Абай Құнанбайұлының дінге көзқарасы

 Абай Құнанбайұлының дінге көзқарасы.

 Абайдың дінге көзқарасын бағалап, тұжырымдауда екі түрлі қате пікір орын алып келді. Кейбір зерттеушілер Абай «ислам дінінің қазақ ішінен шыққан өкілі» деп келсе, екінші бір зерттеушілер Абайдың дін туралы ойлары ақын шығармашылығының әлсіз, кертартпа жағы деп түсіндіреді. Алғашқы пікір Абайға тағылған жала болса, соңғысы - ақынның дін туралы түсініктеріне тарихи, диалектикалық тұрғыдан қарамай, тұрпайы социологияға бас июдің салдарынан туған болжам. Абайдың дін туралы толғамдарын дұрыс түсініп, бағалау оған тарихи тұрғыдан қарауды талап етеді. Абай заманында қазақ даласында қос дінділік орын алды, ресми өмірде ислам діні үстемдік еткенімен, күнделікті тіршілікте шаманизмдік түйсіктер мен түсініктер басым болды. Қос дінділік қазақ халқының сол кезеңдегі наным-сенімі мен дүниетанымынан айқын байқалады. Шаманизмдегі негізгі категория-«Тәңірі», исламдағы - «Алла» қазаққа тән ұғымдар. Шаманизмде тәңірінің, аруақтардың адамдармен ұштастырушы «жын» болса, исламда Алланың адамдармен байланыстырушысы «періштелер» деп саналды. Қазақтың күнделікті өміріңде шаманизмнің өкілі, іс жүргізушісі - жын шақыратын бақсылар, ал ислам дінінде - өздерін пайғамбардың ұрпақтары санайтын қожалар болды. Абай «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» еңбегінде қазақ жерінде ислам дінінің қалай тарағандығын және оның шаманизммен байланысын арнайы талдайды.

 Абайдың дін мәселелері - құдай мен адамның, өмір мен өлімнің, жан мен тәннің, иман мен ұяттың, дін мен ғылым, дін мен дін иелерінің өзара байланысы туралы түсініктері антиклерикалдық бағыттағы талдау. Құдай мен адамның қарым-қатынасын Жиырма жетінші, Жиырма сегізінші сөздерінде арнайы талдап, гректің ұлы ойшылы Сократпен пікір таластырады.

Абайдың ұғымынша құдай біріншіден жаратушы, табиғаттан тыс күш,

«...жақсылық, жамандықты жаратқан - құдай, ләкин қылдырған құдай  емес, ауруды жаратқан - құдай, ауыртқан құдай емес, байлықты, кедейлікті жаратқан - құдай, бай қылған, кедей қылған құдай емес...».

Екіншіден, құдай - жазалаушы  күш, адамгершілік заңымен өмір сүрмегендерді  құдай атады, ант ұрады. Абайдың  түсінігінде құдай жауыз, сұм, екіжүзді, арамтамақ адамдарды жазалаушы. Отыз бесінші сөзінде ол құдайды құлқынның құлы болған, халыққа зәбір көрсеткен, екіжүзді қажылар мен молдалардың «адамның сайтаны - монтаны сопылар» мен мейірімсіз мырзасымақтардың мақшарға барғанда зауалын тарттырушы ретінде суреттейді. Абай құдайды залымдардың жазалаушысы деп түсіндіріп, қарапайым деистік бағыт ұстағанымен, өмір сүрген заман тұрғысынан қарағанда дін иелеріне, оны дұрыс ұстай алмай отырғандарға сын көзбен қарағаны анық. Үшіншіден, құдай - махаббат пен әділдіктің ерекше көрінісі, адамды адалдыққа бастайтын қамқор да жебеуші күш. Мұнда Абай алланы дәріптеуді емес, құдайдың жақсы қасиеттерін адамның бойына сіңіруді мақсат етеді. Сондықтан да «құдай» деген ұғымды адам бойындағы асыл қасиеттер - адамгершілік, әділеттілік, шыңдық, тәрбие, махаббат сияқты мораль мәселелерімен байланыстырады, дінді адамгершілікке бағындырмақ болады:

«Махаббатпен жаратқан адамзатты, 
Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті. 
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, 
Және хақ жолы осы деп әділетті...»

Абайдың ұрпаққа ұсынар бағыты - адамгершілік жолы. Ақын өзінің көптеген шығармасына «адам бол» деген этикалық принципті арқау етеді. Абай «адам» деген ұғымды кең де терең түсінеді. Ойшыл ақынның түсінігінде адам - ақылдылық пен еңбек сүйгіштіктің, әділдік пен білімділіктің, махаббат пен адалдықтың жиынтығы. Тек осы қасиеттерді бойына сіңірген кісі ғана нағыз адам. Адам жөніндегі Абайдың түсінігі патриархалдық-феоц. және діни түсініктерді жоққа шығарады. Патриархадцық-феод. түсініктегі нағыз адам - ру басқарып, мал таба алатын, сауда жайын білетін амал тапқыш, айлакер, езінде жоқ болса, әкесін де жат санайтын тасбауыр, «мал тапқан ердің жазығы жоқ» дейтін жылпос, «қарны ашса, қаралы үйіне шабатын» қайырымсыз, «оқымады демесе болаттағы, тілімнің келмегені қайтушы еді» дейтін топас адам. Абай сөзімен айтқанда, патриархалдық-феод. түсініктегі адам - бай дегенді, батыр дегенді, қу дегенді, пысық дегенді мансұқ тұтады. Діни түсініктегі нағыз адам - құдайға құлшылық етіп, күніне 5 рет намаз оқитын, ораза ұстайтын, мешіттің, дін иелерінің қамын ойлап, зекет-ұшырын үзбей беріп туратын, қажыға барып, Меккенің қара тасына табынатын, мұсылманнан басқа халықтарды «кәпір» атап, жау санап, дін жолында «шейіт» болуға әзір, исламның бес парызын бұлжытпай орындайтын адам. Абай адам жөніндегі патриархалдық-феод. және діни түсінікті ағартушылық-демокр. тұрғыдан теріске шығарады. Оның адам туралы теориясы - адам табиғатын гуманистік тұрғыдан түсіндірудің бір көрінісі. Абайдың «өмір» мен «өлім», «жан» мен «тән» туралы түсініктері де діни қағидалардан басқаша. Абайдың айтуынша өмір дегеніміз тіршілік, ғұмыр сүру, алланың адамға берген сыйлығы, тартуы. Өмір уақытша нәрсе, өмір үнемі өзгерісте болады, ал алла мәңгі.

«Күллі мақлұқ өзгерер, алла өзгермес, 
Әһли кітап бұл сөзді бекер демес. 
Адам нәпсі, өзімшіл мінезбенен 
Бос сөзбенен қастаспай түзу келмес»

Абай түсінігінде Алла тағала - құдіреті күшті құдай, алла тағала - өлшеусіз, адамдардың ақылы - өлшеулі. Алла тағала біз сияқты көзбен көрмейді, құлақпен естімейді, Алла көңілмен көреді, көңілмен естиді. Ақынның «өмір» мен  «өлім», «жан» мен «тән» туралы түсінігі діни танымнан бөлек. Діни түсінікте  адам жан мен тәннен тұрады, тән  өледі, жан мәңгі өлмейді, күнәсіз, иманды адамның жаны жұмаққа барып, рақат дүниесіне бөленеді, ал күнәға батқан имансыз пенденің жаны тозаққа  барып, азап шегеді, бейнет кереді-міс. Абай бүл мәселені басқаша түсінеді:

«Өлсе елер табиғат, адам өлмес, 
Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес. 
«Мені» мен «менікі»-нің айрылғанын 
«Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес...»

дейді. Бұл жерде рухы бар адамзат өлмейді, тек білмейтін  кісі ғана тәннен жанның бөлінгенін елу  цеп есептейді деген ой айтылған. Абайдың түсінігінше «мені» мен  «менікінің» екі түрлі мағынасы бар. «Менікі» дегеніміз адамның  денесі, ал «мен» - дененің рухани жемісі, өзі өлгенде артта қалдырған  ісі, өнері, еңбегі. «Менікі» -дене - өледі, «менен» айрылады, ал «мен» - адамзаттың рухани жемісі - артында қалдырған  игілікті ісі, енері ұрпақтан ұрпаққа  ауыса береді, мұра, мирас болып  қала бермек.

«Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы, 
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?»

-деп, ұжмақ, тозақ, ахиретті  емес, кәдімгі дүниедегі тіршілікті  сөз етеді. Жеке адамдар көзі  жұмылып, жер құшағына кіргенімен  адам баласының жасап кеткен  іс-тәжірибесі, рухани және материалдық  табыстары өмірлік жасай бермек. Абайдың «иман» туралы түсінігі  де діншілдік көзқарастан көп  алшақ, исламдық ұғымға жанаспайды. Исламда иман дегеніміз құдайға  шексіз, шүбәсіз нанудың, сенудің  символы, бүл дүниеде барлық  ауыртпалыққа төзімділік жасап,  рақатты о дүниеден, «ұжмақтан»  күту, құдай біреу, ол - Алла, ал Мұхаммед құдай мен адамдарды байланыстырушы елші, пайғамбар екендігін шүбәсіз мойындау. Бүл дүниеде ауыртпалық біткенге, жоқшылыққа, бейнетке төзімділік жасап, исламның бес парызын өмір бойы орындағандар ғана иманды болады, ұжмақтың төрінен орын алады.

Абайдың түсінігі бұдан мүлде  өзгеше. Абай ислам дінінің фанатизмін жоққа шығарады. Он үшінші сөзінде  иман жөнінде екі түрлі түсінік  бар екенін, иманның якини және таклиди деген екі түрі болатынын  айтып, «иман» деген діни ұғымға ғылыми және моральдық мән, мазмұн беруге ұмтылады. Якини иман - шын иман, шын нану, сену. Бұл иман ақылдан, дәлелден, ғылымнан туады. Бір нәрсеге сенгенде, «...соның  хақтығына ақылы бірлән дәлел  жүргізерлік болып...» ақыл дәлелімен  нану керек. Бұл иман білімге, ғылымға, ақыл дәлеліне негізделуге тиісті. Демек, Абайдың түсіндіруінше шын  иман танымнан шығуы, тууы керек. Неге сенсең де, соның сырын, ішкі мәнін  біліп сен, тіпті құдайға сенгенде де, оған ақыл дәлелі арқылы сенуге шақырады. Абайдың иманға беріп отырған  бүл түсінігі - кептеген философтарға тән парасатты түсінік. Таклиди  иман - еліктеуден шыққан иман, наным, сенім. Бұл иман ақылдан, ғылымнан, дәлелден тумаған, тек дін иелерінің айтқанына  иланудан, соларға еліктеуден туған. Абай сөзімен айтқанда таклиди иман - «...кітаптан оқу бірлән яки молдалардан  есту бірлән...» болатын иман. Бүл  иман - өзі ештемені білмей, еш нәрсе  туралы ойламай, дін иелерінің сөзіне еріп, «ел қалай кешсе, мен де солай  көштім» деген надандықтан шыққан соқыр сезім, үстірт наным. Абайдың  аңғаруынша, дінге сенушілердің иман туралы ұғымы осы екінші түсінік, олар шын иманның не екенін білмейді, өйткені шын иман ғылымға, танымға  байланысты, ал дінге сенушілердің «Якини иманы бар деуге ғылымы жоқ...». Иманның осы екі түрін  талдай келіп, Абай біріншіден, шын  иман - таныммен барабар дегенді  аңғартады. Екіншіден, иманды этикалық, адамгершілік мәселесімен ұштастырып, оны ар, ұят деңгейіне көтереді де, ұяты жоқ адамның иманы да болмайтынын дәлелдейді. Сонымен  қатар, Абай мұсылман ғұламаларымен  пікір таласына түсіп, дін иелерінің  имансыздығын, олардың ұғымында иман туралы жоғарыдағы екі түсініктің де жоқ екендігін дәлелдеуге тырысады. Абайдың айтуынша, дін бұзарлардың  иманы - алдау мен арамдық. Өзінің бас пайдасына қарай, «...ақты қара деп, я қараны ақ деп, өтірікті шын  деп ант ететұғын...», «қылыш үстінде  серт жоқ», «...құдай тағаланың кешпес күнәсі жоқ» деген жалған мақалды  қуат керген мұндай пенденің жүзі құрысын» деп, дүмше молдаларға лағынет айтады. Анти клерикалдық бағыттағы дін  иелері - ары мен иманын, нанымы мен  сенімін сатушы екіжүзділер екендігін, олардың халықты надандықтан  шығарғысы келмейтінін, өйткені  наданды алдау оңайға түсетінін, ал қараңғылықта арамдықтың анық көрінбейтінін  бірнеше еңбегінде баса айтады.

Абайдың пікірінше адамның  парызы - ахиреттен иман іздеу, намаз  оқу, ораза ұстау, қажыға бару, жиһадқа  қатысу емес, оның ең үлкен парызы - адамгершілігі мол Адам болу. Сондықтан  да Абай ез заманында кеп тараған, еріккен байлардың ермегі болып бара жатқан қажыға бару дәстүрін сынға алады.

Қажыға барудың бірінен-бірі кем түспейтін екі түрлі зымиян мақсаты бар. Біріншіден, қажыға барушы халық алдында асқан құдайшыл, «дүние жолындағы адам емес, құдай  жолындағы адам» болып көрінуді кездейді. Екіншіден, қайтып келген соң  бұқара халықты қанау әрекеттерін  енді «әулие, қажекең» деген қасиетті атаумен бүркемелейді. «Дүние жолын  тастап, құдай жолына түскелі отырған» болашақ қажы Меккеге баратын  қыруар қаражатты халықтан жияды, ал бұл «көмек» түптеп келгенде «қарашығынның» бір көрінісі ғана. Ақын «Көзінен басқа  ойы жоқ» деп басталатын өлеңінде құлқынның құлы, жемқор, пайдақұмар молдаларды:

«Кітапты молда теріс  оқыр, 
Дағардай боп сәлдесі. 
Мал құмар көңлі - бек соқыр, 
Бүркіттен кем бе жем жесі? - 
деп түйресе, тағы да бір өлеңіңде: 
«Ақыл мен хауас барлығын, 
Білмейдүр жүрек, сезедүр, 
Мұтәкәллимин, мантикин 
Бекер босқа езедүр...»

деп, ислам дінінің әйгілі догмашылары, білгіштері, мұтәкәллиминдер  мен сол діннің сұлу сөзді софисттері - мантикиндерді айтқандары ақылға сыймайтын, сөзқұмар мылжыңдар қатарына қосып, оларды сол кездегі кітапшыл молда ақындардың «езедүр», «сезедүр», «білмейдүр» сияқты ез тілдерімен ажуалайды. Діннің не екенін білмейтін, сол білместігін  мойындамайтын, діншіл, құдайшыл болып  көрінуге тырысатын надан болыстар мен билердің қылықтарын жаратпай, Абай: «Тегін ойлап байқасаң, Мұнда  ми жоқ, құлақ бар...» - деп келеке етеді.

Абайдың дінге көзқарасын оның, әсіресе, әдебиеттегі діншілдікті, халық мүддесінен алшақ идеяларды  қатал да әділ сынауынан тануға болады. Мыс., «Мен жазбаймын өлеңді ермек  үшін» деген өлеңінде Абай сол  кездегі діни сарында жазылған қиссаларға еліктеп, Әзірет Әлінің құдіретіне арнап  қисса жазбақ болғандарды келемеж  етеді. Ислам дінінің адамгершілікке жат, ең кертартпа қағидасы - жиһад  идеясы. Жиһад - араб сөзі, европалықтар бұл сөзді «ғазауат» деп атайды. Бұл идеяның қазақша мәні - қасиетті соғысқа қатысу. Ислам діні - дүние  жүзіндегі барлық халықтарды «мұсылмандар»  және «кәпірлер» деп екіге бөледі, мұсылмандардың құдай алдындағы  негізгі парыздарының бірі - кәпірлерді мұсылманға айналдыру үшін күресу - бұл қасиетті соғыс, бүл соғыста  өлгендер шейіт болады, барлық күнәсі кешіріліп, ұжмаққа барады деген  жаугершілік идеясы - ғазауатты қуаттайды. Абай ислам дінінің дәл осындай, барып тұрған кертартпа, реакцияшыл, адам баласына дұшпандық мақсатын өткір сынға алып, халықтар достығы идеясын ұсынады. Ғылым мен діннің арақатынасын сез еткенде де, А. ғылымды діннен жоғары бағалайды. «Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған қаж ешбір ғибадат орнына бармайды» деп, дін уағыздарын ғылымға бағындырады. Шын мәніндегі рахат дінге сенуде емес, ғылымда, дүниенің әр қилы құбылыстарын білуде, түсінуде, өз білгеніңді халыққа түсіндіруде деп, дінді ғылым дәрежесіне түсірсе, «ғылым - алланың бір сипаты, ол хақиқат...» - деп, ғылымды құдай дәрежесіне көтереді. «...Балаңа қатын әперме, енші берме, барыңды салсаң да, балаңа орыстың ғылымын үйрет!» - деп, ұлы ақын халқын, жас ұрпақты оқу-білімге шақырады. Ғылымға ұмтылып, білім алғанда тілмәш немесе адвокат болу үшін, «домалақ қағазбен» халықтың мазасын алу үшін емес, Салтыков пен Толстойдай адам болу, адам баласына қызмет етуді мақсат ет деп, жас ұрпаққа жар салады.

Ғылым табуды, білім алуды  «адам болудың» негізгі бір шарты  деп санайды. «Надандарға бой  берме», «Болмасаң да ұқсап бақ  бір ғалымды көрсеңіз» - деп, жастарға жігер береді.

Абайдың дін жөніндегі  түсінігінің ез кезеңі үшін прогрестік мәні зор. Біріншіден, бүкіл Таяу Шығыс  пен Орта Азияда және Қазақстанда  ислам діні үстемдік етіп тұрған заманда  Абай дінге шүбә келтіріп, құдай  мен иман, дін - әділеттіліктің, шындықтың, адамгершіліктің, махаббаттың жиынтығы - алланың езі, алланың әр түрлі  сипаттары, басқадай ештеңе емес деген  пікірді батыл айтады. М. Әуезовтің  айтқанындай, Абайдың діні - «...ақылдың, сыншыл ойдың діні...», «...адамгершіліктің  діні...», «...сыртынан барынша діншіл көрініп отырған өлеңінің өзінде де, Абай ислам дінін үгіт-өсиет  ете, шартты түрде ғана, шамалы, нақты  жерде ғана керекке жаратады» (Ә  у е з о в М. Әр жылдар ойлары. А., 1959, 128-129-6.). Екіншіден, дін мен  ғылымды салыстырғанда Абай назарын, халық ынтасын дінге, сол кезде  мұсылмандық үшін «шындықтың шындығы», «ғылымның ғылымы» болып саналған ислам дінінің догмасы - «құранға»  бұрмайды, ғылымға бұрады. Абай көбіне ғылымды уағыздап, елін білімге, оқуға, мәдениетке шақырады. Үшіншіден, қазақ  даласында ислам дінін үстем  таптың идеологиялық құралына айналдырып, дінді дәріптеуші дүмше молдалар мен сопылар, ишандар мен имамдар, қажылар мен қазіреттердің іс-әрекеттері мен теріс қылықтарын аяусыз әшкерелейді. Діннің жалпы мәнін түсінуде материалист, атеист дәрежесіне көтерілген Шоқан  Абайдан жоғары түр десек те, дін  иелерімен, клерикалдармен күресте, олардың  жасанды бет пердесін бейнелі  сезбен келістіріп әшкерелеуде Абайға тең келетін ешкім жоқ.

Абай атеист болмағанымен, нағыз антиклерикал. Ол қазақ даласындағы  дін иелерінің екі жүзділігін, малқұмарлығын, надандығын аяусыз сынады. Отыз сегізінші сөзінде: «...бұл заманның ишандарынан бек сақ болыңдар. Олар - фитнә ғалым, бұлардан залалдан басқа еш нәрсе шықпайды. ...көбі надан  болады. ...сүйенгені - надандар, сөйлегені - жалған, дәлелдері тасбиғы мен шалмалары, онан басқа ешнәрсе жоқ», - дейді. Төртіншіден, Абай ұғымынша ислам дінінің фанатизмінен келетін ешқандай зиян жоқ. Ол адам баласын мұсылман мен кәпірге бөлмей, достыққа, адамгершілікке, ғылым-білімге, әділеттілікке шақырады. Осы игі үгіттерге ұмтылу жолында Абай Сократ пен Аристотельге, Байрон мен Гетеге, Низами мен Науаиге, Пушкин мен Толстойға жақын, рухтас. Ол ешкімді дініне, нәсіліне, ұлтына қарай бөлмей, «Адам - адамға дос» деген халықтар достығын дамытуға үн қосып, жаппай ынтымақ, достық идеясының жаршысы болды. Егер мұсылман ғұламалары «ақыр заман», «қиямет қайым» дегендерді ғасырлар бойы халық санасына сіңіріп, табиғат құбылыстары мен қоғамдық өмірдегі өзгерістерді, ғылымдағы жаңалықтарды сол «ақыр заман» мен «қиямет қайымның» таяп келе жатқанының белгісі деп түсіндірсе, Абай ескі заманның орнына жаңа заман, жаңа заманның орнына жақсы заман келеді деп, өз халқын жақсылық атаулыға, білімге үндеді: «Сез түзелді, тыңдаушы, сен де түзел», «Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та, бар, қалан!» деп тәңірге табынып, уақытты босқа өткізбей, әркімді өмірден өз орнын табуға шақырады.^[