келіп тұтас контекстік мән алатындығы, ойды бейнелі, нақты, шынайы көрсету үшін эпитетсіз елестету мүмкін емес” – деп өте ұтымды тұжырым жасаған.

        Қазақ тіліндегі  эпитеттер басқа тілдегі сияқты негізінен зат есімнен, сын есімнен, есімше, көсемше етістіктері арқылы жасалады.

       Эпитет туралы  А.Байтұрсынов өзінің ‟Әдебиет  танытқыш” атты еңбегінде: ‟Бір  нәрсені көптен айырып, көзге  көбірек түсіретін етіп айтқымыз  келгенде ол нәрсенің атына айқын көрсететіндей сөз қосып айтамыз, сондықтан айқындаудың өзге түрі көркейту деп айтылады” – деп эпитетке анықтама берді. Көркейту дегеніміз – эпитет термині ретінде алынған” [54, 43 бет].

        Зерттеуші  – ғалым К.Қ.Есіркепова ‟1960 – 1980 жылдардағы әйел – ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова  шығармалары негізінде)” атты монографиялық еңбегінде эпитетке тоқталып өтеді:  ‟эпитет – тіл өрнегіндегі өте жиі көрінетін әрі бояу ерекшелігі де құбыла құлпырып келетін құбылыс.

       Эпитет, айтарыңды  анықтау, әрі нақтылап ерекше, айырма  сипат табатын суретті сөз. 

      ‟Халықтың жалпы  тілінде болса да, өзіне дейінгі  әдебиетте аз қолданылатын сөзбен  сөйлемдерді орнықты, заңды, басқаша  түрде әдебиетке енгізуді жаңалық  деп қарауымыз керек”, - деп ғалым Қ.Жұмалиев жазады.

        Эпитет жайында  айтылып жүрген теориялық пайымдауларда  әлі күнге дейін бірізділік  жоқ сияқты. Мысалы, Л.И.Тимофеев: ‟Кең  мағынада қандай болса да бір  ұғымды анықтап, айқындап, сипаттап  және тағы басқа тұратын әрбір сөз эпитет болады. Бізде осы уақытқа дейін эпитет – көркем анықтауыш, реңді, бейнелі және тағы сол сияқты, ал жай анықтауыш сөз болғанда мұндай көркемдік болмайды деген есеппен, эпитет деген ұғымды (көркем анықтауыш) анықтауыш сөз деген ұғымнан бөліп қарауға жиі ұмтылу бар...бұл бөлу бұрын ескертілгендей, поэтикалық тілді ерекше, бейнелі деп қарау талабына байланысты. Біздіңше бұл дұрыс емес”, - дейді.