Қазақ тілін оқыту

 Төртіншіден, шәкірттерім  Пчелинцева Света, Тарасова Анна  жүлделі үшінші, төртінші орынға  ие болса, Ермолаева Александра  қалалық, облыстық олимпиядада  бірінші орыннан көрінуі аталған  жұмыстардың кішкене болса да  нәтижесі бар деп түсінемін.  Әрине бұнымен шектелмей, жұмысты  одан әрі жалғастыру басты  міндетім. Қорыта келе, іздену, тиімді  әдістерді тауып, пайдалана білу, сабақ барысында үнемі түрліше  әдістерге сүйеніп отыру керек  екендігін қазіргі таңда әр  оқытушы түсінеді.

 Ұлы ғалым Ахмет  Байтұрсынов былай деген екен  «жақсы мұғалім деген атқа  түрлі әдістерді меңгеріп, соларды  оқытуда қолда білу арқылы  ғана жетуге болады. Сонымен қатар,  бірнеше әдісті меңгеріп қана  қоймай, табанда өзі қажет әдісті  тауып, пайдалана білу керек» (А,1928, 32 бет).

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

 

1.А.Байтұрсынов А.Қай әдіс  жақсы? Жаңа мектеп. 1928, №4

2.Балақаев.М. Тіл мәдениеті  және қазақ тілін оқыту. Алматы, мектеп, 1989. З.Қордабаев Т.Р. Жалпы  тіл білімі. Алматы, мектеп, 1975.

4.Қордабаев Т.Р. Қазақ  тіл білімінің мәселелері. Қарағанды  университеті, 1992. 5.Оразбаева Ф.Ш.  Тілдік қатынас: теориясы және  әдістемесі. Алматы, 2000. 6.Пассов Е.И.  Коммуникативный метод обучения  иноязычному говорению.

2 изд. М. Просвещение,1991.

7.Шығыс Қазақстан облысының  2005 – 2010 жылдарға арналған білім  беру жүйесінің даму бағдарлама  жобасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақ тілі сабағында  қолданылатын тиімді әдіс-тәсілдер.

 

Адам бала кезінен қалыптасады. Мектепке дейінгі жастан бастап баланың  болашақ тұлға, өз елінің азаматы  ретінде негізі қаланады. Ұстаздардың  алдында тұрған басты мақсаттардың бірі — Отанға, туған елге, туған  жерге, өз халқына деген сүйіспеншілікті  тәрбиелеу.

Бұл адамгершілік қасиеттер  күнделікті өмірдегі қоршаған ортамен  таныстыру арқылы қалыптасады. Қоршаған орта жеткіншектерді адамдармен, туған  жерімен байланыстырып, олардың  тұлға ретінде қалыптасуына шешуші ықпалын тигізеді. Бұл ықпалдың түпкі  тамыры — өз халқының тілінде.

Қазақстан Республикасында  тұратын әрбір ұлттар мен ұлыстардың тілдік қызмет саласына ешбір кедергі  қойылмайды. Сондықтан да кез келген халықтың ана тілі рухани мәдениетінің өзіне тән ұлттың ерекшелігінің  көрсеткіші болып табылады.

Кез келген халықтың ұлттық қазынасы тіл болып табылады.Әрбір  халықтың тілінде оның ұлттық дәстүрінің, сана- сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез- құлқы белгілері көрініс табады. Ал тілді, тіл мәдениетін игеру баланың  сәби шағынан іске аса бастайтын, біртіндеп жетілетін үрдіс. Олай болса, баланың тілін дамыту жұмысы отбасынан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуі тиіс. Балабақшада  қазақ тілін оқытудың қай түрін  алсақ та, ол оқыту, үйрету үрдісінің  бүкіл жүйесін қамтиды.

         Балалардың ақыл-ойына, қабілеттерінің  дамуына жетудің бірден – бір  жолы – өзара тілдік қарым-қатынас.  Әр баланың табиғи қабілетін  ескере отырып, балаға көмекші  әрі сүйемелдеуші болып, әрдайым  жанында достық қарым-қатынаста  болсақ, оқыту мазмұнын жаңғыртуға, әрі тиімді әдіс-тәсілдерді кеңірек  қолдануға еркін жол ашады.  Мектепке дейінгі балаларға өзге  тілді үйретудің басты шарттары  топта жағымды психологиялық  климат, мейірімді орта, қазақ тілінде  тілдесудің қуану сияқты факторлар  өз себін тигізеді. Қазақ тілін  үйретуде балалардың қорларын  байыту, молайту, сөздіктерінің белсенділігін  арттыру, күнделікті өмірде қолдана  білуіне бағыт беру, қазақ тіліне  тән дыбыстарды дұрыс айтуға  жаттықтырып, тіл мәдениетін жетілдіру,  сөйлем құрап, сөйлесу тәжірибесін  ұдайы ұйымдастыру – балалардың  қазақ тіліне деген сүйіспеншілігін  арттырып, мемлекеттік тілдің мәртебесін  ұғынып, тілінің жетілуіне ұстаздық  әсер көрсетудің маңызы зор. 

Егемен ел атанып, өз алдымызға  дербес мемлекет болғаннан кейін  жасөспірім буынға дұрыс тәрбие беру, олардың патриоттық сезімін ояту, елге қызмет етуге, мемлекеттің іргесін  нығайтуға баулу, тілдің дәрежесін  көтеру біздің негізгі мақсатымыз. Сондықтан тіл тағдырына терең  қарап, мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндерге қазақ тілін үйретудегі талап, міндеттер  балабақшамызда жақсы іске асырылуда. Балабақшадағы бала қазақ тілін  меңгеру барысында тілдік қатынастың аса маңызды түрі – ауызша сөйлеп үйренеді. Ол сөздерді байланыстырып  айту арқасында жүзеге асады. Сөздің байланысты айтылуы баланың тілдік және ақыл-ой дамуымен біртұтас жүреді. Мектепке дейінгі шақта бала тілі икемді келеді, сол себепті де сәбилермен жүргізілетін жаттығу түрлері де әр алуан. Балалардың жас ерекшелетеріне қарай топтары үлкейген сайын  тіл дыбыстарын айтып үйренуге арналған жұмыс түрлері біртіндеп күрделене  береді. Балабақшада жүргізілетін тәрбие, білім беру үрдісінде дыбысқа  байланысты жаттығу түрлері де кешенді  түрде іске асырылады. Дыбыстардың  ерекшелігін жете меңгеріп, дұрыс  айтуға жаттықтыру тілдерін дамыту сабақтарында ғана емес, ән-күй, дене шынықтыру сабақтарында да, сабақтан бос кездерінде балаларға  ана тілінде өлеңдер, тақпақтар, көркем сөздер жаттатылып, үйретіледі. Қазақ тілін үйретуде көркем және халық ауыз әдебиетін қолданудың маңызы зор. Осы арқылы балалардың ойлау, дұрыс сөйлеу қабілеттерін дамыту, сөздік қорын молайту, сөйлем құрап  өз ойларын жеткізе білуге, қазақ  тіліне тән ерекше дыбыстарды дұрыс  айтуға, өлең, тақпақ, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, ертегілерді рольдермен орындауға, қазақ халқының дәстүрімен таныстыру  арқылы, еліне, туған жеріне деген  сүйіспеншілік сезімдерін арттыру, балаларды тіл үйренуге, халық  мәдениетін зерттеуге, адамгершілікке баулиды. «Ана тілің – арың бұл, Ұятың  боп тұр бетте. Өзге тілдің бәрін  біл, Өз тіліңді құрметте», – деп  ақын жырлағандай, өз ана тілімізді  жетік меңгеру, ана тілінде таза сөйлеуге үйрету, халқымызда ғасырлар бойы қалыптасып, сақталып келе жатқан наным-сенімдерін, дәстүрін, әдет-ғұрыптарын өсіп келе жатқан, жас ұрпақтың бойына сіңіру барысында, мектеп жасына дейінгі  балалардың тілін дамытуда үлкен  нәтиже береді. Халық байлығының асыл қазынасы – рухани тіл. Оны меңгеру  бесік тәрбиесінен, ана әлдиінен бастап, балабақшада ары қарай  жүзеге аспақ. Қазақта «Сүтпен сіңген сүйекпен кетеді» деген мақал  бар. Демек, біз балабақша табалдырығын аттаған бүлдіршін бойына қазақ  тілінің қасиетін сүттей сіңіре білсек, еңбегіміздің ертеңі алда деген сөз.

 

Мектепке дейінгі мекемелерде  балаларды қазақ тіліне үйрету маңызды  міндеттерді шешуге көмектеседі:

адамдардың рухани өмірінің үйлесімді болуы барлық халықтың қазақ халқының мәдени құндылығына  қол жеткізуі үшін мүмкіншіліктерді кеңейтеді;

 

білім мен мәдениеттің  одан әрі көтерілуін қамтамасыз етеді;

 

Қазақстан Республикасында  тұратын ұлттардың жақындасуының  жан-жақты дамуына, Қазақстан халқының тарихи қауымдастық ретінде ынтымақтастығының  нығаюына мүмкіндік туғызады.

 

Мемлекеттік тілге үйрету сабақтарын құру және оны оқыту мағынасын  іріктеу кезінде бірқатар принциптерді ескеру қажет. Басты принциптердің  бірі — тәрбие мен оқуды бірыңғай үрдіске біріктіру. Бұл тіл дамыту қазақ тілі сабақтарының негізгі  мақсаты ретінде ғана болады дегенді  білдіреді, алайда сабақта шешілетін  міндеттер бұл мақсатпен шектеліп қалмайды.

 

Қазақ тілі — әлеуметтік, рухани-адамгершілік, эстетикалық тәрбиенің  қайнар көзі. Балалардың сөйлеу мүмкіншіліктерінің даму барысында қазақ тілінің  оқыту мен тәлім-тәрбие берудегі рөлі күннен күнге арта түсуде. Қазақ  тілін (кез келген басқа да тілді) сөздерді, сөйлемдерді, диалог,  үлгілерін  механикалық қайталай беру жолымен  емес, жалпы белсенді түрде сөйлеу арқылы үйрету керек.

 

Тіл үйренуде ең басты міндет – балалардың сөйлеу тілін жетілдіру.

 

Сөздік қорды дамытуға бағытталған әдістердің жалпы міндеті- Сөздің мағынасын дұрыс түсініп, оны өз сөзінде дұрыс қолдану.

 

Қазақ тілі сабағындағы сөздік қорды дамыту жұмыстары мынадай  әдіс – тәсілдер арқылы жүзеге асады. Ол – сұрақ- жауап, сөйлесу, әңгімелесу, әңгіме,  көрнекілік .Әр сабақ сайын  тақырыпқа сай көрнекі құралдар, түрлі суреттер , кестелер, сабақты  көркемдеп отырса, балалардың сөздік қоры біршама толығады деп сенімдімін. Заман өзгерген сайын әдіс – тәсілдер көбейіп, жаңарып, толығып отыр. Әр түрлі  жаңа технологияларды өз тәжірибемізде  қолданып жүрміз.

 

Жаңа технологияны, әдіс  - тәсілдерді тиімді қолдану білім  сапасын көтерді.

 

Сонымен қатар қазақ тіліне үйреткенде балалардың жас ерекшелігін  ескеру әдіс-тәсілдерді таңдаумен сай  келеді, сабақ өткізгенде бірінші  орынға ойын және ойын түрлері қойылады.

 

Адам мәдениеті ойын арқылы дамиды, демек балалық шақтан бастап, қартайған кезге дейін адамды ойын жетелеп отырады.Ал бүгінгідей, динамика ғасырында, оқу процесінде ойын алдыңғы орында, яғни, ойын технологиясы арқылы баланың оқу ынтасын арттыру  жеңіл болмақ..

 

Ойын дегеніміз не? Ойын — қоғамдық тәжірибені қалыптастыру бағытындағы іс-әрекеттің бір  түрі, яғни тәртіпті, өзін-өзі басқаруды  жетілдіреді. Адам тәжірибесіндегі  кең тараған дамыту ойынының қызметі: ойынға тарту, рахат беру, демалдыру, қызығушылығын тудыру.

 

Заман талабы екі тілде  сөйлеуді одан әрі орнықтыру, қазақ  тілін үйренгісі келетін басқа  ұлт өкілдеріне мемлекеттік тілді  меңгерту, сол сияқты балабақшаларда қазақ тілін оқытудың сапасын  жақсартудың міндеттері қойылады: Қазақ  тілі сабақтарында көздейтін-мақсат балаларға  жалаң сөз жаттау емес әрбір сабақта  үйренген сөздерді ауызекі сөйлеуде, сөйлем құрамын дұрыс қолдана  білуге үйрету.

 

Тіл үйрету барысында әрбір  сабақта ойын түрлерін және өзара  сөйлесу үлгілерін қолданған  дұрыс. Сабақ барысында ойын элементтерін дидактикалық материал ретінде пайдаланудың пайдасы бар. Ойын арқылы баланың  бойына адамгершілік қасиеттерін, өмірге құштарлығын қалыптастыруға болады.

 

           Қазақ тілін оқытудағы рөлдік  ойындардың орны 

 

Қазақ тілін үйренуде рөлдік ойындардың пайдасы зор.Ойын — балалардың тілді үйренуге деген сенімін  оятады. Рөлдік ойындарда барлық балаларға  бірдей рөл тиеді де,бір-бірімен  міндетті түрде қарым-қатынасқа  түсіп,сөйлеседі. Балалар белсенді жұмыс істеп, бір-біріне жәрдем беріп, жұмыстарын мұқият тындап, өздерін  және бір-бірін бағалайды, ал тәрбиеші тек бағыттаушы болады.

 

                   Рөлдік ойындардың негізгі талаптары 

 

Ойын балалардың тілге  деген қызығушылығын арттыруы қажет. Сонымен қоса, ең бастысы балалар  өздеріне лайықты рөлді өзі тандап алған жөн.Сонда ғана олардың  ойыны да, тілі де нанымды және сенімді  шығады.

 

Рөлдік ойындарға топ  болып қатысқан дұрыс.

 

Оқушы өзін рөлде неғұрлым еркін сезінетін болса, ол соғұрлым қызыға ойнайтын болады.

 

Осындай шарттар бойынша  дайындалған материалдар қолданылса ойын соғұрлым жоғары тиімділік береді.Еліміз өзінің тәуелсіздігін алғалы ана  тіліміз мемлекеттік тіл мәртебесіне  ие болып қанат жайып келе жатыр. Мемлекеттің болашағы біздің қандай ұрпақ өсіріп, тәрбиелеуімізге тікелей  байланысты болса, мемлекеттік тілге құрмет көрсетуіміз, ана тілімізді ардақтай білуіміз де ерекше рөл атқарады.

 

  Сөздік қорды байытуға  бағытталған әдістер 

 

Әдіссіз оқыту процесі  жүзеге асу мүмкін емес.Осы оқыту  әдісі дегеніміз не? соған тоқтала  кеттейік.

 

   Оқыту әдісі –  дидактиканың ең басты құрамды  бөлігінің бірі. Оқыту әдістері  білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың жалпы мақсаттары мен  және міндеттерімен анықталады. Оқыту процесінің нәтижелі және  сапалы болуы оқыту әдістемесінің  тиімді шығармашылықпен жүзеге  асырылуына байланысты. Ол мұғалім  мен баланың бірігіп жұмыс  атқаруы. Оның арқасында білім,  іскерлік, дағдының қалыптасып, баланың  дүние танымдылығы мен қабылеттілігінің  артуы. 

 

Тіл үйренуде ең басты міндет –балалардың сөйлеу тілін жетілдіру.

 

Сөздік қорды дамытуға бағытталған әдістердің жалпы міндеті- Сөздің мағынасын дұрыс түсініп, оны өз сөзінде дұрыс қолдану. Сол әдістерді ұсынып отырмын.

 

    Түсіндіру әдіс  - жаңа сөз, сөз тіркесі, сөйлемдерді  түсіндіруде қолданады.Сабақ сайын  үйретілетін   жаңа сөздер бойынша,  яғни сөздік жұмысында іске  асады. 

 

    Көрнекілік әдіс  – Сабақ сайын жүргізілетін  әдіс. Басқа тілді үйретуде ең  нәтижелі және жиі қолданылады.  Балаларға түрлі суреттер мен  заттарды, ойыншықтарды көрсету  арқылы сөздерді үйретуге болады. Көрнекілік тақырыпқа сай, көзге  тартымды яғни эсттетикалық жағынан  жақсы , ірі, әртүрлі түстен  болуы керек .

 

  Мысалы :  «Ұлттық киімдер»  тақырыбын өткен кезде киімдердің  суретін көрсету арқылы немесе  кәдімгі киімдерді көрсету арқылы  жүзеге асып отырады.  Әр түрлі  тірек кестелер және таблицалармен  сөздерді , сөз тіркестерін үйретуге  болады. Ы. Алтынсарин  Натуральды  әдіс туралы былай деген: «балаға  айтып түсіргеннен гөрі , қолымен  ұстап, көзімен көріп, мұрнымен  иіскеп түсіндірген сабақ ұғымды  » деген.  Мысалы: Алма сөзін  алманы көрсету арқылы ұғындырамыз.  Бұл әдіс –  Жеміс- жидектер, Оқу құралдары, Ойыншықтар, Тағамдар ,   тақырыптарында жүзеге асады. 

 

Менің балаларға қазақ  тілін жетік меңгертуде тәжірибемнің көрсеткіші бойынша бірнеше тиімді әдіс-тәсілдерді атап өткім келеді: Баланың ерекше бір өзіне тән  қасиетті – бапылдап сөйлеуден жалықпау. Осы ерекше қасиетін пайдалана отырып, орыс тілді отбасы болсын, балабақшасы  болсын , жемістер-көкөністер тақырыптарын қозғаса, баланы осы тақырыптарға сай  қазақ тілінде сөйлетіп үйрету оқыту  үрдісін әлдеқайда жеңілдетеді. Мысалы бала ата-анасымен дүкенге барады, азық-түліктерді сатып алады, соның  ішінде жемістер мен көкөністерде бар, сол туралы орысша әңгімелеп береді. Ал мұғалім орыс тілінде айтып  берген әңгімесін қазақ тілінде  айтып беруді сұрайды: Бала дүкеннен сатып алған жемістердің, көкөністердің  атауын қазақ тілінде еске түсіріп  атап шығады. Дәл осылай басқа тақырыптарды да қозғауға болады: мысалы: Кеше күн  қандай болды? Бүгін күн қандай? Бала орыс тілінде айтқан шағын сөйлемдерін  қазақшаға келтіріп айтады. Диалогтық  сөйлеу балалардың анық және мәнерлі  сөйлеуін қамтамасыз етеді. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің дамуына  жол ашады. Қай бала болмасын ойынмен  өседі, өйткені бала табиғатының  өзі ойынмен ұштасып келеді. Ойын үстінде бала еш нәрсеге тәуелсіз. Ол өзін еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы, бәрін білуге деген талпынысы  мен құлшынысы. Сондықтын сабақтарда сюжетті мазмұнды ойынды пайдалануға  болады.Мысалы, жемістер – көкөністер тақырыбына байланысты «Дүкен» ойынын ойнауға болады.Үстел үстіне жемістердің  муляждарын «сатуға» қойып, ойнау. Бала дүкенге кіріп амандасады, қазақша  айтуға тырысады. Маған алма беріңізші. Қандай алма аласыз? (түстерді ажырата  білу). Мынау ащы, тәтті деген сөздер сөйлемде қолданылады.